11-Mavzu: iqtisodiy indekslar reja

11.2.Indekslarning turlari va tasnifi

Indekslar qanday jarayonni ta`riflashi va vazifalari jihatidan to`rt turga bo`linadi: dinamika indekslari, reja (shartnomani) bajarish indekslari, hududiy indekslar va xalqaro indekslar.

Indeks metodi yordamida murakkab hodisalarning vaqt bo’yicha va hududiy
o’zgarishi, reja va buyurtmalar bajarilishi o’rganiladi. Mana shu vazifalarga qarab
indekslar quyidagi turlarga bo’linadi: dinamika indekslari; hududiy indekslar;
reja yoki buyurtmalarning bajarilishi indekslari.

Indekslar to’plam birliklarini qamrab olishiga qarab yakka va umumiy

indekslarga bo’linadi. Yakka indekslar to’plamning ayrim elementlarining
o’zgarishini ta’riflaydi. Masalan, Toshkent shahrida 10 ta dehqon bozori mavjud.
Hammasida olma, uzum, shaftoli va boshqalar sotiladi. Mana shu sotiladigan
mahsulotlardan bittasining bahosi yoki miqdorining o’zgarishini o’rganmoqchi
bo’lsak, individual indeksni qo’llaymiz. Barchasi bo’yicha o’rganmoqchi bo’lsak,
umumiy indeks qo’llaniladi.

Indeks metodi o’rtacha ko’rsatkichlarning o’zgarishini o’rganishda ham keng

qo’llaniladi. Ma’lumki, o’rtachalarni o’zgarishiga faqat o’rtalashtirilayotgan
belgini o’zgarishi emas, balki shu to’plam tarkibining o’zgarishi ham ta’sir qiladi.
Demak, o’rtachaning o’zgarishiga ikki omil ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar ta’sirini
baholash uchun statistikada o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli hamda tarkibiy
siljishlar indekslari hisoblanadi.

Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va zanjirsimon indekslarga

bo’linadi. Baza o’rnida qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa bu
indekslar bazisli, o’zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar
deyiladi.