11-ma’ruza: ta’lim mazmunini belgilashga doir kontsepsiyalar

11-MA’RUZA: TA’LIM MAZMUNINI BELGILASHGA DOIR KONTSEPSIYALAR
Reja:

1. 
   Ilmiy-texnik taraqqiyot va ta’lim mazmuni.
   
2. 
   Didaktik entsiklopedizm kontsepsiyasi.
   
3. 
   Didaktik formalizm kontsepsiyasi.
   
4. 
   Didaktik pragmatizm kontsepsiyasi
   
5. 
   Funktsional materializm kontsepsiyasi
   
6. 
   Ta’limning paradigmal kontsepsiyasi
   
7. 
   Ta’limning kibernetik kontsepsiyasi.
   

Ta’lim mazmuni takomillashib borish tavsifiga ega bo’lib, uni aniqlovchi asosiy omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) jamiyatda fan, texnika va madaniyatning rivojlanganlik darajasi;
2) jamiyat tomonidan qo’yiladigan ijtimoiy buyurtma;
3) ta’limninq maqsad va vazifalari;
4) innovatsion rivojlanish darajasi;
5) axborotlarning hajmi va ko’lami;
6) o’quvchilarning yosh xususiyatlari.
Zamonaviy sharoitda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo’yiladigan talablarni tubdan o’zgartirishni talab etmoqda va ana shu asosdan kelib chiqqan holda ta’lim mazmunini modernizatsiyalashni davrning o’zi pedagoglarning oldiga muhim vazifa qilib qo’ymoqda. Hozirgi vaqtgacha ta’lim mazmunini loyihalash tizimli-faoliyatli yondashuvga asoslangan bo’lsa, umumiy o’rta ta’lim maktablarining maqsadini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish tarzidan o’z-o’zini rivojlantirishga qaratilgan kompetensiyalarni kompetentli-faoliyatli yondashuvga asoslanishdan kelib chiqqan holda belgilash talab etilmoqda. Chunki umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etilayotgan o’quv-tarbiya jarayonining mohiyati o’quvchilarning ehtiyojlari va qobiliyatlarini rivojlantirish emas, balki o’quv fanlari bo’yicha asosan bilimlarni axborot-verbal tarzda yetkazish, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat bo’lib qolmoqda. Bunday reproduktiv tarzda o’zlashtirilgan ma’lumotlar o’quvchining amaliy faoliyat tajribasini rivojlantirishga yetarlicha imkon bermaydi. Oqibatda o’quvchilarda juda ko’p axborotlarning behuda jamg’arilayotganligi, ta’limning samarasi past bo’lishi va uning real voqelikka mos kelmasligi kabi tafovutlar ko’zga tashlanmoqda. Aniqrog’i, o’quvchi real hayotdan uzoqlashib qolgandek, uning oldiga faqat ilgaridan to’plangan axborotlarnigina o’zlashtirish maqsadi qo’yilgandek tuyuladi. Ta’limning maqsadini bunday tarzda belgilash o’quvchining faolligini cheklab qo’yadi, oqibatda uning ham shaxsiy, ham ijtimoiy jihatdan anglangan ma’nosi yo’qoladi.
Bunday muammoli vaziyatdan chiqishning yagona yo’li umumiy o’rta ta’limda yangicha, ya’ni kompetent yondashuvni joriy etishdir. Albatta, umumiy o’rta ta’lim tizimiga kompetent yondashuvni joriy etish, eng avvalo, uni ilmiy jihatdan har tomonlama chuqur o’rganishni taqozo etadi. Garchi umumiy o’rta ta’lim uchun kompetent yondashuvni fenomen sifatida talqin etish mumkin bo’lsada, u pedagogika fanida chuqur anglab yetilganligi va o’z o’rniga ega ekanligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Ayniqsa, so’nggi vaqtlarda ta’limga doir muammolarni tahlil etishda «kompetensiya», «kompetentlik», «tayanch kompetensiyalar» kabi atamalardan keng foydanilmoqda. Pedagogik hamjamiyatda kompetensiya va kompetentlik, ulardan qaysi biri tanyach (universal) hisoblanishi, ularni shakllantirish va baholash usullarini aniqlash jarayoni jadallik bilan bormoqda, mazkur tushunchalarni aniqlashtirish bo’yicha qizg’in munozaralar davom etmoqda.
Kompetent yondashuv o’quvchidan alohida-alohida bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni emas, balki ularni yaxlitlikda egallashni talab etadi. Mazkur talab bilan bog’liqlikda o’z navbatida o’qitish metodlarini tanlash tizimi ham o’zgarishga uchraydi. O’qitish metodlarini tanlash va amaliyotda qo’llash o’z navbatida ta’lim jarayonida qo’yiladigan talablarga muvofiq keladigan kompetensiya va funktsiyalarni takomillashtirishni talab etadi.
Ushbu nazariyaning muallifi F.V.Doyerffeld bo’lib, u 1879-yilda "Didaktik materializm" (Der didaktische Materialismus) kitobini nashr etgan.
Ushbu nazariya tarafdorlari maktabning asosiy maqsadi ilm-fanning turli sohalarida o’quvchilarga iloji boricha ko'proq bilimlarni etkazish deb hisoblashadi.
XVII asrga kelib, bu yondashuvni Y.A.Komenskiy qo'llab-quvvatlagan. U umrining ko'p yillarini o'quvchilar uchun zarur bo'lgan barcha bilimlarni berishni xohlagan darslik ustida ishlashga bag'ishladi.
1644-yilda ingliz shoiri va tarixchisi Komenskiy zamondoshi Jon Milton “Tarbiya haqida traktat” yaratadi.Unda 9 yil davomida (12 yoshdan 21 yoshgacha) o’quvchilarga ona tili, beshta chet tillarini o’rganish, bibliya tarixi, cherkov tarixi, huquq, astronomiya, tabiiy tarix, agronomiya, geografiya, umumiy tarix, navigatsiya, arxitektura, tibbiyot, etika, siyosat, ritorika va mantiq kabi fanlar bo'yicha ko'plab bilim va ko'nikmalarni egallashni tavsiya qildi.
"Entsiklopedistlar" fikriga ko'ra, voqelikning ma'lum bir bo'lagini talabalar tomonidan tushunish chuqurligi o'rganilgan material miqdoriga to’g’ri proporsionaldir. O’z fanini muhim sanab, boshqa hamksblarining ham aynan shu pozitsiyada ekanligini hisobga olmasdan, o’z fani dasturiga iloji boricha ko’proq material kiritishga harakat qiladi.

Didaktik formalism nazariyasining tamal toshini Geraklid va Siseron kabi buyuk shaxslar qo’ygan.

Bu nom 18-asr oxirida paydo bo'lgan. Uni 1791-yilda "Emperik psixologiya"kitobi muallifi E. Shmidt ishlatgan.

"Formal ta'lim" atamasi 1796-yilda A. A. Nemeyer (1754-1828) ning "Ta'lim va o'qitish asoslari" (Grundsatze der Erziehung und des Unterrichts) kitobida o’z ifodasini topgan.
Keyinchalik ushbu nazariya tarafdorlari qatoriga A.Disterverg, J.J.Russo, I.G.Pestalotsi, A.A.Nemeyer, E.Shmidt va boshqalar qo’shildi.
Pestalotsi Iogann Genrix (12.01.174617.02.1827), shveytsriyalik pedagog, didaktika va boshlang’ich ta’limning asosichilaridan biri. Ko’pgina pedagogik kitoblar muallifi, jumladan, “Lingrad va Gertruda”, “Gertruda o’z farzandlarini qanday o’qitadi”, “Do’stimga Stensedagi hayotim haqidagi xat” va “Oqqush qo’shig’i” traktati.
Didaktik formalizimning nazariy asosi qo'shimcha trnasfer deb ataladigan mavjudlik to'g'risidagi ko’nikmalar haqidagi qoidalar edi.
B. Navrochinskiy ushbu pozitsiyaning bir tomonliligiga e'tibor qaratdi
Transfer deganda faoliyatning bir sohasi bo'yicha olgan bilimimizni boshqasiga o'tkazish tushuniladi. Aksariyat hollarda bu bilvosita natijalarga, ya'ni faoliyatning bir turida orttirilgan ko'nikmalarni boshqa faoliyat turiga o'tkazilishini anglatadi, masalan, ikkinchi qo'l bilan bu harakatlarni bajarishda mashg'ulotlar ta'siri ostida bir qo'l bilan muayyan harakatlar qilish qobiliyatini yaxshilash.

•Ushbu nazariya AQShda XIX XX asr boshlarida paydo bo'ldi, bu yerda, xususan, J.Dyui ta'lim mazmunini tanlash va tizimlashtirish sohasida utilitar tushunchani ilgari surdi. Evropada shunga o'xshash qarashlar Dyui tomonidan qattiq ta'sirlangan nemis o'qituvchisi G. Kershenshtayner tomonidan bildirilgan. Dyuining fikriga ko'ra, ta'limni "tajribani qayta tiklash" uzluksiz jarayoni sifatida tushunish kerak. Uning fikricha, ta’lim jarayoni va maqsadi aynan bir xil mazmunni tashkil qiladi.

•Alohida fanlarning ta'limiy mazmuni manbaasini o’quvchining individual va jamoaviy faoliyatida ko'rinish kerak. Shuning uchun ta’lim mazmunini belgilashda konstruktiv xarakterdagi mashg’ulotlarga alohida e'tibor qaratish, bolalarni ovqat tayyorlash, tikish-bichish, qo’l mehnati va hokazolarga o'rgatish kerak.
•Konsepsiya qoidalariga muvofiq, o'quvchilarga maksimal erkinlik berish, xususan, fanlar majburiy va fakultativlarga ajratilgan bo’lib, ularni tanlashda o'quvchilarning ixtiyoriyligi, o’quv-tarbiya jarayoni o’quvchilarning subyektiv ehtiyojlariga moslashtirilganligi, o'quv jarayoniga iloji boricha “tabiiy” lik baxsh etilishi, maktab jamoa hayotining makoniga, o'quv dasturi esa o’quvchilar ehtiyojlarining aksiga aylantirilishi nazarda tutilgan
•Didaktik utilitarizmning asosiy tamoyillarini amaliytga tatbiq etilishi ko'plab mashhur amerikalik olimlar, jumladan I.L. Kandela, S. Bagleya, Ya. S. Brubaxer, U.X.Kilpatrik va boshqalar tomonidan 1938-yilda keskin tanqidga uchradi. “Essensializm” vakillari bo’lgan bu olimlar Dyui va uning tarafdorlarini, ularning faoliyati AQShda ta'lim darajasi sezilarli darajada pasayishiga olib kelganlikda aybladi. Tanqid to'lqinida siyosiy munozaralar muhim rol o'ynadi: o'sha paytning ko'plab nufuzli odamlari progressivizm tamoyillariga asoslangan Amerika ta'lim tizimi AQShni kosmik kashfiyotlarda Sobiq Sovet Respublikasidan ortda qolishiga javobgar deb hisoblar edilar.