11 маъруза очиқ кон ишларида тоғ жинслари массивининг

деформациялари. Деформацияларнинг таснифланиши 
Навоий давлат кончилик 
институти 
Jiyanov Abdunor Bobokulovich
|
Геомеханика
6 
геометрик параметрлаига боғлиқ бўлиб, у бир неча 10 см дан 5÷8 м гача 
бўлган оралиқда ўзгаради. 
11.3-расм. Бир жинсли тоғ жинсларида даврий сурилмаларнинг шаклланиш 
схемаси: 
I-III – сурилмаларнинг шаклланиш даврлари; 1 – поғонанинг бошланғич кўриниши; 
силжиш юзалари; 3 – узилиш ёриқликлари; 4 – сурилма танаси.
Бундай сурилманинг шаклланиш механизми қуйидаги 4 та босқични ўз 
ичига олади: 

Тоғ жинси устида турган оғирлик ва сув таъсиридан халос 
этилганда бўшашиши ҳисобига массивнинг бўртиб чиқиши; 

Қайишқоқлик деформацияларининг ривожланиши; 

Жадал равишда сувни шимиш ҳисобига тўлиқ сурилишлар; 

Тоғ жинсларининг лойли оқувчан пастаси консистенция ҳолатига 
ўтиши, бунда сурилма оқувчанлик ҳолатига ўтиши мумкин.
Бир хил шароитларда сурилманинг янги даври биринчи блок кўчгандан 
сўнг шаклланиши вужудга келади. Бундай сурилмаларнинг шаклланиш 
тезлиги юқори бўлади ва поғонанинг баландлиги 10-15 метр бўлганда 
сурилма чўққисининг харакат тезлиги 1 йилда 10 м дан 40 м гача етиши 
мумкин. 

Қопловчи тоғ жинслари сурилмалари
– сурилма танаси қопловчи 
жинслардан шаклланади ва силжиш юзалари туб тоғ жинслари устида юзага 
келади. Очик кон ишлари шароитида қопловчи тоғ жинслари 
сурилмаларининг икки тури учрайди:
1.
Қопловчи тоғ жинслари билан қопланган табиий ёнбағирликлар 
карьер орқали очилгандаги сурилишлар. Табиий шароитларда бундай турдаги 
сурилмалар қуйидаги ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради: 
қопловчи қатламлар туб жинслар қия юзаларида жойлашади; қопловчи 
қатламлар қалинлиги аҳамиятли катталик (ўнлаб метр) га етиши ва туб 
жинслар рельефи юзасида акс этиши мумкин; қопловчи қатламлар 
бузилмаган тузулишга эга бўлган ва ўзининг шаклланиш жойида ётади; 
қопловчи қатламлар ва остида ётган туб жинсларидаги ер ости сувлари 
табиий бузилмаган барқарор режимга эга бўлади.
Бундай шароитларда ташқи таъсир кучлари мавжуд бўлганда қопловчи 
қатламлар турғун бўлади. Ёнбағирликларнинг турғунлиги уни карьер 

---