11-маъруза мавзуси: Мулоҳаза, хулоса чиқариш

Хулоса чиқариш турлари

• Дедуктив хулоса чиқаришда фикр умумийдан хусусийга, ундан яккага қараб йўналтирилади. Дедуктив хулоса чиқариш “силлогизм” дейилади. Силлогизмда икки қатъий мулоҳазадан, учинчи мулоҳаза келтириб чиқарилади. Яъни икки мулоҳаза асос, учинчиси хулоса дейилади. Силлогизмни ташкил этувчи тушунчалар “терминлар” деб аталади.

Дедуктив хулоса чиқариш

• Шунга кўра силлогизм уч термин: катта термин “Р”, кичик термин “S” ва ўрта термин “М” билан белгиланади. Ҳар қандай икки мулоҳазадан ўз ўзидан хулоса келиб чиқавермайди. “М” ўрта термин хулоса учун асос вазифасини ўтайди. Силлогизмдаги катта термин хулосанинг предикатини, кичик термин субъектини ташкил этади.

Дедуктив хулоса чиқариш

• Масалан: Барча металлар (М) электр токини ўтказади (Р).
• Алюминий (S) метал (М).
•  Демак, Алюминий (S) электр токини ўтказади (Р).
• Мантиқий формулада ифодалансак,
• ҳамма М-Р, S-М, демак, S-Р.
• Асослари оддий қатъий мулоҳазалардан ташкил топган силлогизм оддий қатъий силлогизм дейилади.

Индуктив хулоса чиқариш

• Хулоса чиқаришнинг яна бир шакли индуктив хулоса чиқаришдир. Бундай хулоса чиқаришда фикр яккадан хусусийга, ундан умумийга томон йўналган бўлади. Индуктив хулоса чиқариш билвосита хулоса чиқариш бўлиб, унда икки ва ундан ортиқ мулоҳазалардан фойдаланилади.

Тўлиқ индукция

• Индуктив хулоса чиқариш икки хил: тўлиқ ва тўлиқсиз бўлади.
• Нарса ва ходисаларнинг ҳамма холатларини ҳисобга олиб хулоса чиқариш тўлиқ индукция дейилади.
• Масалан: Мис, алюмин, темир электр токини ўтказади.
• Мис, алюмин, темир-метал.
• Барча металлар электр токини ўтказади.

Тўлиқсиз индукция

• Нарса ва ходисаларнинг барча холатларини тўлиқлигича ўрганиш имкони бўлмаганда, айрим асосларга таянган хулоса чиқариш тўлиқсиз индукция дейилади. Бу хулоса чиқариш усулида барча мулохазалар тажрибадан ўтмаганлиги боис, бундай хулоса чиқариш эвристик хусусиятга эга. (Яъни гоҳо кутилмаган натижаларни бериши мумкин)