11-маъруза мавзуси: Мулоҳаза, хулоса чиқариш

Мавзу: Тафаккурнинг универсал шакллари (тушунча, мулохаза, хулоса)

Маъруза режаси:

• 1. Мулоҳаза тафаккур шакли сифатида.
• 2. Мулоҳазанинг таркиби ва турлари.
• 3. Хулоса чиқариш тафаккур шакли сифатида.
• 4. Хулоса чиқариш турлари.

Мулоҳаза тушунчаси

• Бирор предметнинг мухим белгиси ҳақидаги тасдиқ ёки инкор шаклидаги фикр мулоҳаза дейилади. Ҳар қандай мулоҳаза уч элементдан: мулоҳаза субъекти (S), мулоҳаза предикати (Р) ва улар ўртасидаги мантиқий боғловчи (-) дан ташкил топган. Мулоҳаза элементлари воситасида билдирилган фикрни мантиқий формуласини ифодалаш мумкин. Тасдиқ мулоҳаза “S - Р” дир, инкор мулоҳаза “S – Р эмас” формуласида ифодаланади.

Мулоҳаза таркиби

• Мулоҳазалар одатда инсон нутқида гап орқали ифодаланади. Шунинг учун ҳар қандай гап ҳам мулоҳаза бўлавермайди. Одатда бирор ахборотни мужассамлаштирган дарак гап мулоҳаза бўлади. Масалан: “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтмоқда”. Сўроқ ва ундов гаплар мулоҳаза бўлолмайди.
• Мулоҳазалар ўз тузилишига кўра иккига: содда ва мураккаб бўлади.
• Бир субъект ва бир предикатдан тузилган мулоҳазалар содда мулоҳаза дейилади.

Мулоҳаза турлари

• Мулоҳаза субъектининг хажмига кўра мулоҳазалар: якка, умумий ва жузъийга бўлинади. Умумий мулоҳазанинг субъекти маълум предмет ва ходисалар туркуми, синфини тўла қамрайди. Масалан: “Барча мамлакатлар ўз тарихига эга”. ”Барча халқлар қарамликни истамайди”. Формулада умумий тасдиқ: “Ҳамма S - Р” дир. Умумий инкор: “Ҳамма S - Р эмас”.

Жузъий мулоҳаза

• Жузъий мулоҳазаларда нарса-ходисаларнинг бир қисмига тегишли хусусиятлар акс этади ва у жузъий тасдиқ ва жузъий инкор кўринишига эга. Масалан: “Баъзи ёшлар спорт билан шуғулланадилар”. “Баъзи ёшлар спорт билан шуғулланмайдилар”. Формуласи: Жузъий тасдиқ. “Баъзи S-Р дир” Жузъий инкор. “Баъзи S – Р эмас”.