11-маъруза мавзуси: Мулоҳаза, хулоса чиқариш

Шартли мулоҳаза

• Масалан: 1. Агарда хаво булут бўлса, ёмғир ёғиши мумкин. 2. Агар талабанинг ўзлаштириши паст бўлса, ундан яхши мутахассис чиқмайди. 3. Агар касални яширсанг, иситмаси ошкор қилади. Формуласи: Агар S-P бўлса, унда SP бўлади. Эквивалент мулоҳаза “агар ва фақат агар... унда” мантиқий боғловчилари ёрдамида икки оддий дан тузилади. Масалан: Шакл мазмунсиз, мазмун шаклсиз бўлмайди.

Хулоса чиқариш

• Хулоса чиқариш инсон ақлий билишида муҳим босқич бўлиб шу йўл билан янги билимлар ҳосил қилинади. Хулоса чиқариш деб, бир ёки ундан ортиқ мулоҳазалардан маълум қоидалар ёрдамида янги билимга келувчи жараённи тушунамиз. Бу жараён асослар, хулоса ва асослардан хулосага ўтишдан иборат. Тўғри хулосага эга бўлиш учун, аввало асослар чин бўлиши ва мантиқан боғланиши лозим.

Хулоса чиқариш турлари

• Хулоса чиқаришнинг бир қанча турлари мавжуд. Агар хулоса бир асосдан чиқарилса, бевосита хулоса чиқариш дейилади. Бевосита хулоса чиқаришнинг алмаштириш, айлантириш, предикатига қарама-қарши қўйиш ва мантиқий квадрат асосида хулоса чиқариш усуллари мавжуд.

Хулоса чиқариш усули

• Алмаштиришда мулоҳазанинг предикати субъекти билан алмаштирилади. Бу икки усулда бўлади: оддий ва мураккаб. Мулоҳазанинг субъекти ва предикати тўлиқ олинган бўлса, оддий алмаштириш амалга ошади. Масалан: Мантиқ тафаккур шакллари ва қонунларини ўрганувчи фандир.
• Алмаштирилганда “Тафаккур шакллари ва қонунларини ўрганувчи фан мантиқдир”.

Хулоса чиқариш усули

• Мулоҳазанинг предикати тўлиқ хажмда олинмаган бўлса, мураккаб алмаштириш, яъни умумий хукм-жузъийга, жузъий эса умумийга алмаштирилади. Масалан: “Ҳамма актёрлар ижодкордир” хукмидан “Ижодкорларнинг айримлари актёрлардир” хулосаси чиқарилади.

Хулоса чиқариш усули

• Айлантиришда инкор мулоҳаза тасдиққа, тасдиқ мулоҳаза инкорга айланиб хулоса чиқарилади. Масалан: Баъзи ҳайвонлар сувда яшайди. Баъзи ҳайвонлар сувда яшамайди.
• Умумий мулоҳазани айлантиришда чегаралаш лозим. Масалан: “Одам бўлиш қийин” умумий мулоҳазани айлантириш билан “Одам бўлиш осон эмас” хулосасига эга бўламиз.