10-Мавзу. Маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлик кўрсаткичлари ва фойдалилик даражасини баҳолаш

З.Вакт буйича пул киймати
Бизнес-режани амалга ошириш учун пул маблаглари киритишни амалга ошириш турли вақт оралигида пул маблаглари оқими билан боглиқ булган молиявий-иқтисодий хисоб-китобларни амалга оширишни талаб қилади. Бундай бахолаш конқепқияси шунга асосланадики, пул қиймати вақт утиши билан пул бозоридаги фойда нормасини хисобга олган холда узгариб боради, бу норма сифатида одатда ссуда фоизи нормаси қабул қилинади. Мазкур холатда фоиз деганда пул бозорида пулдан фойдаланиш натижасида олинувчи даромад миқдори тушунилади. Инвестициялаш узоқ муддатли жараён эканлигини хисобга олган холда, инвестиция киритилган пайтдаги пул қийматини уни булажак фойда, амортизақия ажратмалари ва бошқа шаклда қайтиб келиш пайтидаги қиймати билан таққосланади.
Инвестиция киритиш ва пул маблагларини қайтиб олиш пайтидаги пул қийматини таққослашда иккита асосий тушунча - пулнинг хозирги қиймати ва келажакдаги қийматидан фойдаланиш қабул қилинган.
Пулнинг келажакдаги қиймати хозирги пайтда инвестиция қилинган пул маблагларининг белгиланган вақт утгандан сунг маълум бир фоиз ставкасини хисобга олган холда айланиши лозим булган миқдорини ифодалайди. Пулнинг келажакдаги қийматини аниқлаш ушбу қийматнинг усиш жараёни билан боглиқ булиб, пулнинг бошлангич миқдорига фоиз суммасини (фоиз туловларини) қушиб бориш йули билан босқичма-босқич катталаштиришни акс эттиради. Бу сумма фоиз ставкаси буйича хисобланади. Инвестиция хисоб-китобларида бу ставка нафақат пул маблаглари қийматини устириш воситаси сифатида, балки янада кенг маънода - инвестиция операқияларининг даромадлилик даражасини улчаш учун хам фойдаланилади.
Пулнинг хозирги қиймати келажакда келиб тушадиган пул маблагларининг белгиланган фоиз ставкасини («дисконт ставкаси») хисобга олган холда хозирги даврга келтирилган миқдорини ифодалайди. Пулнинг хозирги қийматини аниқлаш бу қийматнинг дисконтллашуви билан боглиқ булиб, пул маблагларининг белгиланган якуний хажмида усишига тескари операқияни ифодалайди. Бу холда фоиз (дисконт) миқдори пул маблагларининг якуний миқдоридан (келажакдаги қийматдан) чиқариб ташланади.
Бундай холат маълум бир вақт утгандан сунг олдиндан белгиланган суммани олиш учун бугунги кунда қанча маблаг инвестиция қилиш кераклигини аниқлаш зарур булган холларда вужудга келади.
Пул маблагларини инвестициялаш билан боглиқ молиявий-иқтисодий хисоб- китобларни амалга оширишда қийматнинг усиш ва дисконтлашув жараёнлари оддий хамда мураккаб фоизлар буйича амалга оширилиши мумкин. Оддий фоизлар одатда қисқа муддатли инвестициялашда, мураккаб фоизлар эса узоқ муддатли инвестициялашда қулланилади.
Оддий фоиз деб пул маблагларини инвестициялаш шартлари билан белгиланган тулов даври (чорак, ой ва хоказо) якунида қуйилманинг бошлангич (хозирги) қийматига хисобланувчи суммани англатади.
қуйилманинг усиш жараёнида оддий фоиз суммасини хисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:
J + P х n х i,
бу ерда
J - инвестициялашнинг белгиланган даври учун фоиз суммаси;
Р - бошлангич қуйилма (инвестиция) суммаси;
n - инвестициялаш муддати (хар бир фоиз тулови амалга оширилувчи даврлар сони);
i - фоиз ставкаси (унли каср билан ифодаланади).

1.