10-mavzu. Korxona rentabelligi, daromad va harajatlar

Bir so’mlik tovar Ishlab chiqarish tannarxi
mahsuloti uchun = ----------------------------------------
qilingan harajat (tiyin) Tovar mahsulotinnng ulgurji bahosi

Bu ko’rsatkich orqali qilingan harajatlarning samaradorligini aniqlash mumkin.

Ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish va tahlil etishning uslubiy va me’yoriy shakli O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999 yil 5 fevralda tasdiqlangan 54-sonli «Mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi, mahsulot (ish bajarish va xizmat qo’rsatish) ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to’g’risida»gi Nizom bilan belgilanadi.
Sanoat korxonalari ishlab chiqarish harajatlarini rivojlantirish maqsadida buxgalteriya hisobi va hisobotida uning yo’nalishlari bo’yicha guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:


1. Harajatlarning iqtisodiy elementlari bo’yicha.
2. Harajatlarning kalkulyatsion moddalari bo’yicha.
10.1-jadval
Ishlab chiqarish harajatlarining iqtisodiy elementlari va moddalari bo’yicha turkumlanishi

Iqtisodiy elementlari bo’yicha	Kalkulyatsion moddalari bo’yicha
1	2
Ishlab chiqarish harakteridagi bevosita va bilvosita moddiy harajatlar	Xomashyo
	Yoqilg’i
	Elektr quvvati
	Ehtiyot qismlar
	Idishlar va h.k.
Ishlab chiqarish harakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi harajatlari	Asosiy ish haqlari
	Qo’shimcha ish haqlari
	Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar	Ijtimoiy ta’minot bo’limiga
	Mehnat birjasiga
	Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish harajatlari	Asosiy vositalarning eskirishi
	Nomoddiy aktivlarning eskirishi
	Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning ijara haqlari
Ishlab chiqarish harakteridagi boshqa harajatlar	Turli ishlar va xizmatlar
	Soliqlar, yig’imlar va h.k.

Xarajatlarning elementi bo’yicha guruhlarga ajratishdan maqsad ularning tuzilmasi va dinamikasini nazorat qilishdan iborat.

Ko’rsatkichlarni taqqoslash orqali jonli mehnat bilan boshqa xarajat turlarining nisbati, ishlab chiqarish zaxiralarini me’yorlashtirish va tahlil etish, aylanma mablag’larining tezligini aniqlash va milliy daromadni hisoblash imkoniyati tug’iladi.
Xarajatlarning elementlari bo’yicha tahlil natijalariga muvofiq material sig’imi, mehnat sig’imi va fond sig’imi darajalari bo’yicha tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash mumkin.
Tahlil etishda jami harajatdagi har bir elementning tutgan salmog’i aniqlanib, o’tgan yildagisi hamda smetadagi ko’rsatkichlar bilan taqqoslanib, ularning o’zgarish sabablari aniqlanadi.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan harajatlar tarkibini iqtisodiy elementlari va moddalari bo’yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsion moddalari bo’yicha o’rganish quyidagicha farqlanadi, ya’ni, bo’limlar va korxona bo’yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo’yicha o’rganiladi, mahsulotlar turi va turkumi bo’yicha esa ishlab chiqarish harajatlari kalqulyatsiya moddalari asosida ko’rib chiqiladi.