10-мавзу: Кейнс моделлари ва Филлипс эгри чизиғи

"БУЮК ДЕПРЕССИЯ"
1929-1934 йиллардаги иқтисодий инқироз сабаблари
Парадоксал, аммо 1926-1928 йиллардаги иқтисодий инқироз арафасида АҚШ иқтисодиёти ўз даражасининг энг юқори чўққисига чиқди. Миллий даромад 1913-йилдаги 32 миллиард доллардан 1927-йилда 89,7 миллиард долларга, яъни 2,8 баробарга ошди. Ишлаб чиқариш рентабеллиги ошди, дивидендлар кўпайди ва бунинг натижасида акциялар нархи ҳам ўсди. Шундай қилиб, Генерал Элеcтриc акцияларининг ўртача нархи (максимал қиймати) 95,5 доллардан 146,6 долларга, Стеел Cорпоратион - 130,75 доллардан 141,25 долларга ва ҳоказо.
Ўзининг табиати ва келиб чиқиши бўйича 30-йилларнинг бошидаги глобал иқтисодий инқироз ортиқча ишлаб чиқаришнинг циклик инқирози эди. Унинг бузғунчи кучи империализм босқичида капиталистик ишлаб чиқариш услубидаги чуқур силжишларни акс эттирувчи узоқ муддатли характерга эга янги омиллар капиталистикнинг циклик ривожланишининг анъанавий механизмининг ишлашига қўшилганлиги билан изоҳланди. иқтисодиёт. Улардан асосийси Биринчи жаҳон уруши даврида бошланган капитализмнинг умумий инқирози эди.
Уруш капиталистик иқтисодиётга катта зарар етказди. Саноатнинг айрим тармоқларининг ривожланишини тезлаштириб, бошқаларининг ривожланишини секинлаштириб, капиталистик мамлакатларнинг ўрнатилган иқтисодий тузилишини деформация қилди.
Уруш йилларида жаҳон хўжалик алоқалари бузилди, капиталистик дунёнинг савдо-молия муносабатлари сезиларли даражада қайта қуришга учради.
Биринчи жаҳон уруши билан тезлашган давлат-монопол капитализмнинг ривожланиши ишлаб чиқариш ва капитал концентрациясининг тез ўсишига олиб келди. Шу асосда монополияларнинг мавқеи ва уларнинг хўжалик ҳаётидаги ролининг янги улкан мустаҳкамланиши рўй берди, бу эса иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг ҳарбий механизми бекор қилинганидан кейин ҳам урушдан олдинги иқтисодий муносабатларни тўлиқ тиклашни имконсиз қилди. 30-йилларнинг бошидаги инқироз даврида тартибга солинмаган капитализм анархиясининг салбий оқибатлари ҳам, иқтисодиётда монополиялар ҳукмронлиги натижаси ҳам тўлиқ намоён бўлди.
Шундай қилиб, тахминан бир вақтнинг ўзида 1929 - 1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозининг ўзига хослиги. юқоридаги барча омилларнинг таъсири туфайли у бир қатор хусусиятларнинг ноёб комбинациясида ифодаланган: унинг фавқулодда чуқурлиги; давомийлиги ва умумийлиги.
Инқирознинг давомийлиги мисли кўрилмаган эди. 1929 йилнинг кузида вужудга келиб, у фақат 1932 йил ўрталарида ривожланиш чўққисига чиқди, аммо ундан кейин ҳам инқироздан олдинги даражага қайтиш учун икки-уч йил, баъзи мамлакатларда эса ундан ҳам узоқроқ вақт керак бўлди.
Иқтисодий инқироздан чиқишни кечиктирган асосий сабаблардан бири империалистик мамлакатлар иқтисодиётида монополияларнинг бўлинмасдан ҳукмронлиги эди. Иқтисодиётнинг монополлаштирилмаган тармоқларида саноатчилар ўз маҳсулотларини сотиш ҳажмини ошириш орқали инқироз нархларининг пасайишини қоплашга ҳаракат қилишди. Монополлашган тармоқда, аксинча, кичикроқ ҳажмдаги маҳсулотларни сотиш ҳисобига юқори монопол нархларни сақлаб қолиш учун ишлаб чиқариш кескин қисқартирилди. Монополиялар томонидан нархларнинг юқори даражасини ишлаб чиқаришнинг кескин пасайиши билан сунъий равишда ушлаб туриши хом ашё ва асбоб-ускуналарни истеъмол қилишнинг қисқариши, шунингдек, самарали талабнинг пасайиши натижасида инқирознинг янада чуқурлашишига олиб келди. аҳоли. Буларнинг барчаси инқироздан чиқишни жуда қийинлаштирди, чунки юқори нархлар товар профицити ўзлаштирилишига тўсқинлик қилди. Монополияларнинг иқтисодий сиёсатининг натижаси ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланилмаслик (яъни асосий капиталнинг кўплиги) ва ишсизликнинг кескин ўсиши бўлди, бу эса асосий капитални янгилашдан иборат бўлган иқтисодий инқироздан чиқишнинг анъанавий усулини ниҳоятда мураккаблаштирди.

Саноат ишлаб чиқаришининг пасайиши, аграр инқирознинг чуқурлашиши жаҳон савдосига ниҳоятда салбий таъсир кўрсатди. Инқирознинг умумий табиати баъзи мамлакатларни бошқалар ҳисобига маневр қилиш, ўз товарларини ўз бозорларида сотиш имкониятидан амалда маҳрум қилди. Жаҳон бозоридаги рақобат савдо уруши характерини олди. Ички бозор тобора кучайиб бораётган божхона тўсиқлари билан ҳимояланган.

Шу билан бирга, чиқарилган қимматли қоғозларнинг ярми ҳеч нарса билан таъминланмаган. Шунга қарамай, инвесторлар инвестицияларни ишлаб чиқаришга эмас, балки қимматли қоғозларга, иккиламчи бозорда сотиб олишни афзал кўрдилар (қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозоридаги пул бир портфел инвесторидан бошқасига ўтади ва ишлаб чиқариш секторига йўналтирилмайди).
Қимматли қоғозларни сотиб олиш учун инвесторлар банклардан кредит олдилар, улар ўз навбатида ўз маблағлари ва фуқароларнинг нақд пул депозитлари, шунингдек компанияларнинг вақтинча бўш маблағлари ва Федерал захира тизими кредитлари сифатида кредит ресурслари сифатида фойдаланганлар.
Портфел инвесторларини кредитлашнинг ўсиши дастлаб банклар томонидан ундирилган паст фоиз ставкалари билан қўллаб-қувватланди. Банклар ўз фоизларини белгилашда бошқарган чегирма ставкаси ривожланган мамлакатлар орасида энг паст - 1926-1927 йилларда 3,5-4% эди. (Буюк Британияда - 4,5-5%, Германияда - 5 - 8%, Францияда - 5 - 7,5%). Тижорат банкларининг ўзлари эса қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотишдан кўпроқ манфаатдор бўлиб, иқтисодиётга кредит беришдан кўра кўпроқ даромад келтирарди.
Қарзларни тўлаш учун ликвидлик этишмаслиги шароитида банклар кредит фоизларини оширди, кредит тадбиркорларнинг асосий қисми учун оломон бўлиб қолди.
Эмитентлар, қимматли қоғозлар эгалари уларни ихтиёрий равишда кредитга сотганлар (маржа операциялари). Барча инвесторларнинг 40% акцияларни кичик маржа билан кредитга сотиб олди. Натижада, сармоянинг "ҳаддан ташқари қизиши" юзага келди. Федерал захира тизими қимматли қоғозлар иккиламчи бозорининг ўсиб бораётган молиявий оқимлари йўлида "тўғонларни қўйиш" ни, ишлаб чиқариш секторига пул юборишни ўз вақтида тахмин қилмади.
Тугаган ва йўқолган буюртмалар, корхоналар ишлаб чиқаришни қисқартиришни бошладилар; номинал қийматидан кескин ажралган акциялар нархи пасая бошлади. Тижорат банклари кредитларни қайтаришни талаб қилдилар, қимматли қоғозлар эгалари эса кредитни қайтариш учун уларни сотишга киришдилар. Харидорлар йўқлиги сабабли, ставкаларнинг тушиши кўчкига ўхшаш хусусиятга эга бўлди. 1929-йил 24-октябрьда Ню-Ёрк фонд биржасида акциялар баҳоси кескин пасайди. Ўша куни ва ундан кейин кетма-кет тўртта савдо сессиясида кўплаб машҳур акцияларнинг нархи 100 пунктга ёки ундан камроққа тушди. 1929 йилдан 1932 йилгача Радио корпорацияси акциялари нархи 33 марта, Ню-Ёрк Cентрал - 51 марта, Крйслер - 27 марта, Генерал Моторс - деярли 80 марта, Генерал Элеcтриc - 11 марта, Унитед Стеел - 17 марта камайди.
1929 йил инқирози АҚШ ҳукуматини иқтисодий ривожланишга таъсир қилиш ва уларнинг ҳалокатли оқибатларини олдини олиш учун жиддий уринишлар қилишга мажбур қилди. Айнан АҚШ ҳукумати (капиталистик иқтисодиёт тарихида биринчи марта) Америка иқтисодий инқирозини ҳал қилишда ҳал қилувчи рол ўйнади.
Иқтисодий инқирознинг бошида (1929 йилда) Президент Гувер бизнес раҳбарлари билан бир қатор бизнес учрашувларини ўтказди. У йирик бизнес вакилларини тор доирадаги худбинлик чораларига мурожаат қилмасликка, ишлаб чиқаришни қисқартирмасликка, ишчиларни ишдан бўшатмасликка ва иш ҳақини бир хил даражада ушлаб туришга чақирди. Ўз навбатида, у инқироз даврида "миллий бирлик"га эришиш йўлида иш ташлашлардан расман воз кечишга эришди. Президент ва унинг кабинети аъзолари “қаттиқ индивидуализм” мафкурасига таянган ҳолда иқтисодиёт ва ижтимоий муносабатларни бевосита тартибга солиш учун давлатдан фойдаланишга кескин қарши чиқдилар. Улар ишсизларга давлат томонидан ёрдам кўрсатиш бўйича барча таклифларни рад этишди ва бундан ҳам кўпроқ федерал суғурта тизимини жорий этишди. Энг яхши ҳолатда, Республика маъмурияти амалдорлари фавқулодда инқироз шароитида муниципал ва давлат маблағларини ишсизларга ёрдам бериш учун ишлатиш мумкинлигига рози бўлишди, лекин одатда улар бу функцияларни фақат хусусий хайрия ишларига топширдилар. Республика ҳукуматининг бу борадаги барча амалий фаолияти жамоат ишларини кичик миқёсда ташкил этишга қисқартирилди. Менимча, президент Гувер ва унинг маъмуриятини қоралашда унчалик тўғридан-тўғри бўлмаслик керак.
Биринчидан, жаҳон иқтисодий инқирози капиталистик дунё тарихида мисли кўрилмаган эди. Бунинг оқибати иккита ҳодиса бўлди: 1) республикачилар кўз ўнгида нима бўлаётганини дарҳол англамадилар, улар буни Америка капитализми ривожланишидаги вақтинчалик "тўсиқ" деб ўйлашди. Шунинг учун улар бунга қарши эски услублар, эски иқтисодий мактаблар (Адам Смитнинг либерал мактаби ва бошқалар) усуллари билан курашишга ҳаракат қилдилар.
Фикрлаш стереотиплари номақбул рол ўйнади: болаликдан одамлар Америка капитализм тизими доимо гуллаб-яшнаши, "қаттиқ индивидуализм" мамлакат учун ҳамма нарса эканлиги ҳақидаги ғоядан илҳомланарди. Бунга асосланиб, республикачилар: индивидуализм бизнес ва давлатни қутқаради.
Гувер индивидуалистик бозор иқтисодиёти тарафдори эди. Республика ҳукумати эса бир мунча вақт давлат томонидан тартибга солишга мурожаат қилмади. Бироқ, 1929 йилда аллақачон Федни (Федерал захира тизими) фаоллаштириш ва кредит нархини сезиларли даражада камайтириш бўйича шошилинч чоралар кўрилган; ўша йилнинг декабр ойида Президент Конгресс орқали корпоратив даромадлар бўйича яна бир солиқни камайтиришни таклиф қилди. 1930 йил июн ойида Хоули-Смитнинг янги тариф қонуни кучга кирди, бу импорт божлари ҳажмини яна бир бор оширди ва ҳақиқатан ҳам протекционизмнинг апогейига айланди. Шундай қилиб, инқирознинг дастлабки ойларида Гувер президентлигининг иқтисодий сиёсати давлатнинг иқтисодий ишларга аралашмаслик сиёсати (лаиссез-фаире) тамойилларидан узоқ эди.
1931 йилнинг кузида иқтисодий вазиятнинг кескин ёмонлашиши ва йирик банкларнинг тез-тез ишдан чиқиши туфайли ҳукумат “қаттиқ индивидуализм” қонунларидан янада кўпроқ четлашишга мажбур бўлди. Жаноб Гувер 500 миллион доллар капиталга эга бўлган Миллий кредит корпорациясини яратиш таклифини киритди, у банк гуруҳларининг ихтиёрий бадаллари ҳисобидан ундирилиши керак эди. Энг йирик банклар эгалари муаммога дуч келган ҳамкасбларига ёрдам бериш учун пул сарфлаш ниятида эмаслиги маълум бўлгач, йирик давлат маблағлари қулаш хавфи остида қолган монополияларни сақлаб қолиш учун ташланди. 1932 йил январда Конгресс Реконструктив молия корпорациясини (РФC) ташкил этиш тўғрисидаги қонунни қабул қилди. Фақат бир йил ичида РФК 2 миллиард долларлик субсидиялар ва кредитлар тарқатди.
Иқтисодий ривожланишдаги амалда шунга ўхшаш жараёнлар Эвропа мамлакатларида содир бўлди. Иқтисодий ҳаётида кучли монополиялар ҳукмронлик қилган дунёнинг энг ривожланган капиталистик мамлакатлари бўлган АҚШ ва Германия иқтисодига инқироз таъсир қилди. Франциядаги иқтисодий инқирознинг чуқурлиги бироз камроқ эди, аммо инқироз 1935 йилгача давом этди. Италияда саноат ишлаб чиқаришининг пасайиши ҳукумат томонидан кўрилган кучли инқирозга қарши чораларга қарамай, тахминан бир хил эди (деярли 1/3 га). фашистик режим. Инқироз арафасида саноати 1913 йил даражасига этган Англияда ишлаб чиқаришнинг пасайиши нисбатан кичик эди. Скандинавия мамлакатларидаги инқироз нисбатан чуқурроқ эди.
Бозор товар ишлаб чиқаришнинг тескари томони, бозор иқтисодиётининг асосидир. Бозорнинг объэктив зарурияти товар ишлаб чиқаришнинг мавжудлигини тақозо этувчи бир хил сабаблар билан боғлиқ.
Бозор дастлаб бозор, чакана савдо жойи, бозор майдони сифатида қаралган. Бу бозорнинг энг соддалаштирилган, тор тушунчаси. Бозор ибтидоий жамиятнинг емирилиши даврида, жамоалар ўртасидаги айирбошлаш у ёки бу даражада мунтазам бўлиб, товар айирбошлаш шаклини олган, маълум бир жойда ва маълум бир вақтда амалга оширилган даврда пайдо бўлганлиги билан изоҳланади. вақт. Ҳунармандчилик ва шаҳарларнинг ривожланиши билан савдо ва бозор муносабатлари кенгайиб, бозорларга маълум жойлар ва бозор ҳудудлари ажратилган. Бозор ҳақидаги бундай тушунча бизнинг давримизга қадар сўзнинг маъноларидан бири сифатида сақланиб қолган. Ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши ва товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан “бозор” тушунчаси тобора мураккаб талқин топмоқда.
Товар айирбошлашнинг янада ривожланиши билан пул, товар-пул муносабатларининг пайдо бўлиши, вақт ва макон бўйича олди-сотдининг узилиши эҳтимоли вужудга келади ва бозорнинг савдо жойи сифатидаги хусусиятлари энди реалликни акс эттирмайди, чунки. ижтимоий ишлаб чиқаришнинг янги тузилмаси - муомала соҳаси шаклланмоқда, бу муомала учун муайян аниқ функцияларни бажариш учун моддий ва меҳнат ресурслари, меҳнат харажатларини ажратиш билан тавсифланади. Натижада бозорни товар ва товар-пул айирбошлаш шакли сифатида тушуниш вужудга келади.