10-мавзу: ИҚтисодий индекслар

10.6. Вазнли ўртача индекслар



Вазнли агрегат индекслар мураккаб ҳоди-салар ўзгаришини айрим элементларнинг аҳамияти ва вазминдорлигини ҳисобга олиб таърифлай-ди.
Инсон ҳаётида, турмушимизда барча ҳодисалар бирдай аҳамият касб этмайди, айримлари муҳим ролü ўйнаса, салмоқли ижтимоий-иқтисодий қимматга эга бўлса, бошқалари уларчалик эътиборли бўлмайди, улар ичида аҳамиятсизлари ёки арзимайдиганлари ҳам учраб туради. Шундай қилиб, турли хил ҳодисалар ўзгаришини ягона индексда умумлаштириш учун уларнинг аҳамиятини назарда тутиб, ҳар хил вазминдорликда ҳисобга олиш зарур. Бундай индекслар вазнли умумий индекслар деб аталади. Улар вазнсиз индексларга ўхшаб икки усулда тузилади: бири- якка индекслардан тортилган (вазминдор) ўртача индекслар ҳисоблаш, иккинчиси- айрим индекслаштирилаётган кўрсаткичларни вазминлаштириб умумий агрегат барпо этишга асосланади. Илк бор инглиз олими Артур Þнг вазнсиз баҳо индексларини тенг вазминдор бўлгани учун танқид қилиб, 1811 йилда ўртача баҳо индексларини вазнли шаклда тузишни таклиф этди ва амалда қўллади:
(10.20)
бу ерда: W -Þнг вазнлари
Ҳозирги замон статистика амалиётида тортилган арифметик ўртача индекс қуйидагича тузилади:
бу ерда уй хўжаликларининг умумий агрегат харажатларида айрим товар ва хизматлар (ёки гуруҳларнинг) салмоғи, W_i айрим товар ва хизматлар харид харажатлари, W_j умумий уй хўжаликлари бþджет харажатлари. Одатда вазнлар базис давр ҳолатида олинади.
Вазнли ўртача индексларни тортилган гармоник ўртача индекс шаклида ҳам тузиш мумкин:
(10.22) Агар вазнлар жорий давр ҳолатида тузилган бўлса, у ҳолда сифат кўрсаткичлар (масалан, баҳолар) учун:
тортилган гармоник ўртача индекс жорий вазнли агрегат индексга тенг. Миқдорий кўрсаткичлар учун эса у базис вазнли агрегат индексга баробар. Агар вазнлар базис давр ҳолатида аниқланган бўлса у ҳолда (10.22а)
бу индекс жорий вазнли агрегат индексга тенг. Вазнли ўртача индекслар тортилган геометрик ўртача шаклида ҳам тузилиши мумкин
(10.23)
Вазнли ўртача индекслар ичида амалда қўлланиши жиҳатидан энг қулайи тортилган арифметик индекслардир. Уларнинг сурати ҳам, махражи ҳам иқтисодий маънога, предметлилик хусусиятига эга. Бозор иқтисодиёти шароитида бу индексларни кенг қўлланиши илмий жиҳатдан асосли ҳисобланади.