10-ma’ruza. Yorug‘lik interferensiyasi. Yorug‘lik dispersiyasi. TABIIY VA QUTBLANGAN Yorug‘lik

10.15-rasm. Oq yorug‘lik prizmada eyilib, 
ko‘rinadigan spektrga ajraldi
10.16- rasm qanday qilib qizil va binafsha rang 
nurlar sharsimon suv tomchisida egilishini va tomchi 
orqa yuzasidan aks berishini ko‘rishingiz mumkin. 
9.4a -rasmda ko‘rsatilganidek, qizil kamrok bukiladi 
va baland osmondagi tomchi orqali kuzatuvchini 
ko‘ziga 
etib 
keladi. 
SHuning 
uchun 
xam 
kamalakning eng yukori qismi qizil rangda. 

---

10.16-rasm. (a) Nur diagrammasi qanday qilib kamalak paydo bo‘lishini ko‘rsatayapti, (b) 
kamalak
(10.17- rasm) dispersiya birikmasi va ichki to‘liq aksga erishganidan olmoslar yorqinlikka 
ko‘rinadi.CHunki olmoslarning sindirish ko‘rsatkichi juda yuqori 2.4 bo‘ladi, va to‘la ichki 
qaytishning chegaraviy burchagi25
o
.Olmos ichida yorug‘lik spektrga dispersiyalanadi, shuning 
uchun olmos ichida 25
o
dan kichik bo‘lganda yorug‘lik olmos ichki yuzalarining ko‘p qismiga 
kelib uriladi va ko‘rinadi.SHunaqa akslarning ko‘p takrorlanishidan so‘ng, yorug‘lik ranglari 
aloxida ko‘ra oladigan darajada etarli ko‘p sayoxat qilgan bo‘ladi va olmosdan chiqqandan so‘ng 
ko‘zni yorqin qiladi (quvontiradi). 
10.17 -rasm. Olmos
 
 
 
 

---

 
 
Dispersiyaning elektron nazariyasi 
YOrug‘likning modda bilan o‘zaro ta’sirini tula izohlash uchun moddadagi 
elektronlarning to‘lqin xususiyatlarini va yorug‘likning kvant xususiyatlarini hisobga olish 
kerak. Lekin dispersiya hodisasini tushuntirish uchun yorug‘likni elektromagnit to‘lqin deb, 
modda tuzilishini esa elektron nazariya asosida tasavvur qilish etarli. Modda tuzilishining 

---

elektron nazariyasiga asosan, jism elektronlar va ionlardan tashkil topgan. Ular elektromagnit 
to‘lqin ta’sirida to‘lqin tebranishlariga monand ravishda tebranma harakatga keladi. YOrug‘lik 
to‘lqinlarning tebranishlari (10
14
÷
10
15
) Hz intervalda sodir bo‘ladi. Elektromagnit maydonning 
bunchalik tez o‘zgarishini massalari etarlicha kichik bo‘lgan elektronlargina sezishga ulguradi. 
SHuning uchun yorug‘lik to‘lqinlarning jismga ta’sirini hisoblashda yorug‘likning elektronga 
ta’sirini hisoblash bilan chegaralanilsa bo‘ladi.
Jismdan elektromagnit to‘lqin o‘tayotganda –e zaryadli har bir elektronga elektr kuch 
(
F
el
=-eE
)
va Lorens kuchi 
(
F
l
=-e[B
ν
]
)
ta’sir qiladi: 
F=F
el
+F
l
=-eE-e[B
ν
]
(10.1) 
Hisoblarning ko‘rsatishicha, Lorens kuchi elektr kuchdan ming martacha kichik. SHuning 
uchun (10.1) dagi ikkinchi hadni hisobga olmasa ham bo‘ladi. Natijada elektromagnit to‘lqinning 
elektronga ta’sir etuvchi kuchini 
F=-eE=-eE
0
cos
ω
t
(10.2) 
shaklida ifodalash mumkin. Bunda e
0
– elektromagnit maydon kuchlanganligi e ning amplituda 
qiymati, 
ω
- to‘lqinning siklik chastotasi. Birinchi yaqinlashisha (10.2) kuch atom bilan nihoyat 
zaif bog‘langan eng chetki elektronlarni siljitadi, deb hisoblash mumkin. Lekin bu elektron bilan 
atomning kolgan qismi orasidagi o‘zaro ta’sirlashuvchi kvazielastik kuch ham mavjudki, u 
elektronni oldingi vaziyatga qaytarishga harakat qiladi. Bu kuch x siljishga proporsional: