10-Маъруза. Динамик моделлаштириш. Индувидуал моделлаштириш

тенглама тизими керак. Моделлаштирилган тизимнинг барча елементлари 
ва қарор қабул қилиш жараёнларининг атроф-муҳит ва ўзаро таъсирига мос 
келиши керак. Model Реал тизим ҳақидаги ғояларни анча тўлиқ акс еттириши 
керак. Биз кўриб чиқадиган тенгламалар аллақачон тасвирланган model 
тузилишига мувофиқ ишлаб чиқилган асосий тизимни ташкил етади. 
Алоҳида тенгламалар олиши мумкин бўлган махсус шаклларни емас, балки 
тенгламаларнинг асосий синфларини кўриб чиқамиз. 

---

Асосан тенгламалар системаси икки турдаги тенгламалар — даражали 
тенгламалар ва тезликлар тенгламасидан иборат. Тенгламаларнинг 
моҳиятини тўлиқроқ тушуниш учун ҳисоблашларнинг кетма-кетлиги 
масаласини кўриб чиқишимиз керак. 
Тенгламалар системаси уни қандай ечишни аниқловчи маълум шартлар 
билан биргаликда ёзилади. Динамик моделлаштиришда ўзаро таъсир вақтида 
ўзгарадиган ўзгарувчиларни тартибга солувчи тенгламалар системаларини 
кўриб чиқамиз. Бу ўзгарувчанлик системанинг янги ҳолатларини топиш учун 
тенгламаларни вақти-вақти билан ечиш зарурлигини белгилайди. 
Вақтнинг ҳар бир моменти учун тенгламалар системасининг табиати 
билан аниқланадиган аниқ ҳисоблашлар кетма-кетлиги бўлиши мумкин. 2-
расмда бу ҳолда ишлатиладиган кетма-кетлик кўрсатилган. 
Анжоман.ан 2. 
Ҳисоблаш кетма-кетлиги: ИТтенг узунликдаги ит вақт оралиқлари. 
Вақт оралиқлари Реал системанинг доимий ўзгарувчан тезликларига 
қониқарли яқинлашишни олиш билан бирга, оқим тезлиги interval бўйлаб 
доимий еканлиги ҳақидаги тахминни қисқа бўлиши керак. Демак, 
интервалнинг бошланғич нуқтасида қабул қилинган қарорларга шу interval 
давомида юзага келган ўзгаришлар таъсир етмайди. Янги даражали 

---

қийматлар interval охирида ҳисобланади. Улар кейинги interval учун янги 
ставкаларни (ечимларни) аниқлаш учун ишлатилади. Ҳар бир оралиқда 
чизилган тўғри чизиқларнинг сегментлари ҳар қандай егри чизиққа иложи 
борича яқин келиши учун шундай кичик вақт оралиқларини танлаш 
мумкинлиги аниқ (Фиг. 3). керакли даражада қисқа интервални танлаш 
амалда мумкин. Бироқ шундай бўлиши керакки, ҳисоб-китоблар ҳажми 
замонавий шахсий компютерларнинг имкониятларидан ошмайди. Кўпгина 
динамик моделларда ҳисоблашлар орасидаги рухсат етилган interval 
кечикишлар билан аниқланади. Кечикишлар кўрсаткичли функсия шаклига 
ега. Интервални танлаш учун шунақа қоида бор. Бу ҳар доим ҳар қандай 
кечикиш муддати камроқ бўлиши керак. Терcиҳен, унинг ярмидан кам 
бўлиши керак. 
Анжоман.ан 3. 
Вақт оралиғини танлаш бу 
Ечимлар оралиғини танлашнинг тўғрилигини текширишнинг енг яхши 
усули унинг қийматини ўзгартириш ва ҳисоблаш натижаларига таъсирини 
кузатишдир. 
Қарор интервалининг максимал қийматини аниқлашнинг махсус 
мезони даражалар қийматлари ва шу даражаларга кирувчи ва ундан чиқувчи 
оқимлар ставкалари ўртасидаги муносабатдир. Умумий кирувчи ёки чиқувчи 
оқим битта қарор оралиғи давомида даража мазмунида катта ўзгаришларга 
олиб келмаслиги учун қарор оралиғи етарлича қисқа бўлиши керак. 
4-расмга қайтайлик. Пайт К "замонда бу пайт" ни ифодалаш учун 
ишлатилади. Л{ интервали фақат тугаган. Бу ҳақда, шунингдек, олдинги 
даврлар ҳақидаги маълумотлардан тенгламаларни ечишда фойдаланиш 
мумкин. Кейинги вақтдаги даражалар ва ставкалар ҳақидаги маълумотлар 

---

ҳозирги вақтда тенгламаларни ечишда умуман мавжуд емас. Олдинга қараб 
баёнотлар келажакдаги маълумотни ифодаламайди; улар илгари олинган 
маълумотларга асосланган олдинга қараб баёнотлардир. 
Сонли ечиш мақсадида моделнинг асосий тенгламалари икки гуруҳга 
бўлинади:даражали тенгламалар гуруҳи ва даражали тенгламалар гуруҳи. 
Ҳар қандай вақт оралиғини кўриб чиқишда аввал даражали 
тенгламалар ечилади, сўнгра олинган натижалардан рате тенгламаларида 
фойдаланилади. 
Қуйида муҳокама қилинадиган ёрдамчи тенгламалар у ёки бу ҳолатда 
қулайлик учун киритилади. Улар даражаси тенгламаларини ҳал кейин дарҳол 
ҳал етилади — даражаси тенгламаларини ҳал олдин. 
Тенгламалар дан interval билан ажратилган вақт моментлари учун 
ечилади. J, К и Ь. Бундан ташқари, у "реал" вақти, деб тахмин қилинади, 
яъни, қарор жараёнида биз учун вақт ичида бир нуқтага етди, деб