10-lekciya Tema: Avtomatikalıq basqarıw sistemaları haqqındaǵı túsinikler Reje: Basqariluvchi ob'ekt

Avtomatikalıq basqarıw sistemaları analizi 
Ob'ekt degi keshigiw qarsılıqlar bar ekenligi hám sistemanıń inersionligi 
menen anıqlama bernedi. Sap (yaki transport ) hám aralıq (sıyımlılıqli) keshigiwlar 
bar.
Qozǵalańlaytuǵın yaki basqarıwshı tásir kórsetilgen momentten baslap 
retleniwshi shama ob'ekt shıǵisida ózgera baslaǵan waqıtge shekem ótken waqıt sap 
keshigiw dep ataladı. Bul waqıt zat yaki energiya aǵımınıń háreket tezligi hám 
qozǵalańlaytuǵın tásir kórsetilgen noqat menen retleniwshi shamanıń házirgi 
ma`nisi ólshenerlik noqat arasindagi aralıqtan anıqlanadı. Sap keshigiw sırtqı 
tásirdıń forması hám muǵdarına tásir etpey, tek ob'ekt shıǵisidagi reaksiyanı waqıt 

---

dawamında jıljıtadı. Eger kirisiw tásiri sinusoidal xarakterge iye bolsa, ob'ektte sap 
keshigiw bar ekenligi shıǵis signalınıń faza boyınsha keshigiwga alıp keledi. 
30.1 
Eger ob'ekt degi zat yaki energiya háreketiniń tezligin sheksiz shamakacha 
jetkiziw múmkin bolsa, sap keshigiwni nolǵa teńlestiriw múmkin bo'lar edi. Sap 
keshigiwni minimumǵa jetkiziw ushın datchik bayqaǵısh elementin hám atqarıw 
etiwshi mexanizmdiń rostlovchi organın bir-birine hám de rostlovchi ob'ektke 
múmkin shekem jaqın jaylastırıw kerek. 
Aralıq keshigiw retleniwshi ob'ektte gidravlik hám ıssılıq qarsılıqları menen 
ajıratılǵan bir yaki bir neshe óz-ara baylanısqan sıyımlılıqlardıń bar ekenligi menen 
anıqlama bernedi. Bul qarsılıqlar ob'ektte zat yaki energiya háreketine tosqınlıq etip, 
tarqalıw qıysıq sızıǵınıń transformaciyasına sebep boladı. Aralıq keshigiwni 
ob'ektiń tarqalıw qıysıq sızıǵında grafik túrde retleniwshi shamanıń ózgeriwi 
baslanǵan momentten tarqalıw iymek sızig'iga ótkerilgen urınbanıń absissa o'qi 
menen kesilisken noqatsige shekem ótken waqıt dáwiri menen anıqlaw múmkin. 
Aralıq keshigiw ótiw procesiniń ásirese dáslepki dáwirinde ob'ekt tarqalıwınıń 
ma`nisi qansha úlken bolsa, qozǵalańlaytuǵın tásir nátiyjesinde retleniwshi 
shamanıń ózgeriwi sonsha tómen boladı. Sonday etip, kisi ózgeriwli ótiw processleri 
aralıq keshigiw avtomatikalıq retlew wazıypaların jeńillewtiradi. 
Aralıq keshigiw ob'ekt degi sıyımlılıqlar sanı hám aralıq qarsılıqlar muǵdarı 
menen anıqlanadı. Aralıq qarsılıqlardıń waqıt boyınsha ózgeriwi aralıq keshigiw 
muǵdarınıń artıwına alıp keledi. Retleniwshi ob'ektiń tolıq keshigiw waqıti 
𝝉
Sap 
keshigiw waqıti 
𝝉
m 
menen aralıq keshigiw waqıti 
𝝉
n
dıń jıyındısınan ibarat:
𝝉 = 𝝉
𝒎
+ 𝝉
𝒏
30.2 
Keshigiw retlew procesiniń sapasına jaman tásir etip, processnıń turaqlılıq 
koefficiyentin azaytadı. Tolıq keshigiw waqıti qansha kóp bolsa, ob'ekt jumısın 
retlew sonsha qıyınlasadı. Geyde keshigiwning hádden tıs úlkenligi ob'ekt degi 
retlewni qıyınlastıradı. Sonıń ushın tolıq keshigiw muǵdarın ılajı bolǵanınsha 
kemeytiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. 
Qadaǵalaw sorawları : 
1.
Ob'ektte processnıń keshigiwi haqqında aytıp beriń. 
2.
Retlew ob'ektleri haqqında aytıp beriń. 
3.
Ob'ektlardıń ózgeshelikleri haqqında aytıp beriń. 

---

4.
Ob'ektiń óz-ózinen tug'rilanish ózgesheligi haqqında aytıp beriń. 
5.
Bir sıyımlılıqli hám kóp sıyımlılıqli ob'ektler haqqında aytıp beriń. 
6.
Basqariluvchi ob'ekt degenimiz ne? 
7.
Algoritm degenimiz ne? 
8.
Basqarıw ob'ektine kórsetiluvchi tásirinler qanday boladı?