10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

37-сурет. Фторсутек молекуласындағы сутектік
байланыстың түзілу сызбанұсқасы

айтарлықтай жоғары емес (10—40 кДж/моль), коваленттік байланыстан 10 еседей әлсіз, дегенмен ол қосылыстардың физикалық және химиялық қасиеттеріне өз әсерін тигізеді. Еріткіш молекулаларымен сутектік

83

байланыс түзуге қабілетті заттардың ерігіштігі жақсы болады. Сулы ерітінділерде NH₃, HF молекулалары бір-бірімен ғана сутектік байланыс түзіп қоймайды, олар су молекулаларымен де сутектік байланыстар түзеді. Бір литр суда 700 л аммиак ериді, оның судағы ерігіштігінің осындай жоғары болуы сутектік байланыстың болуымен түсіндіріледі.


38-сурет. Молекулааралық және молекулаішілік сутектік
байланыстың түзілуі


Молекулалар арасында пайда болған сутектік байланыс молекула­ аралық деп аталады.

Молекулалық массалары бірдей, бірақ сутектік байланыстар есебінен ассоциацияланбаған қосылыстармен салыстырғанда молекулааралық сутектік байланысы бар қосылыстардың қайнау температуралары біршама жоғары болады. Мысалы, этанолдың қайнау температурасы (78,3°C), ол диметил эфирінің қайнау температурасынан (24°С) әлдеқайда жоғары. Полюсті еріткіштерде көптеген органикалық қосылыстардың еруі сутектік байланыстың түзілуімен түсіндіріледі. Мысалы, сулы ерітіндіде төменгі спирттердің гидратациялануы жүреді.

Сутектік байланыс молекулалар арасында ғана емес, бір молекула ішінде де пайда болады. Мысалы, салицил қышқылының гидроксил тобындағы — ОН оң зарядталған сутек (Н^δ+) пен карбоксил тобындағы

–СООН бөлінбеген электрон жұбы бар ішінара зарядталған оттек ара-сында молекулаішілік сутектік байланыс пайда болады.

Молекулаішілік сутектік байланысы бар қосылыстар молекулааралық сутектік­ байланыс түзе алмайды (38-сурет). Сондық­тан­ мұндай байланысы бар заттар ассо­циат түзбейді, олардың ұшқыштығы жо­ғары, тұтқырлығы, қайнау және балқу­ темпера­­туралары молекулааралық

байланыстар­ түзетін изомерлермен салыстырғанда­ төмендеу. Нәруыз­ дардың, көмір­сулардың, нуклеин қышқылдарының кеңістіктік

құрылымдарының қалыптасуында­ сутектік байланыстар маңызды рөл

84

атқарады. Сутектік байланысы бар заттар
молекулалық кристалдық торлар түзеді
мысалы, су (39-сурет).