10- sinf Adabiyot fani O’qituvchi: Bektasheva Gulbahor

10- sinf Adabiyot fani O’qituvchi: Bektasheva Gulbahor.

1. 
   Mavzu: Kirish. Adabiyot – ma’naviyatni yuksaltirish vositasi
   

1. 
   Kirish. O’tgan mavzuni takrorlash
   

O’quvchilarga mustaqillik darsida o’tilgan fikrlar yuzasidan savollar beriladi:

1. 
   O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qachon qo’lga kiritdi?
   
2. 
   Mustaqillik deklaratsiyasi qachon qabul qilingan?
   
3. 
   Mustaqillik bizga nima berdi?
   
4. 
   Istiqlol uchun kurashgan millat fidoiylaridan kimlarni bilasiz?
   
5. 
   Adabiyot fanidan shu sinfga qadar o’rgangan ijodkorlaringiz ichida istiqlol uchun kurashgan shoir va yozuvchilardan kimlarni bilasiz?
   
6. 
   Mustaqillik haqida yodlagan biror she’ringizni aytib bering.
   
7. 
   Biz Vatan uchun nima qildik yoki nima qilmoqchimiz…fikrni davom ettiring.
   
8. 
   Istiqlol va erk haqida nimalarni bilasiz?
   

Yangi mavzu bayoni
Sen bu kun sinfda shod yurak bilan
Sinov navbatini kutib turasan.
A’lo mamlakatning a’lo farzandi,
Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi!
G‘afur G‘ulom
ASSALOMU ALAYKUM, HURMATLI O‘QUVCHI!
Bugun o‘ninchi sinf ostonasida turibsiz. Yosh qalbingizda
orzular jo‘sh urib, xayolingizda ezgu niyatlar kezib yuribdi. ADABIYOT –
MA’ N AV I YAT N I Y U K S A LT I R I S H V O S I TA S I.
Siz kunlar, oylar va yil o‘tgan sari jamiyat hayotiga aralashib,
turli tanish va notanish odamlar bilan suhbatdosh bo‘lishingiz
tabiiy. Insonning ko‘ngliga yo‘l topish, hayotdan zavqlanib
yashash, sodiq do‘stlar orttirish, so‘zlash odobi, kattaga hurmat,
kichiklarga izzatda bo‘lish kabi kundalik turmush hodisalarini
ma’lum bir andoza va me’yorga solishingizda, albatta,
badiiy adabiyot sizga beminnat yordamchi bo‘ladi.
Zero, badiiy adabiyotning ijtimoiy-madaniy hayotda, insonlardagi
o‘zaro go‘zal muomala va munosabatlarning shakllanishida
tutgan o‘rni nihoyatda katta. U kishilarga, xususan,
yoshlarga olam va odamlarga bog‘liq hodisalar mohiyatini
anglash, insonga xos tuyg‘ularning rangin qirralarini his etish,
insoniy fazilatlar va nuqsonlar mohiyati haqida o‘ylash imkonini
beradi.
Adabiyot qadim zamonlardan hozirga qadar «jamiyat»,
«ma’naviyat», «madaniyat» va «san’at» tushunchalari bilan
birgalikda yashab keldi. Badiiy adabiyot har bir inson ma’naviy
dunyosini bebaho insoniy fazilatlar, o‘lmas milliy qadriyatlar
bilan boyitadi. Ma’naviyati yuksak inson chinakam
shaxs darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Odamning Vataniga
sodiq fuqaro, ota-onasiga munosib farzand, yaqinlariga oqibatli
do‘st bo‘lishi ma’naviy kamolotining darajasidan darak
beradi. Shunday komillik yo‘lida badiiy adabiyot Siz azizlarga
beqiyos xizmat qiladi. Adabiyot xazinasidagi tilla sandiq bebaho
dur-u javohir – injular bilan to‘la; unda bitmas-tuganmas
milliy-ma’naviy qadriyatlar zaxirasi jamlangan. Bu ma’naviyat
xazinasidan bahramandlik ulkan hayot ostonasiga qadam
qo‘yayotgan siz kabi oqil-u dono yosh avlodning tafakkuriga
qanot bag‘ishlaydi, tasavvurini kengaytiradi.
Sharqda qadim-qadimdan shaxsning jamiyat va davlat bilan
uyg‘unlik darajasi e’tiborda turgan. Aytish mumkinki, har bir
shaxs tabiatidagi o‘ziga xos xislatlari inkor etilmagani holda,
uning jamiyat bilan muvofiq bo‘lishi rag‘batlantirilgan. Badiiy
adabiyot shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashadi.
Bu jarayon o‘qilgan asarlarni uqish, ulardan o‘rinli
xulosalar chiqarish, badiiy so‘zdan ta’sirlanish, ko‘ngilni
poklash, o‘ziga ma’qul kelgan ezguliklarni yaqinlariga ham
ravo ko‘rish, eng muhimi, badiiy asarlar vositasida odam
o‘z-o‘zini kamol toptirishi orqali sodir bo‘ladi.
Yoshlarni ozod ruhli, erkin fikrli, adolatli, xolis, sabrqanoatli
qilib kamolga yetkazishdek tabarruk vazifani badiiy
adabiyot o‘z so‘zining quvvati va sehri bilan bajaradi.
Hazrat Alisher Navoiy aytadi: «Qone’ (qanoatli) darveshning
quruq noni tome’ (ta’magir, birovning narsasiga ko‘z tikuvchi)
shohning xitoyi xoni (dasturxoni)din xo‘broqdur». «Nazm
ul-javohir»da shoir «Har kimsadaki bo‘lsa qanoat, g‘am yo‘q»
degan xulosani bildiradi.
Navoiy yaratgan qahramonlarning asosiy qismi ma’naviy
jihatdan boy insonlardir. «Hayrat ul-abror»dagi qator hikoyatlar,
«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ayi sayyor»,
«Saddi Iskandariy» va boshqa asarlarning qahramonlari shunday
xislatga ega.
Bobur g‘azallarida, «Boburnoma»da aks etgan hayot hodisalari
ham kishini o‘yga toldiradi, insonning kuch va qudratiga,
e’tiqodiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi, kishining
o‘zida o‘shanday xislatlar paydo qilishi uchun rag‘bat uyg‘otadi.
Ushbu darslikka kiritilgan barcha adiblarning ijodini o‘qigan
har bir o‘quvchi ulardagi so‘z sehriga, qahramonlarning
jur’at va jasoratiga, insoniy mehr va muhabbatni tasvirlashdagi
takrorlanmas mahoratiga tan berishlari shubhasiz.
ESLAB QOLING. Mahmudxo‘ja Behbudiyning hurlikka,
inson haq-huquqini tanishga undaydigan «Haq berilmas, olinur
» yoki Abdulla Qodiriyning so‘zlash va yozish odobiga
doir «So‘z so‘zlashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha
kerak» degan hikmatlari ham inson ma’naviyatining qaysidir
jihatini tarbiyalash uchun xizmat qiladi, albatta.
Adabiyotda har bir xalqning ona Vatani, tuprog‘i, o‘ziga
xos milliy xarakteri, marosim va urf-odatlari tasvirlanib
ulug‘lanadi; barcha uchun birdek ardoqli bo‘lgan umuminsoniy
his-tuyg‘ular tarannum etiladi. Shu ma’noda, turli millatlarni
o‘zaro birdamlikka chorlaydigan badiiy adabiyot geografik
chegara bilmaydi. Bir millat adabiyotidagi go‘zal asar boshqa
bir xalqning ma’naviy mulkiga aylanishi mumkin. Shunga
ko‘ra, mazkur darslikda xalq og‘zaki ijodi, qadimiy turkiy
adabiyot, o‘zbek mumtoz adabiyoti, yangi o‘zbek adabiyoti
hamda jahon adabiyotining eng sara namunalari tanlab olindi
va siz azizlar hukmiga havola qilindi.
MUHTARAM O‘QUVCHI, E’TIBOR BERING! O‘z
vaqtida respublikamizning Birinchi Prezidenti: «Chinakam
ma’naviyatli va ma’rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o‘z
milliy qadriyatlarini, milliy o‘zligini anglashi, erkin va ozod
jamiyatda yashashi, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida
o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan
kurasha olishi mumkin»1, – deb ta’kidlagan edi. Buning uchun
esa, albatta, badiiy adabiyot, xususan, qadimiy va boy og‘zaki
ijod namunalari, takrorlanmas sehr va jozibaga ega bo‘lgan
adabiyotimiz tarixi, zamondoshlarimiz obrazlarining o‘ziga xos
olamini inkishof etishga yordam beradigan zamonaviy adabiyotimiz,
olam va odam munosabatlarining turfa qirralarini
1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. 6-bet.
6
bir-birini takrorlamagan holda tasvirlab beradigan jahon adabiyotining
nodir namunalari bilan yaqindan va jiddiy tanishmog‘
imiz talab etiladi.
Ma’naviyat tushunchasini barcha milliy va umuminsoniy
qadriyatlarning yuksak yaxlitligi tarzida talqin etish mumkin.
Bu xislat odamning olamdagi moddiy va ma’naviy hodisalarga
yaxlit munosabati tarzida namoyon bo‘ladi.
Har bir insonning o‘z ongi, tasavvuri, tafakkur tarzi, dunyoqarashi
bilan belgilanadigan ichki dunyosi bor. Uning «yaxshi
» yoki «yomon» deb nom olishi mana shu ichki dunyoning
mazmun va mohiyatiga bog‘liq. Agar u jamiyatning
tegishli bosqichdagi talablariga, jamiyat a’zolarining umumiy
axloqiy-madaniy qarashlariga uyg‘un bo‘lsa, yaxshi, aksincha
holatda esa yomon degan nom olishi mumkin. Har bir inson
jamiyat a’zolari bilan birga yashaydi. Demak, u atrofdagilar
ta’sirini ham his qilib turadi. Badiiy adabiyot ana shunday
ta’sir ko‘rsatishda katta ahamiyat kasb etadi.
Badiiy adabiyotning din bilan aloqasi, xususan, tasavvufning
badiiy adabiyotga ko‘rsatgan ta’siri tufayli undagi insonparvarlik
g‘oyalarining yanada kuchli, jozibali va yorqinroq
tarzda namoyon bo‘lganini ta’kidlash joiz.
Unda insonning faqat o‘ziga xos xususiyatlari emas, balki
butun insoniyatga, jamiyatga, tabiatga, olam va odam munosabatlariga
daxldorligi ham alohida e’tibor bilan tasvirlangan.
Bu tasvirlarning birortasi kishini befarq qoldirmaydi. Ular
insondagi yaxshi fazilatlarning ko‘payishiga va, aksincha, yomon
xususiyatlarning bartaraf etilishi, yo‘qotilishiga undab
turadi.
Inson ma’naviyatini boyitish uchun har qanday adabiyot
emas, balki yuksak badiiyat talablariga javob bera oladigan
asarlar zarur bo‘ladi. Badiiy asar ta’sirli va yaxshi bo‘lishi,
u har qanday kitobxon qalbiga zavq-shavq bag‘ishlashi
bilan birga ezgu o‘y hamda orzular yo‘liga yaqinlashtirishi
shart.