1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

53
 
4-расм. Биосферанинг таркибий қисмлари
Тирик организмлар табиатда сон жиҳатдан кўп ва хилма-хил бўлиб, 
улар турли яшаш муҳитларини эгаллаб олганлар. Бу тирик организмлар 
табиатнинг бошқа таркибий қисмларига қараганда ўзларида кечадиган 
биокимѐвий жараѐнларнинг фаоллиги билан ажралиб турадилар ва шунинг 
учун ҳам улар ер юзида ўзгаришлар ясашга қодирлар. 
Сайѐрамиздаги барча организмлар, В.И.Вернадский фикрича тирик 
моддалар бўлиб, уларнинг асосида вазн, кимѐвий таркиб ва энергия ѐтади. Бу 
моддаларни В.И.Вернадский уч гуруҳга бўлади: 
• кос (ўлик) моддалар 
– буларнинг яратилишида тирик организмлар 
иштирок этмайди. Буларга абиотик муҳитнинг омиллари, масалан, қуѐш 
радиацияси, ҳавонинг намлиги, босими, химизми ва бошқалар киради; 
• биоген моддалар 
– булар тирик организмлар томонидан яратилади ва 
ўзлаштирилади. Бунга тошкўмир, битум, нефть ва оҳактош киради; 
• биокос моддалар 
–булар тирик организмлар ва абиотик муҳит 
омилларининг биргаликда таъсири натижасида пайдо бўлади. Бунга тупроқ 
ва табиий сувлар кириб, уларнинг ҳолати тирик организмларга боғлиқ 
бўлади. 
Ҳозирги вақтда биосферага ягона экотизим сифатида қаралади. 
Биосферанинг қуйи қисми ўртача қуруқликда 2-3 км, океан тубида эса 1-2 км 
гача тушади. У жойлашган ўрнига кўра уч таркибий қисмдан ташкил топган. 
1. 
Литосфера 
– (грекча сўз бўлиб, “litos” - тош) ернинг сиртқи қавати 
бўлиб, у ғовак модда яъни тупроқдан иборат. Ердаги барча тирик 
организмлар шу қаватда яшайди. 
Тупроқ ва унинг келиб чиқишини биринчи бўлиб рус олими В.В.Докучаев 
ўрганган. Унинг фикрича тупроқ тоғ жинсларининг қуѐш энергияси, намлик ва 
тирик организмлар ѐрдамида нурашидан ҳосил бўлади. 

---

54
 
Тупроқ биосферанинг бошқа таркибий қисмларига қараганда юқори 
зичликка (ўртача 2,7 г/см3) эга бўлиб, у тўртта таркибий қисмдан иборат. 
Булар – 
қаттик заррачалар, тупроқ намлиги, тупроқ ҳавоси ва 
микроорганизмлар
. Тупроқда яшовчи организмлар 
эдафобионтлар 
ѐки 
геобионтлар 
деб номланган бўлиб, уларда тупроқнинг зичлиги, ҳарорати, 
ѐруғлик ва химизмига нисбатан қатор мосланишлар мавжуд. 
2. 
Гидросфера 
– дунѐдаги барча сувликлар бўлиб, улар ер юзи 
майдонининг 70,8% эгаллаган. Гидросферанинг умумий майдони 1,37 млрд. 
км2 га тенг бўлиб, унинг катта қисми (98,3 %) денгиз ва океанлардан ташкил 
топган. 
Қолган 
қисми 
эса қуруқликда жойлашган музликлар,
дарѐ ва кўллардан иборат. 
Сувда зичлик, ѐпишқоқлик, босим ва иссиқлик сиғимининг катталиги, 
унинг турли тузлар ва газларни эритиб олганлиги ҳамда ѐруғликни ѐмон 
ўтказиши бу муҳитдаги ҳаѐт шароитини белгилайди. Шунинг учун ҳам сувда 
яшайдиган организмларда ўша муҳитга нисбатан қатор мосланишлар 
мавжуд.