1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

– 
ѐритганлик, намлик, шамол ва 
бошқаларнинг таъсирини белгилайди. 
Биотик омиллар
–
бу тирик организмларнинг бир-бирига ўзаро 
таъсири мажмуидир. Улар турли шаклда таъсирлашиши мумкин (масалан, 
ўсимликларнинг ҳашоратлар билан чангланиши, бир турдаги организмларни 
бошқаларининг ейиши, ресурсларнинг у ѐки бу тури озиқ, фазо, ѐруғлик ва 

---

16
 
бошқалар учун организмлар ўртасидаги рақобат, паразитизм ва бошқалар). 
Биотик ўзаро муносабатлар жуда мураккаб ва ўзига хос характерга эга. 
Шунингдек, улар бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. 
Бир организм ҳаѐт фаолиятининг бошқаларига таъсири ва уларни ўраб 
турган муҳити биотик омиллар дейилади 
(синонимлар: биоген, биологик, 
биоценотик омиллар). Биотик омилларни антагонистик ва ноантагонистик 
қисмларга бўлиш мумкин. Антагонистик муносабатда икки турдаги 
организмлар бир-бирини енгади (- -) , ѐки улардан бирортаси ўзига зиѐн 
етказмасдан бошқасини енгади (+ -). 
Рақобат - бу турлараро ва турлар ичидаги шундай муносабатки, бунда 
популяциялар (алоҳида тур) озиқланиш ва яшаш муҳитининг шароитлари учун
бир-бирлари билан курашади. Популяциялар меъѐр чегарасигача ўсганда
ички физиологик механизмлар регуляцияси ҳаракатга келади: алоҳида 
турларнинг ўлими кўпаяди, наслдорлиги камаяди, руҳий танглик ҳолати 
(стресс) пайдо бўлади (жанжаллар, каннибализм ва бошкалар). 
Биз биотик ва абиотик омиллар тўғрисида гапирганимизда, уларни фақат
битта йўналиш бўйича ҳаракат қилади, деб тушунмаслик керак. Тескари 
алоқалар ҳам мавжуд, хусусан организмлар муҳитнинг экологик ва абиотик 
омилларини ҳам ўзгартириши мумкин. Чигирткалар ўсимликларни йўқ 
қилганда ўша жойнинг шамол режими, намлиги, ҳарорати ва бошка 
тавсифлари хам ўзгаради. Ўсимлик ва бошқа организмларнинг жамоаси 
(кўпинча микроорганизмлар) ўзларининг яшаш муҳити бўлган тупроқнинг 
“яхшиланган” шаклини ташкил қилади. Яна шу нарса маълумки, шаҳарлар, 
яъни инсон фаолияти фаол намоѐн бўлган жойларда ўзининг алоҳида 
микроиқлими шаклланади ва бошқалар.