1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

3.1.2. Кўмакчининг матн ҳосил қилиш хусусиятлари 
Ўзбек тилидаги кўмакчиларнинг семантик хусусиятлари формал таҳлил 
усуллари асосида атрофлича ўрганилгани ҳолда [81; 73; 66], уларнинг 
синтактик имкониятлари – сўзларни боғлаш хусусиятлари, шаклланувчи 
лексемаларнинг маъновий моҳиятини нутқий модификация қилиш 
жиҳатлари, лексема валентлик имкониятларига таъсири, кўмакчи ёрдамида 
ҳосил бўлган синтаксемаларнинг маъновий табиати, шунингдек, матн 
шакллантиришдаги ўрни ва роли, контекстуал имкониятлари махсус тадқиқ 
қилинмаган, лисоний мақомини тиклаш борасида эса айрим тадқиқотлар 
учрайди, холос [68, 23-26]. 
Кўмакчиларнинг матн ташкил этиш вазифаси биринчидан, лексемани 
грамматик жиҳатдан шакллантиради ва маъносини муайянлаштиради, 
иккинчидан, гапнинг умумий семантик мундарижасини ташкил этишда 
қатнашиб, матннинг ташқи структур жиҳатини ҳам белгилашга ўз ҳиссасини 
қўшади. 

---

119 
Кўмакчиларнинг матн ҳосил қилиш хусусиятлари, предлоглардан 
фарқли равишда, улар матннинг қайси турини ташкил этаётганлиги билан 
боғлиқ равишда фарқланади. 
Кўмакчилар, одатда, ёзма нутқда кенг қўлланилиши билан 
характерланади. Бунинг бир неча сабаблари бор: 
биринчидан
, ёзма нутққа нисбатан оғзаки нутқ тежамкорлиги билан 
ажралиб туради, қисқалик ва қулайлик, кўмакчиларга вазифадош 
аффиксларда кўпроқ; 
иккинчидан
, кўмакчиларда, улар аслида лексема бўлганлиги учун 
грамматик маъно бўртиқроқ ифодаланади, бироқ оғзаки нутқда кўпинча 
кўмакчилар ўрнида қўлланадиган аффиксларда кўмакчиларга қараганда 
мавжуд бўлган бўшлиқ, кучсизлик овоз кучи, интонация билан тўлдирилади. 
Масалан, оғзаки нутққа хос бўлган 
Қишлоққа кетди
ифодаси ўрнида ёзма 
нутқда 
Қишлоқ томон йўл олди 
типидаги ҳолатлар нисбатан кўпроқ: 1. – 
Сиз 
туман 
(томон) 
бориб келдингиз, сиз айтинг?
(Т. Мурод, Бу дунёда ўлиб 
бўлмайди). 2. – 
Москва бизни Украинага 
(томон) 
сафарбар этди 
(Т. Мурод, 
Бу дунёда ўлиб бўлмайди). 3. – 
Эҳтиёт бўл, том лабига 
(лаби томон)
 борма!
(Ў. Ҳошимов, Дафтар ҳошиясидаги битиклар) Шунингдек, оғзаки нутқда 
кўмакчилар қўлланганда, одатда, улар билан қўлланиши турғунлашган 
келишик шакллари тушириб қолдирилади (юқоридаги мисоллар бу 
фикримизга ҳам далил бўла олади). Айтиб ўтиш лозимки, қисқарув сўзлашув 
матнларига ҳам, шеъриятга ҳам хос бўлса-да, бироқ бу ҳолат уларда турлича 
омиллар асосида келиб чиқади. Оғзаки нутқда вақтни тежаш асосида у овоз 
баландлиги, кучи билан алмаштирилса, шеърий нутқда вазн ва қофия талаби 
ҳамда пафосни таъминлаш зарурати шундай йўл тутишни тақозо қилади.
Айтилганлар асосида кўмакчиларнинг оғзаки ва ёзма матнларни ташкил 
этиши қуйидаги асослар билан белгиланишини айтиб ўтиш лозим: 
1)
формал-ҳиссий омиллар асосида; 

---

120 
2)
семантик-мантиқий омиллар асосида. 
Қўлланилиши формал-ҳиссий асослар билан белгиланган кўмакчилар 
матннинг шаклий хусусиятларини таъминлаш ва сўзловчининг эмоционал 
мақсади воситаси бўлиш вазифасини бажаради. Қуйидаги шеърий матнда 
қўлланган кўмакчиларнинг вазифаларига эътибор қаратамиз: 
Эҳ, сиз тоғлар, нақадар кўркам! 
Сизга берар илк нурин қуёш. 
Пар булутлар, марварид қорлар 
Юксак чўққи узра қўйган бош. 
(Абдулла Орипов, Тоғлар) 
“Адолат сари юргил, юзлангин илм томон!” – 
Дуога жуфтланган кафт, ҳовуч каби Регистон. 
(Иқбол Мизо, Буюк ипак йўли)