Sinaps–ikkita neyronning bir-biri bilan tutushgan joyiga aytiladi. Sinaps (yunoncha sinapsis ulanish, tutashish,)
Qo`zg`algan Hujayralararo vujudga kelgan maxsus funktsional aloqadir. Sinaps signallarni impulslarga aylantiradi va uzatadi. Bu atama birinchi marta 1897 yili Charlz Sherington tomonidan kiritilgan.
Birta neyron tanasida sinapslarning soni 100 (1200-1700) va undan ortiq bo`ladi. Hozirgi vaqtda ma'lum bo`lishicha sinaps nerv tolasi, sinaptik va impuls qabul qiladigan membrana pardasi mavjud nerv tugunchalaridan iborat. Nerv tugunchalari ichida mayda pufakchalar bilan aralash mediator suyuqlik mavjud bo`ladi.
Kuzatuvchi sinapslardagi mediatorlar atsetilxolin (AX) va noradrenalin kurinishida bo`ladi. Sinapsga ta'sir etib kelishi bilan nerv tugunalarida, uning membranasida potentsiallar ayirmasi vujudga keladi.
Natijada mediator moddalarga boy pufakchalar yorilib,impuls bundan keyingi nerv tolasiga yoki Hujayraga utadi. Shu yul bilan ta'sir perpsinatik kismdan nostsinaptik kismga utkaziladi. Postsinaptik potentsial nerv tolasida yana Qo`zg`alish, muskulda qisqarishni keltirib chiqarishi mumkin.
Sinapslarning o`ziga xos xususiyati, shundaki ular orqali ta'surot nerv tolalariga qaraganda bir muncha sekin o`tadi. Buni sinaptik saqlanish deyiladi. Sinaps orqal ta'sir faqat bir tomonga bo`ladi. Sinapslar ta'siriga juda sezgir bo`ladi. Ularga pog`ona osti kuchi bilan ta'sir ettirilganda ham uni yig`ib berish xususiyatiga ega.
Nerv markazida ma'lum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir guruh neyronlar ishtirok etadi. Bir guruh neyronlarning funktsional birikmasi nerv markazi deb ataladi.
Nutq. funktsiyasi lablar, xiqildoq, harakat muskullarining nerv markazlari, o`zunchoq miya, o`rta va bosh miya katta yarim sharlari po`slog`ida, so`zlar ma'nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo`zg`alish, tormozlanish, uyg`unlashuv transformatsiya, mayinlik, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va irradiatsaya xususnyatlarga ega. Nerv hujayralari tashqi va ichki muhit omillari ta'sirida tinchlik xolatidan aktiv xolatga o`tish xususiyatiga ega. Nerv hujayralarining muhim hususiyatlaridan biri ko`zg`alishdir. Qo`zg`alish tufayli ta'sirga tezda javob reaksiyasi paydo bo`ladi. o`zgarish vaqtida to`qimada funktsional, fizik-kimyoviy xodisalar sodir bo`ladi. Nerv tizimining har bir sohasi tashqaridan bo`lgan ta'sirga qo`zg`alish yoki tormozlanish bilan javob qaytaradi.
Nerv tizimida qo`zg`alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi, ya'ni qo`zg`alish tormozlanishga, tormozlanish esa qo`zg`alishga o`tib turadi. Qo`zg`alishning nerv tizimi-markazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi.
Markaziy nerv tizimida bir guruh neyronlar yoki ayrim nerv markazlari qo`zg`alganda, ikkinchi nerv markaz — lari tormozlangan holda bo`ladi. Bir guruh muskullarning nerv markazi qo`zg`alib, shu muskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi guruh muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Masalan, qo`l panjasini musht qilganda elka oldining oldingi muskullari qisqaradi, ayni vaqtda elka oldining orqa tomonidagi muskullar bo`shashadi, ya'ni bukuvchi muskullarning nerv markazlari qo`zg`alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv tizimidagi qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining bu xildagi o`zaro ta'siri uygunlik deb ataladi. Chap oyoqni bukkanda o`ng oyoqning tizza bo`g`imi yoziladi va aksincha.
Nerv markazlaridagi yana bir hususiyat dominanta hususiyati bo`lib, buni birinchi bo`lib 1923 yilda A.A. Uxtomskiy isbotlagan. Muayyan patda nerv markazlarida ustun to`rgan qo`zg`alish o`chog`ini A.A. Uxtomskiy dominanta deb atagan. Ustun turgan qo`zg`alish o`chog`i , boshqa markazlarga keluvchi qo`zg`alish to`lqinlarini o`ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish protsessi boshlanadi. Dominantaning vujudga kelishidagi muhim shartlardan biri nerv hujayralarining o`ta qo`zg`aluvchanligidir. Dominanta uzoq muddat saqlanib turishi mumkin. Dominanta oliy nerv faoliyatiga, odamning ruxiyatiga bog`liq bo`ladi. Dominanta printsipi diqqat aktivligining fiziologik asosidir. Shuning uchun dominanta pedagogika va psixologiyada juda katta ahamiyatga egadir. O`qituvchilar o`quvchilarga ta'lim-tarbiya berishda buni hisobga olishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |