1. XX asrda tanqidchilikning fan sifatida shakllanishi va taraqqiyoti

8.Navoiyning “Mahbub ul qulub”, Atoulloh Husayniyning “Badoye us sanoye” asarlaridagi adabiy tanqidiy fikrlar.
1483 йили Алишер Навоий ҳомийлигида битилган Атоуллоҳ Ҳусайнийнинг "Бадойиъ ус-саноеъ" асарида ҳам бадиий асар камчилиги муаммоси алоҳида бобда баён этилган.
9.Husayn Voiz Koshifiyning “Badoye ul afkor”, Ahmad Taroziyning “Funun ul balog‘a” asarlaridagi badiiy matnning yutuq va nuqsonlari haqidagi fikrlari
Алишер Навоий замондоши Ҳусайн Воиз Кошифийнинг "Бадойиъ ул афкор фи санойиъ ул ашъор" китоби ҳам Шарқ танқид илми тарихини ёритиш учун муҳим манба ҳисобланади. Бу асарнинг бадиий санъатга бағишланган анъанавий китоблардан фарқи шундаки, унинг биринчи боби бадиий санъатлар, иккинчи боби илми нақд, яъни адабий танқидга бағишланган. Кошифий бу адабий илмни янада мукаммаллаштирди, китобда нақднинг луғавий ва истилоҳий маъноси, бу адабий илмнинг вазифалари аниқ таърифланган: "Назм айтмак баёнидаким уни нақд илми дерлар ва адабий илмларнинг бири деб билурлар ва нақд луғатда "сараламоқ" ва "соф" тангани қалбаки тангадан ажратмоқ дегани. Истилоҳда энг яхши шеърни ёмонидан ажратиш ва уларни ўзаро фарқлаш илмидан иборат ва бу илмни шунинг учун нақд деганларки, танга наққоди (сараловчи) қалбаки тангалар орасидаги ҳақиқий тангани ажратса, бу илм соҳиби (танқидчи) ҳам покиза ва беайб суханни ношоиста ва айблик суханлар орасидан саралаб айтиши керак. Ҳар ҳолда кимки шеър айбларидан огоҳ бўлмаса, унга беайб шеърни намуна қилиб кўрсатиши лозим". Кўриниб турибдики, олимнинг адабий танқид олдига қўйган талаби ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас.
10. Boburning “Boburnoma”, “Risolai aruz” asarlaridagi tanqidiy fikrlar
11. XX asr tanqidchiligining taraqqiyot tamoyillari
Бошланаётган янги давр адабий-бадиий талаблари ва эстетик эҳтиёжларини ифода этиб, замоннинг янги типдаги бадиий адабиёти, янги инсон ва китобхонни тарбиялашни мақсад қилиб қўйган адабий танқид Ўзбекистонда ХХ аср бошларида матбуот билан бирга туғилди. Унинг юзага келишида, авваламбор мумтоз адабиёт ва адабий-танқидий тафаккур анъаналари, қолаверса, янги матбуот саҳифалари ҳамда анъанавий тарзда шарқ қўлёзмалари орқали кириб келган жаҳон илмий эстетик қарашларидаги намуналар муҳим роль ўйнади.
"Ўзбек совет адабий танқиди тарихи" (1987) икки жилдлиги муаллифлари ўзбек адабий танқиди босиб ўтган йўлни замон мафкурасига таянган равишда қуйидагича ўрганадилар:
Ўзбек совет адабий танқидининг вужудга келиши ва илк қадамлари (1917-1932).
2. Ўзбек совет адабий танқиди социалистик реализм эстетикаси билан қуролланиш йўлида (1932-1941).
3.Улуғ Ватан уруши даври ўзбек адабий танқиди (1941-1945).
4.Улуғ Ватан урушидан кейинги давр ўзбек адабий танқидчилиги (1945-1956).
5. Адабий танқид тарихида янги босқичнинг бошланиши (1956-1961).
6.Адабий танқиднинг тез ва кенг ривожланиш йўлига кириши(1962-1972).
7.Ўзбек адабий танқиди янги босқичда (1972-1980)
А.Расулов ва Н.Худойбергановлар ўзбек танқиди тарихини икки даврга бўлиб ўрганишни тавсия этадилар. Улар фикрича:
1.1917-1955 йилларни ўз ичига олувчи босқичда янги ўзбек танқидчилигининг туғилиши, шаклланиши ва махсус фан сифатида таркиб топиши содир бўлди.
2.1956 йилдан то шу кунларгача (1990) кечган ва кечаётган вақтни қамраб олади. Бу даврда ўзбек танқидчилиги фан ва санъат уйғунлигидан ташкил топган махсус адабий ҳодиса тарзида ривожланиб, илмий эстетик камолотга эришиш жараёнини бошдан кечиради
С.Содиқ даврлаштириш масаласида ўзининг ушбу таклифини ўртага ташлайди:
1. Ўзбек адабий танқидчилигининг шаклланиш даври (1914-1932)
2. Таҳлил кўламининг кенгайиши босқичи (1932 -1961).
3.Умумлашмалар томон бурилиш палласи (1961- 1991).
4. Талқинларнинг янгиланиш босқичи (1991 йилдан ҳозирги кунларга қадар
ХХ асрда кечган ижтимоий-эстетик жараёнларга дахлдорлик ҳолатида ўзбек адабий танқиди тарихининг тараққиёт йўлини қуйидаги босқичларга бўлиб ўрганиш маъқул:
Биринчи босқич – янги ўзбек адабий танқидининг пайдо бўлиши ва шаклланиши (1900-1927).
Иккинчи босқич– ўзбек адабий танқиди мафкуравийлаштириш ва реализм учун кураш жараёнида (1928-1961).
Учинчи босқич – танқидда бадиият ва маҳоратга эътиборнинг кучайиши (1962- 1991).
Тўртинчи босқич – ўзбек танқидчилигида истиқлол даври (ХХ асрнинг 90-йилларидан кейинги давр).

12.XX asr tanqidchiligining taraqqiyoti prinsiplarini davrlashtirish?

J:Boshlanayotgan yangi davr adabiy-badiiy talablari va estetik chtiyojlarini ifoda etib, zamonning yangi tipdagi badiiy adabiyoti, yangi inson va kitobxonni tarbiyalashni maqsad qilib qo‘ygan adabiy tanqid 0 ‘zbekistonda XX asr boshlarida matbuot bilan birga Lug'ildi. Uning yuzaga kelishida, awalambor mumtoz adabiyot va adabiy-tanqidiy tafakkur an’analari, qolaversa, yangi matbuot sahifalarida bosilgan maqolalar hamda an’anaviy tarzda sharq qoMyozmalari orqali kirib kelgan jahon ilmiy estetik qarashlaridagi namunalar muhim rol o ‘ynadi.XX asrda kechgan íjtimoiy-estetik jarayonlarga daxldorlik holatida o'zbek adabiy íanqidchihgi tarixining taraqqiyot y o ‘lini quyidagi bosqichlarga bo‘lib òrganish ma’qul:birinchi bosqich ~ yangi o ‘zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo'hshi va shakllanishi (1900—1927).Ikkinchi bosqich - o ‘zbek adabiy tanqidi mafkuraviylashtirish va reahzm uchun kurash jarayonida (1928-1961).Uchinchi bosqich - tanqidda badiiyat va mahoratga e ’tibomine kuchayishi (1962-1991).To‘rtinchi bosqich - o ‘zbek tanqidchiligida istiqlol davri (XX asrmng 90-yillaridan keyingi davr).
2.Jadid tanqidchiligining yetakchi xususiyatlari(1905-1929).
.M A H M U D X O ‘JA BEH BUDIY (1 8 7 5 -1919). M ahmudxo‘ja Behbudiy o ‘z davrining ijtimoiy-siyosiy harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zam on o ‘zbek madaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining yo'lboshchisi, «mustaqil jumhuriyat g'oyasining yalovbardori, yangi maktab g ‘oyasining nazariyotch'si va amaliyotchisi» (B. Qosimov), birinchi dramaturg, munaqqid, teatr-. shunos. noshir va jumalist, o ‘tkir publitsist edi. «Mahmudxo‘ja Bchbudiy uyg‘onish davri o*zbek adabiyotida birinchi o ‘rinni olurga loyiq zotdur», deb yozadi Hoji Muin ibn Shukruüo.«Ikki emas, to'rt «il team » degan maqola bilan chiqqan edi. Behbudiy adabiy tanqidga katta e tibor berdi Bir necha asrlik sukunatdan keyin bu sohanmg o ziga xos xususiyatlarini tayin eüb, adabiyotda uning teng huquqligi masalasni o'rtaga qo‘ydi- «Tanqid saralamoqdur» (1914) deb nomlangan jiddiy maqolalaridan biri shu mavzuga bag‘ishJangan edi.«Oyina» jumalining 32-sonida chiqqan bu maqola tanqidnmg õsha davrdagi ahvoli to‘g‘risida ma’lumot beradi: « 0 ‘qilgan kitobiami ma nan taftish etib, undagi nuqsonlami bayon etmak tanqiddur, va dushmanlik emas. Bizni Turkistonda yangi maktablar ancha bordur,yangi risolalar xiyla bosilib turibdur, jandalarda maqola va ash orlar o'qilib turibdur, ammo hanuz tanqid davriga etushgammiz yo q»
14.Adabiy tanqidda shaxsga sig‘inish va mafkuralashtirish siyosatining ustivorligi sabab va oqibatlari (1930-1950).
30-yillar adabiy tanqidi. Adabiyotni matkuraviylashtirish sho‘rolar to ‘ntaruvidan keyinoq yuzaga chiqqan bo‘lsa-da, bu jarayon aslida Leninning «Partiya tashkiloti va partiya adabiyoti» maqolasi ta’sirida ancha ilgari boshlangan bo‘lib, 20-yillaming o‘nalari, xususan, 1927- yildan o ‘zining dastlabki gurillash pallasiga kirdi va shu vaqtdan e ’tiboran yildan yilga o ‘zining talab va prinsiplarini kuchaytirib, chuqurlashtirib bordi.Bu holat butun sobiq Ittifoq adabiy jarayonida kechganidek, o'zbek adabiy tanqidchiligida ham o ‘zini ko‘rsata bordi. A.Sa’diy birinchilardan bo‘lib, adabiy tanqidni davr maíkurasiga bog‘lashga urinib, Hamzani «inqilobiy ruhdagi talant» deb baholashi biían bu sohada namuna ko‘rsatdi. Adabiyotni maflcuraviylashtirishda, ayniqsa, «Partiyaning adabiyot sohasidagi siyosati» (1925), «Adabiy-badiiy tashkilotlarni qayta qurish haqidaogi (1932) qarorlar dastur vazifasini o‘tadi.
15.Adabiy tanqidda badiiy mahorat muammolariga etiborning ortishi (1960-1980)
XX asming 60—S5-yillarida adabiy tanqid o'zining yangi bir ko;tarilish jarayoniga kirishdi.0 ‘zbek romani, qissachiligi, she’riyati, dramaturgiya, dostonchilik va hikoyachilik kabi tur va janrlam ing taraqqiyot yo‘llarini alohidaalohida tahlil etuvchi tadqiqotlar, adabiy va ijodiy portretlar yaratildi. u davr tanqidchiligi o'zining asi mohiyati — «harakatdagi estetika» bo‘lishi lozimligini yanada teranroq tushunib oldi va bu m ohiyatni o‘z talqinlarida yorqin aks ettirishga intildi. Tanqidda san’at haqiqatini hayot haqiqati biían muqoyasa etish va badiiy asarga shu zaminda turib baho berish tamoyili kuchaydi. G‘oyaviylik va badiiylik masalasiga dialektik hodisa sifatida qaray boshlandi. Tip va xaraktcrlar talqinida yangicha qarashlar yuzaga keldi. Konflikt va kompozitsiya, badny asar tili, uslub atrofidagi bahsiar ilmiy teranlik kasb eta bordi! Bu masalalarga munosabatda tanqidchi pozitsiyasining aniqligiga intilish kuchaydi.
16.Istiqlol davri tanqididagi yetakchi tamoyillari (1990 va undan keyingi davr).
Istiqlol davriga kelib, adabiy tanqid erishayotgan yutuqlar va kamchiliklar, o‘/.ida ana shu xususiyatni nechog‘Iik aks ettirayotganligiga qarab ham belgilanadi.Sho‘ro davrida hokim mafkuraning asosiy targ‘ibotchilaridan biriga aylangan adabiy tanqid o‘zining asi ilmiy-estetik vazifasini bajarishga, konsepsiya va mezonlarni yangidan qurishga kirishdi. Natijada tanazzulga yuz tutgan markscha-lenincha metodologiya o ‘rniga badiiy asami tahlil va talqin etishda hurfikrlilikka asoslangan xolis ilmiy metodologik tamoyillar vujudga kcla boshladi. Bu tamoyillaiga ko‘ra, endi badiiy asarga insonning ijtimoiy faoliyatini aks ettiruvchi vositagina dcb cmas, balki, birinchi navbatda, o‘ziga xos dunyoqarash va qalb egasi bo‘lgan individni poetik kashf qiluvchi san’at hodisasi sifatida qarash o‘rinlasha bordi. Shu tariqa adabiy tanqid insonni badiiy kashf etish va tasvirlash yo‘Ilari hamda usullarining o‘ziga xosliklarini o‘rganuvchi soha b o ‘Iishi lozimligi idrok etildi va badiiy adabiyotga, asosan, san’atkorlik nuqtayi nazaridan yondashish tamoyili yangi bosqichga o‘tdi.
17.Adabiy tanqid tarixi taraqqiyotiga hissa qo`shgan qaysi munaqqidlarning qanday tadqiqotlarini bilasiz?
XIII asrning yirik adabiyotshunosi Shamsiddin Muhammad binni Qays Roziy «Al- M o‘jam» kitobida ilmi naqdni alohida fasl qilib ajratgan. Olim bu ilmning ahamiyati, vazifalari haqida ham maxsus fikr yuritadi.1483- yili Alisher Navoiy homiyligida bitilgan Atoulloh Husayniyning «Badoyi us-sanoye» asarida ham badiiy asar kamchiligi muammosi alohida bobda bayon etilgan
Umarali Normatov Adabiy tanqidchilik faoliyatini 1957-yildan boshlagan: hozirgacha 20 dan ortiq kitobi, 500 dan ortiq maqola, taqrizlari bosilgan. Adabiyotshunos olimning faoliyati yaxlit holda zamonaviy adabiy jarayon hamda yangi oʻzbek adabiyoti tarixi, taraqqiyoti masalalari yechimiga yoʻnaltirilgan.U 1962-yilda filologiya fanlari nomzodi, 1978-yilda filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. „Nasrimiz ufqlari“ (1974), „Yetuklik“ (1982), „Qalb inqilobi“ (1986), „Qodiriy bogʻi“ (1996), „Umidbaxsh tamoyillar“ (2000) singari asarlarida yangi oʻzbek adabiyoti, uning namoyandalari ijodining muhim tomonlari yoritib berilgan. Umarali Normatov „Oʻzbekiston fan arbobi“ (1981), Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti laureati (1989).
Matyoqub Qo'shjonov.Matyoqub Qo‘shjonovning 90-yillarda yozgan «O‘zbekning o‘zligi» (1994), «Abdulla Oripov» (hamkorlikda, 2000) va boshqa asarlarida mashhur yozuvchilar haqida fikr yuritilgan. Olimning «Tepki bosildi» (1990), «Alam» (1996), «Dagish» (1999), «Armon» (2004) kabi badiiy-biografik asarlari ham bor.Matyoqub Qo‘shjonov ikki jildlik «Adabiyot nazariyasi», besh jildlik «O‘zbek adabiyoti tarixi», ikki jildlik «O‘zbek tilining izohli lug‘ati», ikki jildlik «Ruscha — o‘zbekcha lug‘at», bir jildlik «O‘zbekcha — ruscha lug‘at» va boshqa nashrlarning yaratilishiga bosh-qosh bo‘lgan. Uning rahbarligida 5 ta fan doktori, 15 ta fan nomzodi yetishib chiqqan.
Homil Yowubovning adabiytanqidchilik faoliyati 30-y.lardan boshlangan. "Hamid Olimjonning ijodiy yoʻli" (1936), "Zahiriddin Muhammad Bobur. (1940), "A. Qahhor novellalari" (1946), "Gʻafur Gʻulom". (1959), "Oybek" (1959), "Adibning mahorati" (1966) kabi maqola va monografiyalari oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotining muhim masalalariga bagʻishlangan.
18.Fitratning “Yopishmagan gajaklar” maqolasi va “Adabiyot qoidalari” kitobida qanday muammolarga munosabat aks etgan?
Jalil Boyboʻlatovga ochiq xat» shaklida yozilgan ushbu maqola 1919 yil «Qizil Oʻzbekiston» gazetasining 15-16 sentyabr sonlarida e’lon qilingan boʻlib, J. Boyboʻlatov qator chiqishlarida Fitratni «panturkizm» va «panislomizm»da ayblaydi. Ayniqsa, Fitrat tomonidan tuzilgan «Oʻzbek adabiyoti namunalari, I jild» (1928) va soʻz boshi muallifi Otajon Hoshim keskin tanqid ostiga olingan edi.yil.Fitratning «Oʻzbek adabiyoti namunalari» kitobi munosabati bilan «Qizil Oʻzbekiston» roʻznomasi sahifalarida J. Boyboʻlatov chiqish qilib, faqatgina ushbu kitobni emas, umuman, Fitrat ijodini keskin tanqid qilgan edi.Fitratning o 'z hayoti, taqdiri bilan chambarchas aloqador “Yopishmagan gajaklar” maqolasi 1929-yilda yozilgan.Xalqning asl farzandlarini qatag'on qilishning avj nuqtasi 1937-yil bo'lsa-da, yangi jamiyatga yot unsurlami izlash jazavasi undan o 'n yil ilgari boshlangan edi. Fitratdan jiddiy ayb, xato izlashlar ham o'sha yillarga to 'g 'ri keladi.“Yopishmagan gajaklar” nomli asari Fitratning o'ziga nisbatan islomparast (panislomist), turkparast (panturkist), o'ziga nisbatan o'tm ishni qo'msovchi va uning merosini targ'ib qiluvchi - komfirqa va sotsializmning dushmani, millatchi degan tuhmatni yopishtiruvchilarga qarshi raddiya,ochiq xat sifatida e ’lon qilingan maqolasi edi.Maqolada Fitrato'ziga qo'yilayotgan siyosiy ayblar noto'g'ri ekanini aytish bilan birga, madaniy merosdan voz kechish kerak, degan fikrlarga qat’iy qarshi chiqadi. Ayni vaqtda, zamon tazyiqiga bo'ysunib, o'zining komfirqa bilan yakdil ekaniga ishontirmoqchi bo'ladi.
19.O. Hoshimning fan tashkilotchisi va jamoat arbobi sifatifagi faoliyati.
Otajon hoshim (taxallusi; asl ism-sharifi Hoshimov Otajon) (1905—Toshkent — 1938.4.10) — adabiyotshunos, jamoat arbobi. Rus-tuzem maktabida, soʻngra oʻqituvchilar tayyorlash bilim yurtida oʻqigan (1919—21). Iqtidorli oʻquvchi sifatida Moskvadagi Buharin nomidagi ishchilar fakultetiga oʻqishga yuborilgan (1922). Uni tugatgan O. H. Kizil professorlar institutining tayyorlov boʻlimiga qabul qilingan (1923). O. H. mazkur institutda oʻqib yurgan kezlarida (1924—27) oʻzbek drama studiyasi tinglovchilariga dare bergan. Sogʻligʻi yomonlash-gani bois institutni tugatmay, ona vataniga qaytgan O. H. oʻzbek yozuvchilarining birinchi adabiy uyushmasi — "Qizil qalam" tashkilotiga rah-barlik qiladi (1926—29) va shu davr adabiy hayotida muhim voqea boʻlgan "Kizil qalam" majmualarini nashr etadi (1-kitob, 1928; 2-kitob, 1929). Oʻsha kezlarda Maorif xalq komissarligi huzuridagi ilmiy kengashga rais etib tayinlanadi. O. H. tashabbusi bilan 1927 yanvarda Samarqandda Oliy pedagogika instituti (hozirgi Samarkand davlat universiteti) tashkil etiladi. Oʻzbekistonda "burjua millatchilari"ga qarshi kurash kampaniyasi boshlanganda, respublika rahbariyati O. H.ni Leningraddagi SSSR FA Sharqshunoslik intining aspiranturasiga oʻqishga yuboradi (1929). Aspiranturani tugat-ganidan soʻng institutning ilmiy kotibi qilib olib qolinadi. 1933 yil dekabrida O. H. Toshkentga chaqirib olinib, Til va adabiyot i.t. institutiga direktor etib tayinlanadi. Shuningdek, u Yozuvchilar uyushmasi tanqid va adabiyotshunoslik shoʻʼbasi raisi (1934 yildan), yangi tashkil etilgan Fanlar komiteti raisi oʻrinbosari (1937 yildan) sifatida ham qizgʻin ilmiytashkiliy faoliyat bilan shugʻullanadi. Shu vaqtda olimning tashabbusi bilan xalq ogʻzaki ijodi namunalari ("Oʻzbek folkloridan namunalar", 2 jildli; "Oʻzbek xalk, ertaklari", "Alpomish", "Malikai ayyor" va boshqalar), oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotiga bagʻishlangan ilmiy asarlar, bir kancha terminolo-gik lugʻatlar nashr etiladi. O.H.ning adabiyotshunos va jamoat arbobi sifatida faoliyati ayni qizigan bir vaqtda — 1937 yil 2 avg .da u "xalq dushmani" sifatida qamoqqa olinadi va koʻp oʻtmay Toshkentda otib tashlanadi.
20.Fitrat va O. Hoshim munaqqid va jamoat arbobi.
A bdurauf Fitrat o ‘zbek adabiyoti tarixida shoir, dramaturg, yozuvchi, publitsist, davlat arbobi, tilshunos, adabiyot- shunos, tanqidchi sifatida qomusiy bilimlari bilan shuhrat qozondi. Ozod Sharafiddinov- ning «Fitrat o'zbek adabiyotshunosligining otasi» degan fikri ayni haqiqatdir. Fitrat turkiy til, xususan, o ‘zbck tili va adabiyotining shakl- lanish bosqichlari, hodisalari talqini masalasida o ‘z davrining eng so‘nggi va ilg‘or qarashlariga tayandi. 0 ‘zi h a m ulam i eng ilg'or fikr va xulosalar bilan boyitdi. Uning ulkan turkshunoslar M uhammad Fuod Ko‘prilizoda, Najib Osimbek, Y evropa sharqshunoslari H. Vamberi, Tomsen. Radlov, Samoylovich kabi olim lar qarashlari bilan ilmiy mubohasalar olib borgani ham da jadidchilikning asoschisi L G ‘aspirali bilan bir safda turishi m a’Ium.Adabiyotshunoslikka doir Fitrat ilmiy merosining asosiy qismi 1923-1935-yillarda yaratilgan. Bu qisqa davrda u 50 dan ortiq ilmi tadqiqot va m aqola yozdi. Ular zamonaviy adabiyotshunoslikning rang-barang yo‘nalishlarini qamrab oigan b o ‘lib, asosan, Sharq va turkiy adabiyot nam oyandalari ijodi, tarbci, nazariyasi va adabiy tanqidiga oid tadqiqotlar edi.
21.H.Yoqubov hayoti va ijodi . Uning adabiy tanqidchilikka qo‘shgan hissasi.
Yoqubov Homil Islomovich adabiyotshunos, adabiy tanqidchi. Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1968), filol. fanlari doktori professor . Leningrad davlat pedagogika institutida oʻqigan Oʻrta Osiyo Rejalashtirishiqtisod institutini tugatgan Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, direktor oʻrinbosari, boʻlim boshligʻi, professormaslahatchi ). Shuningdek, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi Toshkent kechki pedagogika instituti hamda Oʻrta Osiyo davlat universitetida dare bergan . Yo.ning adabiytanqidchilik faoliyati 30-y.lardan boshlangan. "Hamid Olimjonning ijodiy yoʻli" "Zahiriddin Muhammad Bobur. , "A. Qahhor novellalari" "Gʻafur Gʻulom". , "Oybek" "Adibning mahorati" kabi maqola va monografiyalari oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotining muhim masalalariga bagʻishlangan. Maktablar uchun adabiyot darsliklari, xrestomatiya va oʻquv dasturlarini tuzish va nashr ettirishda faol qatnashgan. Yo.ning bevosita ilmiy rahbarligi va ishtirokida hozirgi zamon oʻzbek adabiyoti tarixiga oid 2 jildli va ruscha nashri — 1 jildli ocherklar toʻplamlari hamda hozirgi oʻzbek adabiyotining koʻp jildli tarixlari nashr etilgan.
21.I.Sulton hayoti hayoti va ijodi . Uning adabiy tanqidchilikka qo‘shgan hissasi.
Yosh leninchi“ gazetasining 1931-yil 16-sentyabr sonida bosilgan ilk maqolasi oʻzbek tili va adabiyotining shu buyuk asoschisiga bagʻishlangan va „Mir Alisher Navoiy“ deb atalgan edi. Shundan keyin uning „Farhod va Shirin“ning yangicha qoʻyilishi", „Adabiy merosimizni oʻrganaylik“ (1937-yil), „[[Rustaveli Shota|Rustaveli va Navoiy“, „Mir Alisher Navoiy“ (1938-yil), „Makorim ul–axloq“ haqida", „Navoiyning tadqiqotchilari“ (1941-yil), „Makorim ul–axloq“ va uning muallifi" (1945-yil), „Navoiyga zamondosh shoirlar toʻgʻrisida“ (1948-yil) singari qator maqolalari eʼlon qilindi. Uning 1942-yili yozgan „Buyuk Alisher“ kinossenariysi esa Uygʻun va V.Shklovskiy bilan hamkorlikda yozilgan „Alisher Navoiy“ kinossenariysi hamda Uygʻun bilan hammualliflikda yozilgan shu nomdagi mashhur dramaning maydonga kelishida poydevor boʻlib xizmat qildi. Komil Yormatov ekranlashtirgan film ham, Mannon Uygʻun sahnalashtirgan spektakl ham oʻzbek kino va teatr sanʼatlarining shoh asarlaridan biri boʻlib qoldi. Olim 1946-yilda "Alisher Navoiyning „Mezon ul–avzon“ asari va uning tanqidiy matni" mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Shu tarzda Alisher Navoiy mavzui Izzat Sulton ilmiy va ijodiy faoliyatining asosiy qon tomiri boʻlib qoldi. 1957-yili Izzat Sulton Chilonzor tumanida joylashgan adabiyotchilar yashaydigan koʻp qavatli uyga koʻchib oʻtdi. U bilan birga bu uyda Said Ahmad, Odil Yoqubov, Rahmat Majidiy, Samig Abduqaxxor, Poʻlat Moʻmin, Aleksandr Udalov, Anna Almatinskaya, Shuhrat, Vaxob Roʻzimatov, Zohid Obidov, Tolib Yoʻldosh, Aziz Abdurazzoq, V.Ivanov, Vladimir Lipkin, Ozod Sharafiddinov, Rahmon Bahrom, Yusuf Boʻlat, J.Abdullaxonov, Mavlon Ikrom va boshqa adabiyotchilar yashashdi. Izzat Sulton Toshkentdagi Chigʻatoy qabristoniga 2001-yili dafn etilgan.
22.
, [11.11.2021 23:16]
23.😇Ozod Sharafiddinov hayoti va ijodining
o‘rganilishi haqida. XX asr o’ rtalaridan o zbek
tanqidchiligiga M.Qo‘shjonov, S.Mamajonov,
L .Q ayum ov, N .S h u k u ro v , N .K arim ov,
LJ.Normatovlar avlodi kirib keldi. Ozod Sharatiddinov dastlabki taqriz, maqolalari bilanoq
ular safining peshqadamlaridan biri ekanini
ko‘rsatdi. Bu yangi avlod vakillari I.Sulton,
H.Yoqubov kabi tajribali avlod namoyandalari
bilan yelkam a-yelka turib, davr adabiytanqidiy muammolarini yechish jarayonida
ulg‘ayib bordi.
M unaqqidning adabiy-tanqidiy qarashlari, o‘zbek tanqidchiligida
tutgan o‘mi atroflicha yoritilgan dastlabki ishlardan biri A.Rasulovmng
«Ozod Sharafiddinov* nomli (1980) adabiy portreti bo‘ldi. 2000-
yilda u ustozi haqida «Iste’dod va e’tiqod» nomli yangi adabiy
portretini e ’lon qildi. Unda jonkuyar tanqidchi, hassos she’rshunos
ijodiy qiyofasi umumlashtirib berilgan. Bundan tashqari 0 . Sharafiddinov haqida P.Qodirov, U.Normatov, O.Tog‘ayev, B.Nazarov,
T.G'aiurov, M.Sharafiddinova, T.Yo‘!doshev kabi tanqidchilarning
m azmundor maqolalarini eslatib o tish o rinli.
O .Sharafiddinov 1929-yili Q o‘qon yaqinidagi Oxunqaynarda
xizmatchi oilasida tug‘ildi. Bolaligidan Toshkentda yashadi. Ziyrak
va qobiliyatli Ozod 14-o‘rta maktabni oltin medal bilan tugatdi.
0 ‘rta Osiyo davlat universitetining filologiya fakultetida o qidi

., [11.11.2021 23:16]

M.Gorkiy nomidagi Jahon adabiyoti instituti aspiranturasida
tahsil oldi (1954). 0 ‘zbek poemalari ustida qunt bilan ijodiy ish olib
horib, «Hozirgi o'zbek sovet poemalari» degan mavzuda nomzodlik
dissertatsiyasini (1955) himoya qildi. XX asming 90-yillarigacha o‘zi
tahsil olgan-Toshkent davlat universitcti (hozirgi 0 ‘zM U ) filologiya
fakultetining o‘zbek adabiyoti kafedrasida ishladi. So‘ng «Sharq»
matbaa konserni hamda «Tafakkur» jurnalining tashkilotchi va
yetakchilaridan bin sifatida faoliyat ko'rsatdi. So‘ngra 1997-yilda
tashkil etiigan «Jahon adabiyoti» jurnalining bosh muharriri lavozimiga
tayinlandi.
1970-yili «ïstoriya uzbekskoy sovetskoy literaturi* nomli yirik asar
uchun bir guruh adabiyotshunos olimlar qatori O. Sharafiddinov ham
Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoiiga sazovor bo‘Idi.
Mustaqillik yillarida olimning serqirra va qizg‘in faoliyati munosib
taqdirlandi. Hukumatimizning qator orden va medallariga loyiq topildi.
2002-yilda esa 0 ‘zbekiston Qahramoni yuksak unvoniga sazovor bo'ldi.
O.Sharaftddinovni adabiy jam oatchiiikka tanitgan jiddiy va
salmoqli ishi «Lirika haqida mulohazalar» maqolasidir. M aqola lirika
haqida 50-yillaming ikkinchi yarmidagi munozarada yalt etib ko‘zga
tashlandi. 50-yillaming boshlarida avj oigan «konfliktsizlik nazariyasi»
keltirgan oqibatlami lirik she'rlar misolida ishonarli va ta ’sirli tahlil
etgan O.Sharafiddinov timsolida yangi tipdagi o ‘zbek tanqidchisi
shakllanib kelayotgani ko‘rindi.
Tanqidchilikdagi ayrim biryoqlamaliklar tufayli M.Shayxzoda va
Mirtemirdck ulkan shoirlar ijodi chuqur, haqqoniy bahosini olmay
kelayotgan edi. Munaqqid navbatdagi ishlarini shu ikki ulkan shoir
ijodiga bag‘ishladi. M.Shayxzoda va Mirtemiming O.Sharafiddinov
tomonidan yaratilgan adabiy portretlari bu janm ing o'zbek tanqidchiligidagi go‘zal namunalari qatorida turadi.
Tanqidchi ijodi 60-70-yillarda sermahsul bo‘ldi. U davr adabiyoti
va tanqididagi yutuq va kamchiliklarni tahlil qilib, umumlashtirib,
ilmiy-biografik monografiyalari, adabiy p>ortretIari, muammoli maqolalari bilan adabiy tanqid ko‘lamini kengaytirdi. Tarixiylik va zamonaviylik muammolari ustida jiddiy va rang-barang izlanishlar olib
bordi.
Davr zug umiga qaramay, A.Qodiriy, Cho'lpon, Fitrat ijodi haqida
o qtin-o qtin ijobiy (îkrlar aytishga urindi. A.Qahhorga nohaq munosabatlar yana bosh ko'targanda jasorat bilan uni him oya qilishga
kirishdi, merosga biryoqlama qarashlarga qarshi kurash olib bordi

., [11.11.2021 23:16]

O.Sharafiddinov tanqidchilikka poeziya «yo‘!akcha»sidan kirib
keldi, adabiy jarayonda yctuk munaqqid, mohir portretnavis, adabiy
tanqid muammolarini izchil yoritib beruvchi olim hamda mohir
tarjimon sifatida tanildi.
Ozod Sharafiddinovning adabiy tanqid rivojiga qo‘shgan eng
muhim hissasi-poeziyadagi badiiylik va zamonaviylik masalalarini dadil
ko‘tarib chiqishida, bu muammolarni yangicha ilmiy-nazariy fikrlar
va qarashlar bilan boyitishda namoyon boMdi.
U san’atkor har qancha ijodiy muammolarni ko‘tarmasin va
yoritmasin, asar chinakam badiiylikdan mahrum bo‘lsa, u ta’sir kuchiga
cga bo‘lolmaydi degan qarashda muqim lurdi.
S he’riyatning zukko tanqidchisi. Shaxsga sig'inish iskanjasidan
ozod bo‘la boshlagan o ‘zbek she’riyati, nasri va dramaturgiyasida
50-yiltar oxiri va 60-yillar aw alida jiddiy siljishlar, o'zgarishlar ro‘y
berdi.
Tanqid ham ana shu jarayonni tahlil qilishga o‘tdi. ljodkorlar
oldiga yangi-yangi talablar qo'ydi. Ayniqsa, she’riyatda hayotga qizg‘in
m unosabat bildirilib, zamonaviy ruh chuqurlasha bordi.
0 ‘zbek nazmida yuz berayotgan bunday ijodiy o‘zgarishlar Ozod
Sharafiddinovning «Zamon. Qalb. Poeziya» ( 1962) deb nomlangan
ilmiy kashfiyotlarga boy, o ‘zbek she’riyatining kechagi kuni va
bugunidagi yutuq, kamchiliklar umumlashtirilgan salmoqli kitobida
o ‘z ifodasini topdi’.
Kitobdagi maqolalarida hatto G ‘afur G'ulomdek avtoritetlarni
asoslab tanqid qilishga, H .G 'ulom , A.Muxtor, Mirmuhsin ijodida
Lenin, partiyani madh etish masalalarida nuqsonlarga yo‘l qo‘yilayotganini aytishga ju ra t qildi. Bu — davr tanqidchiligi uchun katta gap,
muhim hodisa edi.
Shu m a’noda bu tadqiqot faqat muallif ijodidagina emas, shu
davr o ‘zbek tanqidchiligining ham prinsipial yutuqlaridan biri bo‘lib qoldi

., [11.11.2021 23:16]

Tanqidchi davr o‘zbek she’riyatining xarakterli tamoyillarini
teran ko rsatdi, ulami aniq asarlar tahlili misolida isbot qildi.
Zam onaviylik faqatm avzu yoki m uam m ogina emas, ana shulam i
yontuvchi badiiylikdadir, shu m a’noda zamonaviylik asosi badiiylikda
yotadi, dcgan qarash O.Sharafiddinovninggina emas, um um an, o ‘zbek
tanqidchihgining jiddiy yutuqlaridan b in edi.
Kitobdagi maqolalarda, shuningdck, pocziyamizdagi lirik qahram on m a naviy olam i teranlashib borayotgani davm ing m uhim
muammolarmi kuchli emosional shaklda aks ettirish chuqurlashayotganhgi, bayonchilikka nisbatan lirizmning chuqurlashib borayotgani
ko rsatildi.
6
Olimning navbatdagi «Adabiy etudlar* (1968) nomli kitobidan
joy oigan maqolalarda A.Qahhor, Zulfiya, M.Boboyev, P.Qodirov
asarían tahlil qilmdi. «Qalbimizga yaqin shoira* maqolasida Zulfiyamng go zal va nails ijodiy portreti yaratildi. «Shoiming yo‘li* m aqolasida M Boboyev ijodi haqida bahs yuritilgan. Bu kamtar va zahm atkash qalam sohibi haqida, um um an, o ‘zbek tanqidchiligida shu
vaqtgacha yaratilgan e’tiborli ishlardan bin bo‘Iib kelmoqda.
O Sharafiddinoy ijodida nafaqat she’riyat, balki nasr va adabiy
tanqid muammolariga ham e’tibor qaratadiki, buni uning «Go‘zallik
izlab* kitobida ko‘nsh mumkin. Munaqqid maqolalari zavq-shavq
bilan o qiladi, doim tanqidchining «men»i va uslubi ko‘zga yaqqol
tashlamb turadi. Nasr va adabiy tanqid muammolari birdek o‘i£anilishi
ham mazkur kitobda yorqin namoyon bo'lgan. Unda, ayniqsa, 70-
yillarda adabiyotga kirib kelgan Usmon Azim, Shavkat Rahm on,
M uhammad Rahmon, Xurshid Davron kabi qator yosh shoirlar
ljodinmg atroflicha tahlil etilishi jihatidan ham qimmatlidir. Usmon
Azim avlodlariga mansub qator ijodkorlar xususidagi qarashlar adabiy
hayotda o ‘z isbotini topdi.
O Sharafiddinov adabiy tanqid va uning m uam m olari haqida
astoydil qayg‘urgan olimlardan biridir. Xususan, uning «Talant xalq
mulki» (1979) deb nomlangan kitobida munaqqidning yoshlar ijodi
haqidagi bir qator adabiy-tanqidiy maqolalari, she’riyat rivojiga
bag ishlangan tadqiqotlari o‘rin oigan. «Tanqidchiük kasbi haqida»
maqolasida munaqqid uchun zarur bo‘lgan uch xislatga alohida e ’tibor
beradi.
«Bulaming birinchisi - adabiyotdagi go‘zallikni, g‘oyaviy va badiiy
boylikm his qila bihshdir. Boshqacha qilib aytganda, tanqidchi bo‘Iishni
tstagan odamda. birinchi navbatda, estetik tuyg‘u benihoya o ‘tkir bo'lishi lozim, u san’at go‘zalligini nozik his qila bilishi, badiiy
adabiyotdan chinakamiga zavqlana olishi shart.
O.Sharafiddinov tanqidchilikning tarixiy-biografik yo'nalishi rivojiga ham munosib ulush qo'shdi. Bu xislat, uning. ayniqsa, «Yalovbardorlar» kitobiga kirgan maqolalarida bo‘nib ko'rinadi. Kitobdagi
mashhur yozuvchilar hayoti va ijodiga bag‘ishlangan maqolalarda
ba’zan davrining siyosiy va mafkuraviy ruhi sezilib tursa-da, adiblaming
um um jahon m adaniy-adabiy taraqqiyotiga q o ‘shgan hissalarini
yoritilishi jihatidan qimmatlidir.
Munaqqid kitobda turli millatga mansub yozuvchilar ijodini tadqiq
ctar ekan, ulaming, eng awalo, milliy qiyofasini hamda milliy xaraktcr
yaratish mahoratiga alohida e’tibor beradi. «Yalovbardorlar* kitobidegi
sotsialistik rcalizm bilan aloqadorlikda aytilgan ayrim mulohazalar
eskirgan bolishiga qaramay, badiiy asarning go'zallik va m a’naviyat
bilan aloqador fazilatlarini chuqur his qilishi jihatidan o ‘zbck tanqidchisining yuksak iqtidori va boy m a’naviy olamini ko'rsata bilishi,
shuningdck, o‘quvchilarga mahorat sirlarini tushuntirib bera olishi
bilan o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda.

., [11.11.2021 23:17]

24😎.Cholpon ijodi tadqiqotchisi va jonkuyar targlbotchisi. O.Sharafiddinov 60—70-yillardayoq C holpon va Fitrat ijodi haqida goh pinhon,
goh oshkor o ‘z fîkrlarini ayta boshlagan munaqqiddir. Bu yo‘nalishda
u matbutotda fîkrlarini ochiq aytish imkoniyatiga ega bolm adi, lekin
talabalarga o ‘qigan m a’ruzalarida fikrini ochiq aytishdan o ‘zini
tiyolmadi. Buning uchun rasmiy doiralardan ko‘p bor dakki ham
eshitdi. Yoshlar dunyoqarashida C ho‘lpon haqida tasavvur shakl-lanishiga va rivoj topishida jonbozlik ko’rsatib, bu borada zimdan
ilmiy tadqiqot ishlariga tayyorgarlik ko‘rib bordi.
Cho'lpon singari qatag‘on bo‘lgan shoirlar ijodidagi qaîor namunalardan tashkil topgan «Tirik satrlar» to‘piami tayyorlanishiga O.Sharafiddinov bosh-qosh bo‘ldi. Xuddi shu davrda o'zbek adabiyotining
fidoyilar» E.A.Karimov va N.KarimovIar « 0 ‘zbek tili va adabiyoti
masalalari» jum alida C hoiponning ayrim she’rlari va maqolalaridan
namunalami yoritishga ju r’at etadilar. Har qalay, bu urinishlar 90-
yillar ostonasidagi qarashlaming uyg‘onishiga zamin bo‘ldi. XX asming
80-yillari oxirida m atbuotda C hoipon haqida qator maqolalar e’ion
qilindi.
O.Sharafiddinovning «Cho‘lpon» nomli (1991) asari ulug‘ san’atkor
haqidagi birinchi, xayrixohlik bilan yozilgan ilmiy-tahJiliy, ayni vaqtda
ommaviy tadqiqot asar edi. Kitob lo‘nda-lo‘nda besh bobdan —
hayoti va ijod yo‘li, she’riyati tahlili, nasrining talqini, adabiy-tanqidiy
faoliyatiga munosabat, taijimonlik mahoratiga bir nazardan iborat.
Kitobning birinchi bobi asosida keyinroq tanqidchi «Cho‘1ponni
anglash» nomli teran va mazmunli asar yaratdi.
Muallif Cho‘lpon haqida 20-yillardan shu kungacha kim, qayerda
nima deganini yaxshi biladi, hatto xorijiy cho‘lponshunoslik tarixi
haqida ham ma’lumot beradi. Elining asl o‘g‘loni, buyuk farzandi
Cho‘lponni asrab-avaylay olmagan, muhimi, uning sha’ni-qadri uchun
kurashmagan zamondoshlaridan xafa bolib ketishini ham yashirmaydi.
U Cho’lponni qancha o ‘qisa, anglasa, inson erki, nihning ozodligini
shuncha aniq his qiladi, aksincha, sholro hukumati mohiyatini uqishga
qancha intilsa, erksizlik, tutqunlik qonun-qoidalarini aniq-ravshan
idrok etadi. Demak, C h o ‘lpon ijodining mohiyati sho‘ro tuzumi
asoslariga zid edi. Insonning erkin ruhini tasvirlovchi asarga totalitar
tuzumda o‘rin bo'lishi qiyin. «ChoMponni anglash» risolasining tub
mohiyati mana shunda.
«Kecha va kunduz» romani O.Sharaflddinov so‘zboshisi bilan
chop etildi. Uning rahbarligida Cho‘lponning aw al bir jildlik, so‘ng
uch jildlik asarlari nashrga tayyorlandi. «Adabiyot nadur* to‘plami
bosilib chiqdi. C h o ip o n adabiy merosiga oid o‘nlab maqolalar, ikkita
risola yaratildi.
Cho‘lponga intilish, hatto, aytish mumkinki, O.Sharafiddinovning
shaxs sifatida kamol topishiga ta’sir ko'rsatdi, iste'dodini tarbiyaladi.
aniq maqsadgayo‘naltirdi. Uning «She’rko‘p, shoir-chi?», «Hayotiylik
jozibasi, sxematizm inersiyasi», «Haqiqatga sadoqat» maqolalari Cho'ipon ruhida yozilgan. Olimning qator shogirdlari cho'lponshunoslikni rivojlantirib kelmoqdalarki, bunda ustozning xizmatlari
ulkan.
Munaqqidning Cho‘Ipon tavalludining 100 yilligi munosabati bilan
Fanlar akademiyasi katta zalida qilgan m a’ruzasi asosida «Xalq so'zi*
gazetasida «Cho'lpon harakatga chorlaydi* maqolasi chop etildi. Unda
ChoMpon asarían bizni erk, ozodlik, mustaqillikni e ’zozlashga o‘rgatishiga uig‘u berildi. Cho'Ipon ijodini targ‘ib qilish, uning asarlarini
mehr va katta muhabbat bilan tahlil va talqin etish munaqqid ijodining
yetakchi yo'nalishlaridan biri sanaladi.

., [11.11.2021 23:17]

Tanqidchi o‘quvchiga o ‘z tayyor xulosalarini quruq taqdim ctib
qolmasdan, uni ham faol fikr yuritishga da’vat etadiki, bu uning
ijodkorligidan dalolat beradi.
Olimning dastlabki bosqich ijodida Oybek romanlaridagi shakl va
mazmun birligi masalasiga sotsialistik realizm nuqtayi nazaridan
yondoshilgan boklsa-da, um um an, o ‘zbek adiblari ijodiga maxsus
shu muammo - adabiyot va estetikaning eng muhim masalalaridan
biriga maxsus yondashuv M.Qo‘shjoncvning shu maqotolaridan boshlandi, dcyish mumkin.Olimning «M ano ya mezon» (1974), «Mohiyat va badiiyat» (197?).
rus lilidagi «Talant qirralari» (1975). «Oybek» (1976), «Mahorat
m as’uliyati» (1977) nomli kitoblari hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligi
va tanqidchiligining prinsipial yutuqlari bo‘lib qoldi «M a’no va
mezon», «Talant qirralari» kitoblan Hamza nomidagi Resputíika
Davlat mukoíbtiga sazovor bo‘ldi. Olimga «O zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan fan arbobi» degan yuksak unvon bcrilcii ( 1978). 0 ‘zbekiston
Fanlar akademiyasúiing muxbir (1979) va 2000-yildan haqiqiy a’zoligiga
saylandi.
M .Qo‘shjonov tanqidiy qarashlarining shak'lanishida rus tanqidchilari ta’siri katta bo’Idi. Tanqidchi tahlilga kirishar ekan, ko‘p
hollarda V.Belinskiy uslubiga xos yo'l tutib, fikmi asar haqida ma'lum ot berishdan boshlaydi. Bu esa munaqqid asarlarining o‘qishli va
qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydigan muhim omilga aylanadi.
L» haqda shunday yozadi: «Tanqidchiiarimiz obrazlanii tanqidiy
yo‘l bilan qayta tiklash priyomini egallab oldilai. Yozuvchi badiiy
asar yaratib, kitobxonni o ‘z g‘oyasiga bir marta sherik qilsa, tanqidchi
o ‘sha asarni tahiil qila turib, asar g‘oyasiga, estetik qimmatjga
kitobxonni ikkinchi bor sherik qiladigan bo‘ldi. Shu yo*] bilan tanqidchi
asarning ta ’sir kuchini oshiradigan, adabiyoining kuchtga kuch
qovshadigan bokldi»‘.
Maqoladan asarda, m atn mohiyatida yashiringan fikrlarni anglash,
yozuvchi mahorati siríarini idrok etish esa, o‘qilayotgan ish qadrqimmatini yanada oshiradi.
Belinskiy uslubiga xos bu fazilat M.Qo‘shjonovning tanqidchilik
mahoratiga ma’lum darajada ta ’sir ko‘rsatdi. Bunday uslubni munaqqidning 70-yillar o'zbek nasridagi kompozitsiya muammolari
o*rganilgan qator maqolalarida, xususan, «Ma’no va mezon» nomli
adabiy-tanqidiv maqoialar to*plamida ko‘rish mumkin. Shu tufayli
M .Q olshjonovning U .N azaiov, 0 ‘.Hoshimov, Sh.Xolmirzayev,
O.M uxtor, Z.A’lam asarían tahliliga bag‘ishlangan ilmiy-tanqidiy
ishlarida shu uslub yorqin sezilib turadi.
M .Qo‘shjonov m ahoratiga xos fazilat shundaki, u badiiy asar
tahlilida sofilmiy akademizm usulini qoilamaydi, o‘quvchi zavqlanib
o ‘qiydigan, zerikmaydigan uslubiy yo‘nalish tanlaydi. Bu esa uning
san’at asariga, umuman, adabiyotga ilmty-estetik tamoyillar asosida yondashishni namoyon etadi.
Bu narsa birnchi navbatda, munaqqidning har bir badiiy asarni
hayot bilan qiyoslashida, unga suvangan holda inson hayoti haqida
uning ichki olam i, muammo a’naviy va axloqiv m asalalar
to g risida keng fikr yuritishida ko'rinadi.

., [11.11.2021 23:17]

Qodiriyshunoslik sahifalaridagi yog‘dular. O tgan salkam yuz yil
mobaymda qodiriyshunoslik o'zbek tanqidchiligining muhim tarm og‘i
va mustahkam tarkibiy qismi sifatida qaror topdi. Bu yo‘nalishda o ‘z
kuchim si nab ko‘rmagan, Qodiriy ijodidagi yangi birqirrani ochishga
harakat qilmagan, yoxud uning noyob asariarini o’qib, u haqdagi
hayajon va muhabbatini o‘zga!arga m alu m qilishni istamagan taniqli
o zbek adibii va adabiyotshunosni topish qiyin. Bu yo‘na!ishda, ayniqsa
Oybek, S. Husayn I. Sulton, H. Yoqubov, M. Qo'shjonovlar saimoqli
ishlar yaratdilar. A. Aliyev, I. Mirzayev, F. Nasriddinov U N o rmatov, S. Mirvaliyev, B. Karimov va boshqalam ing mehnati barakali
bo tdi.
A. Qodiriy san’ati va mahoratini o lrganish M. Qo'shjonov ijodining
markaziy muammolaridan birini tashkil etdi. Uning ^Abdulla Q odinymng tasvirlash san’ati» nomli asari adib ijodi nozik did va nafosat
bilan, borgo zalliklan va qudrati bilan tahül etilgan o‘zbek adabiyolshunosligidagi dastlabki fundamental tadqiqot sifatida XX asr o'zbek
tanqidida mustahkam o‘rin egalladi.
Olim A Q odiriyning xarakter yaratish mahorati, xarakterning
shakllanish omillarini aniqlash, san’atkorlikdagi jozib nuqtalami topish
xususan, «sir saqlash* san’atini birinchilardan bo‘lib M. Qo‘shionov
kokra oldi. J
Tadqiqotda AQodiriyning Oybek, A.Qahhor kabi ulkan san’atkorar ijodiga xos xususiyat «voqealami sirli bayon etish» san’atini
ko rsatishga keng o'rin berildi. Zotan, voqealarni sirli bayon etish
yozuvchiga qahramon ruhiy olamini ochishda asosiy omil bo‘lib xizmat
qildi degan xulosaga keladi munaqqid. A.Qodiriy badiiy mahoratining
qirralanni olim (sir saqiash, pcrepitiya, ichki va tashqi kolliziyalar
birligi, antiteza) asardagi nainki asosiy obrazlar - Otabek va Kumush
xarakteri orqali ochish, balki bu ikki qahramonga kelib tutashuvchi
va ulaiga aloqador bolgan, beistisno, barcha katta-kichik obraziarni
nam tahliJ etish orqali ko'rsatishga intiladi.
Lekin asosiy e ’tiborini Otabek va Kumushga qaratadi, albatta.
Otabek va Kumush xarakteri asardagi barcha hujayralarni bir-biriga
bog‘lovchi, harakatlantiruvchi asosiy kuch. «Romanning bosh g‘oyasi
asosan yetakchi obrazlarda ifodalangani uchun bu obrazlarning yaratilishu toʻgʻrisida koʻproq toʻxtash foydalidir.

., [11.11.2021 23:17]

Chunki bu masala
yozuvchi san’atini belgilcvchi asosiy omillardandir», deb yozadi olim1.
« 0 ‘tkan kunlar»dagi xarakteriami tahlil qiltsh jarayonida M. Qo'shjonov o‘z qalbida tug'ilgan his-hayajonlami kitobxonda ham uyg'otishga intüadi: «Ota-ona orzusi»! Olzbekchilikning bu odati qanchaqancha sof insoniy his va muhabbatni, insoniy go'zaliiklarni o z
olovida kuydirib yubormadi. Ota-ona orzusi deb qanchadan qancha
gui g'unchalari ochiimay so'ndi. Bu mudhish o'tm ish sarqiti hozir
ham ozod, bax’ayor yoshlarimiz oldida ba’zan g'ov bo‘Iib turmaydimî?» - deya achinish bilan yozadi tanqidchi Otabekning ota-ona
orzusi yo'lida ikkinchi m aria uylanishga niajbur bo'layotganidagi ruhiy
holatini tahlil etarkan. Tanqidchi qaibidagi bu iztirob tezda kitobxonga
ham «yuqadi» va uning xayoliga ham yangi yog'dular sochadi.
«Abdulla Qodiriyning tasvirlash san'ati» kitobim mualiif mustaqillik
yiliarida qaytadan nazardan o‘tkazib, ixchamlashtirib va boyitifc. «0 ‘zbekning o‘zligi» noini bilan nashr ettirdi. Tarixiylik tamoyillariga
qat’iy amal qilgan tanqidchi bu kitobda o'zining qator yangi qarashlarin; istiqlol mafkurasiga asoslangan holda bayon etadi. Bu asar
mustaqillik ruhi bilan sug‘orilganligi, A.Qodirty ijodining bugungi
zamonamiz uchun ahamiyatli jihatlariga e’tibor berilishi bilan diqqatga
sazovordir.
M. Qo‘shjonov buyuk adib Abdulia Qodiriy asarlarini katta e'tibor
bilan o ‘rgandi, u haqda jiddiy monograflk tadqiqotlar yaratdi.
«Mohiyat va badiiyat» kitobining «Ustozlar sa'oog‘i* deb nomlangan
katta bo'limi A. Qodiriy, Oybek, Sh. Rashidov va GuLxaniy ijodining
tahliliga oag‘ishlangan.
M. Qo‘shjonov ko‘pincha o‘z ijodini yirik va o‘lmas siymolar
bilan bog‘ladi. H am za, S. Ayniy, Oybek, A. Qahhor kabi adiblar
ijodi haqida salnoqdor, ko'lamli va teran tadqiqotlar yaratdi. 60—
80-yillar nasriga xos qator tamoyillami ochib bcrdi, ayni zamonda
konflikt, sujet, kompozitsiya kabi nazariv masalalarga oid umri uzoq
maqolalar, tadqiqotlar yaratdi.
M. Q o‘shjonov yozuvchi ijodining o ‘ziga xosliklari, asarlarining
badiiyati orqali ochiluvchi muxtasar ijodiy portretlar yaratdi. Jum -
ladan, u l.Sulton, K.Yashin, Sh.Rashidov, Qudrat Hikm at, O.Yoqubov, P.Qodirov, AOripov, Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov portretini
yaratar ekan, har bir ijodkoming ko'pchilikka nom a’lum m ahorat
sirlarini kashfetdi. Tanqidchi portretlari ko‘pincha, o‘quvchi diqqatini
tezda o ‘ziga jalb etadigan qiziqarli usulda boshlanadi. Ba’zan adabiy
portretning birinchi jumlasidanoq o‘quvchi e’tiborini sirli tugunga
havola etadi.
Natijada, kitobxon birinchi jumladagi sirli tezis (kod)ga ergashib,
adabiy portretni o‘qib qo‘yganini sezmay qoladi. Masalan, H. Olimjon
haqidagi portretda shoiming o ‘z so'zlari sarlavhaga olib chiqilgan:
«Men o'zbek xalqi nomidan so‘zlayman!», Qudrat Hikm at haqidagi
adabiy portret ham «Eshiting, she’r o‘qiyman* degan shoim ing o‘z
iborasi bilan boshlanadi. Ya’ni sarlavhadanoq tanqidchi fikr yuritayotgan ijodkor asarlarining bosh konsepsiyasi yarq etib k o ‘zga
tashlanadi.
Munaqqid har bir adabiy portreti muqaddimasida biror chiroyli
tafsilot, hayotiy voqea yoki ibratli lavha keltiradi. Uiar shunchaki
o‘quvchi diqqatini jalb etish uchun keltirilmay, ko‘p o ‘rinlarda adabiy
portret uchun «o‘q ildiz, maqsadni birlashtiruvchi, ichdan um um -
lashtirib». ruhan yorituvchi nurli tomir» (B.Nazarov) xizm atini
bajaradi. Adabiy portretni o ‘qib chiqqandagina, tanqidchi bu link
chekinishni bekorga, shunchaki jimjimadorlik uchun keltirmaganligiga
ishonch hosil qilamiz.
Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov ijodiga oid portretlar ham jonli
xotiralar asosida yozilgani bilan e ’tiborga loyiq.

., [11.11.2021 23:17]

25.😵 Yetuk
tanqidchi va adabiyotshunos, 0 ‘zR FA haqiqiy a ’zosi, Hamza nomidagi 0 ‘zbekiston
Davlat mukofoti sovrindori, filologiya fanlari
d oktori, professor M .Q o'shjonov o'zbek
tanqidchiligida fikrlash tarzi va ifoda uslubi,
jangovar haqgo‘yligi, sermahsul va salmoqdor
tadqiqotlari bilan alohida ajraiib turadi. U
jahon va rus tanqidchiligi estetik an'analarini
ijodiy o ‘z!ashtirib, yangi sharoitlarda o‘zbek
adabiyoti muammolari tadqiqi va tahlilida
davom ettirgan munaqqiddir.
Bizga taqdir ikki buyuk tanqidchi - Ozod
Sharafiddinov va Matyoqub Qo‘shjonovni nasib ctdi. Ulaming har
ikkovi ham ijodini jasorat bilan boshlab, o‘ziga xos ravishdagi jasorat
bilan tugatdilar. Agar jahon adabiy tanqidchiligi antologiyasi chop
etilsa, ulam ing har ikkovi ijodidan namunlar kiritilsa, har tomonlama
adolatli ish bo'lur edi. Haqiqatan ham M.Qo‘shjonov jahon va rus
tanqidchilari estetik tam oyillarini ijodiy o‘zlashtirib, o ‘ziga xos
sharoitda, o ‘zbek adabiyoti materiallari asosida davom ettirgan jasoratli
ijodkor-munaqqiddir.
M .Q o‘shjonov Turkmanistonning Toshhovuz tumanidagi Hallang
qishlog‘ida 1918-yUning 5- mayida cho‘pon oilasida tug‘ildi. To‘liqsiz
o‘rta m a’lumot olgandan so‘ng Choijo'ydagi o‘qituvchilar tayyorlash
bilim yurti va qisqa muddat pcdagogika institutida tahsil oldi. 1942-
yilgacha Toshhovuzdagi o‘rta maktabda o‘zbek tili va adabiyotidan
dars berdi. Ikkinchi jahon urushida qatnashib, chapdast snayper sifatida
jang qildi. Jasorati uchun orden va medaílar bilan mukofotlandi.
Urushdan qaytgach, 0 ‘rta Osiyo davlat universitetining filologiya
fakultetiga kirib, uni imtiyozli diplom bilan tugatdi.
0 ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetida mas’ul lavozimda
ishladi (1950-1953). Moskvadagi Ijtimoiy Fanlar akademiyasiga
o'qishga tavsiya etiladi (1953). Tahsil davomida qobiliyati va fikrlash
doirasining kengligi bilan safdoshlari orasida ajralib turdi. 0 ‘qishni
tugatib qaytgach, 0 ‘rta Osiyo universiteti filologiya fakultetining
o‘zbek adabiyoti kafedrasida ishladi (1957—1960).
Talabalarga m a’mza o ‘qidi. M a’ruzalarga shu qadar jid d iy
tayyorlanardiki, matnlarning aksari toMiq holda matbuot sahifalarida
alohida-alohida maqola tarzida bosildi. Alisher Navoiy nomidagi Til
va adabiyot institutiga katta ilmiy xodim bolib ishga o‘tdi (1960), u
yerda ilmiy xodim, bo‘lim mudiridan direktorlikkacha bo‘lgan yo‘lni
bosib o ‘tdi.
M .Qo‘shjonovning adabiy tanqidchilik faoliyati Ijtimoiy Fanlar
akademiyasida tahsil olayotgan paytlarida boshlandi. 1956-yili gazetada
«Bir tanqidiy-biografik ocherk haqida* nomli birinchi taqrizi e ’lon
qilindi. Adabiy tanqidchi bo‘lishdek qiyin sohaning mas’uliyatini
chuqur his etgan yosh olimning bu taqrizi uning istiqbolini yorqin
ko‘rsatib turardi.
U asta-sekin nainki adibning. balki o'zining ham mahorati haqida
o ‘ylaydigan tanqidchi, nazariya masalalariga alohida e ’tibor bilan
qarovchi, estetik qarashlarini obrazli ifodalashga intiladigan adabiy
tanqidchi sifatlarini namoyon eta bordi.
0 ‘z asarlarida ijodkorlar badiiy mahorati masalasiga ko‘proq
diqqatini qaratdi. Uning tadqiqotlarida xulosa chiqarishga nisbatan
asarni xolisona, aniq tahlil qilib, o'quvchi muhokamasiga havola
etish xususiyati ustundir.

., [11.11.2021 23:17]

Tanqidchi o‘quvchiga o ‘z tayyor xulosalarini quruq taqdim ctib
qolmasdan, uni ham faol fikr yuritishga da’vat etadiki, bu uning
ijodkorligidan dalolat beradi.
Olimning dastlabki bosqich ijodida Oybek romanlaridagi shakl va
mazmun birligi masalasiga sotsialistik realizm nuqtayi nazaridan
yondoshilgan boklsa-da, um um an, o ‘zbek adiblari ijodiga maxsus
shu muammo - adabiyot va estetikaning eng muhim masalalaridan
biriga maxsus yondashuv M.Qo‘shjoncvning shu maqotolaridan boshlandi, dcyish mumkin.Olimning «M ano ya mezon» (1974), «Mohiyat va badiiyat» (197?).
rus lilidagi «Talant qirralari» (1975). «Oybek» (1976), «Mahorat
m as’uliyati» (1977) nomli kitoblari hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligi
va tanqidchiligining prinsipial yutuqlari bo‘lib qoldi «M a’no va
mezon», «Talant qirralari» kitoblan Hamza nomidagi Resputíika
Davlat mukoíbtiga sazovor bo‘ldi. Olimga «O zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan fan arbobi» degan yuksak unvon bcrilcii ( 1978). 0 ‘zbekiston
Fanlar akademiyasúiing muxbir (1979) va 2000-yildan haqiqiy a’zoligiga
saylandi.
M .Qo‘shjonov tanqidiy qarashlarining shak'lanishida rus tanqidchilari ta’siri katta bo’Idi. Tanqidchi tahlilga kirishar ekan, ko‘p
hollarda V.Belinskiy uslubiga xos yo'l tutib, fikmi asar haqida ma'lum ot berishdan boshlaydi. Bu esa munaqqid asarlarining o‘qishli va
qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydigan muhim omilga aylanadi.
L» haqda shunday yozadi: «Tanqidchiiarimiz obrazlanii tanqidiy
yo‘l bilan qayta tiklash priyomini egallab oldilai. Yozuvchi badiiy
asar yaratib, kitobxonni o ‘z g‘oyasiga bir marta sherik qilsa, tanqidchi
o ‘sha asarni tahiil qila turib, asar g‘oyasiga, estetik qimmatjga
kitobxonni ikkinchi bor sherik qiladigan bo‘ldi. Shu yo*] bilan tanqidchi
asarning ta ’sir kuchini oshiradigan, adabiyoining kuchtga kuch
qovshadigan bokldi»‘.
Maqoladan asarda, m atn mohiyatida yashiringan fikrlarni anglash,
yozuvchi mahorati siríarini idrok etish esa, o‘qilayotgan ish qadrqimmatini yanada oshiradi.
Belinskiy uslubiga xos bu fazilat M.Qo‘shjonovning tanqidchilik
mahoratiga ma’lum darajada ta ’sir ko‘rsatdi. Bunday uslubni munaqqidning 70-yillar o'zbek nasridagi kompozitsiya muammolari
o*rganilgan qator maqolalarida, xususan, «Ma’no va mezon» nomli
adabiy-tanqidiv maqoialar to*plamida ko‘rish mumkin. Shu tufayli
M .Q olshjonovning U .N azaiov, 0 ‘.Hoshimov, Sh.Xolmirzayev,
O.M uxtor, Z.A’lam asarían tahliliga bag‘ishlangan ilmiy-tanqidiy
ishlarida shu uslub yorqin sezilib turadi.
M .Qo‘shjonov m ahoratiga xos fazilat shundaki, u badiiy asar
tahlilida sofilmiy akademizm usulini qoilamaydi, o‘quvchi zavqlanib
o ‘qiydigan, zerikmaydigan uslubiy yo‘nalish tanlaydi. Bu esa uning
san’at asariga, umuman, adabiyotga ilmty-estetik tamoyillar asosida yondashishni namoyon etadi.
Bu narsa birnchi navbatda, munaqqidning har bir badiiy asarni
hayot bilan qiyoslashida, unga suvangan holda inson hayoti haqida
uning ichki olam i, muammo a’naviy va axloqiv m asalalar
to g risida keng fikr yuritishida ko'rinadi.

., [11.11.2021 23:17]

Qodiriyshunoslik sahifalaridagi yog‘dular. O tgan salkam yuz yil
mobaymda qodiriyshunoslik o'zbek tanqidchiligining muhim tarm og‘i
va mustahkam tarkibiy qismi sifatida qaror topdi. Bu yo‘nalishda o ‘z
kuchim si nab ko‘rmagan, Qodiriy ijodidagi yangi birqirrani ochishga
harakat qilmagan, yoxud uning noyob asariarini o’qib, u haqdagi
hayajon va muhabbatini o‘zga!arga m alu m qilishni istamagan taniqli
o zbek adibii va adabiyotshunosni topish qiyin. Bu yo‘na!ishda, ayniqsa
Oybek, S. Husayn I. Sulton, H. Yoqubov, M. Qo'shjonovlar saimoqli
ishlar yaratdilar. A. Aliyev, I. Mirzayev, F. Nasriddinov U N o rmatov, S. Mirvaliyev, B. Karimov va boshqalam ing mehnati barakali
bo tdi.
A. Qodiriy san’ati va mahoratini o lrganish M. Qo'shjonov ijodining
markaziy muammolaridan birini tashkil etdi. Uning ^Abdulla Q odinymng tasvirlash san’ati» nomli asari adib ijodi nozik did va nafosat
bilan, borgo zalliklan va qudrati bilan tahül etilgan o‘zbek adabiyolshunosligidagi dastlabki fundamental tadqiqot sifatida XX asr o'zbek
tanqidida mustahkam o‘rin egalladi.
Olim A Q odiriyning xarakter yaratish mahorati, xarakterning
shakllanish omillarini aniqlash, san’atkorlikdagi jozib nuqtalami topish
xususan, «sir saqlash* san’atini birinchilardan bo‘lib M. Qo‘shionov
kokra oldi. J
Tadqiqotda AQodiriyning Oybek, A.Qahhor kabi ulkan san’atkorar ijodiga xos xususiyat «voqealami sirli bayon etish» san’atini
ko rsatishga keng o'rin berildi. Zotan, voqealarni sirli bayon etish
yozuvchiga qahramon ruhiy olamini ochishda asosiy omil bo‘lib xizmat
qildi degan xulosaga keladi munaqqid. A.Qodiriy badiiy mahoratining
qirralanni olim (sir saqiash, pcrepitiya, ichki va tashqi kolliziyalar
birligi, antiteza) asardagi nainki asosiy obrazlar - Otabek va Kumush
xarakteri orqali ochish, balki bu ikki qahramonga kelib tutashuvchi
va ulaiga aloqador bolgan, beistisno, barcha katta-kichik obraziarni
nam tahliJ etish orqali ko'rsatishga intiladi.
Lekin asosiy e ’tiborini Otabek va Kumushga qaratadi, albatta.
Otabek va Kumush xarakteri asardagi barcha hujayralarni bir-biriga
bog‘lovchi, harakatlantiruvchi asosiy kuch. «Romanning bosh g‘oyasi
asosan yetakchi obrazlarda ifodalangani uchun bu obrazlarning yaratilishu toʻgʻrisida koʻproq toʻxtash foydalidir.

., [11.11.2021 23:17]

Chunki bu masala
yozuvchi san’atini belgilcvchi asosiy omillardandir», deb yozadi olim1.
« 0 ‘tkan kunlar»dagi xarakteriami tahlil qiltsh jarayonida M. Qo'shjonov o‘z qalbida tug'ilgan his-hayajonlami kitobxonda ham uyg'otishga intüadi: «Ota-ona orzusi»! Olzbekchilikning bu odati qanchaqancha sof insoniy his va muhabbatni, insoniy go'zaliiklarni o z
olovida kuydirib yubormadi. Ota-ona orzusi deb qanchadan qancha
gui g'unchalari ochiimay so'ndi. Bu mudhish o'tm ish sarqiti hozir
ham ozod, bax’ayor yoshlarimiz oldida ba’zan g'ov bo‘Iib turmaydimî?» - deya achinish bilan yozadi tanqidchi Otabekning ota-ona
orzusi yo'lida ikkinchi m aria uylanishga niajbur bo'layotganidagi ruhiy
holatini tahlil etarkan. Tanqidchi qaibidagi bu iztirob tezda kitobxonga
ham «yuqadi» va uning xayoliga ham yangi yog'dular sochadi.
«Abdulla Qodiriyning tasvirlash san'ati» kitobim mualiif mustaqillik
yiliarida qaytadan nazardan o‘tkazib, ixchamlashtirib va boyitifc. «0 ‘zbekning o‘zligi» noini bilan nashr ettirdi. Tarixiylik tamoyillariga
qat’iy amal qilgan tanqidchi bu kitobda o'zining qator yangi qarashlarin; istiqlol mafkurasiga asoslangan holda bayon etadi. Bu asar
mustaqillik ruhi bilan sug‘orilganligi, A.Qodirty ijodining bugungi
zamonamiz uchun ahamiyatli jihatlariga e’tibor berilishi bilan diqqatga
sazovordir.
M. Qo‘shjonov buyuk adib Abdulia Qodiriy asarlarini katta e'tibor
bilan o ‘rgandi, u haqda jiddiy monograflk tadqiqotlar yaratdi.
«Mohiyat va badiiyat» kitobining «Ustozlar sa'oog‘i* deb nomlangan
katta bo'limi A. Qodiriy, Oybek, Sh. Rashidov va GuLxaniy ijodining
tahliliga oag‘ishlangan.
M. Qo‘shjonov ko‘pincha o‘z ijodini yirik va o‘lmas siymolar
bilan bog‘ladi. H am za, S. Ayniy, Oybek, A. Qahhor kabi adiblar
ijodi haqida salnoqdor, ko'lamli va teran tadqiqotlar yaratdi. 60—
80-yillar nasriga xos qator tamoyillami ochib bcrdi, ayni zamonda
konflikt, sujet, kompozitsiya kabi nazariv masalalarga oid umri uzoq
maqolalar, tadqiqotlar yaratdi.
M. Q o‘shjonov yozuvchi ijodining o ‘ziga xosliklari, asarlarining
badiiyati orqali ochiluvchi muxtasar ijodiy portretlar yaratdi. Jum -
ladan, u l.Sulton, K.Yashin, Sh.Rashidov, Qudrat Hikm at, O.Yoqubov, P.Qodirov, AOripov, Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov portretini
yaratar ekan, har bir ijodkoming ko'pchilikka nom a’lum m ahorat
sirlarini kashfetdi. Tanqidchi portretlari ko‘pincha, o‘quvchi diqqatini
tezda o ‘ziga jalb etadigan qiziqarli usulda boshlanadi. Ba’zan adabiy
portretning birinchi jumlasidanoq o‘quvchi e’tiborini sirli tugunga
havola etadi.
Natijada, kitobxon birinchi jumladagi sirli tezis (kod)ga ergashib,
adabiy portretni o‘qib qo‘yganini sezmay qoladi. Masalan, H. Olimjon
haqidagi portretda shoiming o ‘z so'zlari sarlavhaga olib chiqilgan:
«Men o'zbek xalqi nomidan so‘zlayman!», Qudrat Hikm at haqidagi
adabiy portret ham «Eshiting, she’r o‘qiyman* degan shoim ing o‘z
iborasi bilan boshlanadi. Ya’ni sarlavhadanoq tanqidchi fikr yuritayotgan ijodkor asarlarining bosh konsepsiyasi yarq etib k o ‘zga
tashlanadi.
Munaqqid har bir adabiy portreti muqaddimasida biror chiroyli
tafsilot, hayotiy voqea yoki ibratli lavha keltiradi. Uiar shunchaki
o‘quvchi diqqatini jalb etish uchun keltirilmay, ko‘p o ‘rinlarda adabiy
portret uchun «o‘q ildiz, maqsadni birlashtiruvchi, ichdan um um -
lashtirib». ruhan yorituvchi nurli tomir» (B.Nazarov) xizm atini
bajaradi. Adabiy portretni o ‘qib chiqqandagina, tanqidchi bu link
chekinishni bekorga, shunchaki jimjimadorlik uchun keltirmaganligiga
ishonch hosil qilamiz.
Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov ijodiga oid portretlar ham jonli
xotiralar asosida yozilgani bilan e ’tiborga loyiq.

., [11.11.2021 23:18]

27🤓 0 ‘zbek adabiyotshunosligi
va tanqidchiligida Respublikada xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori, filologiya
fanlari doktori, professor Naim Karimovning
mustahkam o ‘rni bor. Uning boy va rangbarang ijodi XX asrning ikkinchi yarmidan
e’tiboran o ‘zbek adabiyoti va adabiy tanqidchiligi taraqqiyotida muhim aham iyat kasb
etadi.
Adabiy tanqiddagi Matyoqub Q o‘shjonov,
Ozod Sharafiddinov, Salohiddin Mamajonov,
U ziz Qaynmov, Naim Karimovlar avlodining baxti shundaki, ular
ijodining boshianish va shakllanish davri jamiyatda iliq shabadalar
esa boshlagan yangilanish pallalariga to‘g‘ri keldi. XX asr o‘zbck
tanqidi va adabiyotshunosligida bo‘y ko'rsatgan yangiianishlar ham
50-yilIarning oxirlari 60-yillarning avvalida mana shu avlod ijodida
yorqinroq namoyon boladi.
Naim Karimov 1932-yilda Toshkent shahrida tug‘ildi, o ‘rta m a’-
lumot olgach, SAGUning o'zbck filologiyasi fakultctida o ‘qidi. So‘ng
universitet huzuridagi aspiranturada tahsil otdi. «Hamid Olimjonning
badiiy mahorati» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagach,
0 ‘z R FA Til va Adabiyot institutiga ishga o'tdi. Shu ilm maskanida
deyarli oltmish yildan beri samarali mehnat qilib kelmoqda.
Olim «XX asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol maflcurasi» (1994) mavzusida doktorlik
dissertatsiyasini yoqladi.
U «O 'zbekiston m a’rifatparvarlar jamiyati» raisi, «Shahidlar
xotirasi» jam g‘armasi kengashi raisi hamda «Qatagkon qurbonlari*
xotirasi muzeyi direktori lavozimlarida ham fidoyilik bilan niehuat
qildi. N ohaq qatag‘on bo‘lganlar xotirasini tiklashda qatag‘on davri
adabiyotini o ‘rganishda katta g‘ayrat ko‘rsatib kelmoqda.
XX asr adabiyotimizning qator namunalari rus tiliga taijima qilinib,
0 ‘zbekistondan tashqaridagi kitobxoniar qo'liga yetib borishida,
m a’lum ishlar qilingan. M.Qo‘shjonov, S.Mirzayev, N. Xudoyberganov, P.Shermuhammedovlaming sobiq markaz va Toshkentda rus
tilida chop etilgan ayrim tadqiqotlarini hisobga olmaganda, adabiyotshunoslik sohasida bu fikmi aytish qiyin. Respublikamizdan tashqaridagi akademik nashrlarda e ’lon qilingan ishlar esa barmoq bilan sanarii.
Shu m a’noda, umuman, o‘zbek adabiyoti, xususan, ayrim ulkan
adiblar ijodini tahlil etib, keng miqyosdagi mutaxassislar va kitobxonlarga tanishtirishda N .Karimov xizmatlarini ta’kidlasho‘rinli. Olimning
ana shunday dastlabki tadqiqotlaridan biri «Uzbckskaya sovetskaya
literatura na sovremennom etape» — bundan salkam ellik yil avval
Moskvada chop etilgan «Istoriya uzbekskoy sovetskoy litemturi» (1967)
nomli kitobdan o‘rin olgan edi. Rossiya Fanlar akademiyasining Jahon
adabiyoti instituti tayyorlagan «Istoriya sovetskoy mnogonatsionalnoy
literaturi» ko'pjildligiga bir guruh olimlar tomonidan yozilgan o‘zbek
adabiyotiga doir tadqiqotlar o‘z davrida jiddiy muvafTaqiyat sifatida
baholangan edi.
Bu tadqiqotning IV va V jildlaridagi ( 1971, 1974) qismlarini yozishda i .Sultonov rahbarligidagi bir guruh taniqli olimlar qatori N .Karimov
ham ishtirok etdi.
N. Karim ov izlanuvchan va yuksak ilm iy-estetik did hamda
qarashlarga ega munaqqid. U o ‘zining Cho‘lpon, Hamza, Oybek,
H.Olimjon, U.Nosir, Shayxzoda ijodiga doir tadqiqotlarida asarlarini
o‘rganish bilan cheklanmay, ulaming ijodiy laboratoriyasiga ham chuqur
kirib boradi, har bir san’atkoming xos uslub va mahorati yo'nalishlarini
ilmiy-estetik. tarixiy-ma’rifiy jihatdan chuqur tahlil etadi.
Shakldagi go‘zallik bilan kompozitsiyadagi topqirlik, ilmiylikka
zid bo'lm agan erkin badiiy taxayyul N .Karimov tadqiqotlarining
o'ziga xosligini belgilavdi, qiziqarli 0‘qilishi va jozibasini ta ’minlaydi.

., [11.11.2021 23:19]

28😊Hamid Olimjon ijodining nozikta’b tadqiqotchisi. Shcir hayoti va
ijodi haqida Oybek. Shayxzoda. G \ Karimov, S. Azimov, S. Mirvaliyev, S. Mamajonov, H. Umurov kabi adib va munaqqidlar qator
tadqiqot hamda maqolalar yaratdilar.
Bu ulkan shoir ijodini chuqur va atroflicha o‘rgangan, uning
poetik mahorati sirlarini ochishga intilgan munaqqidlardan biri N.K arimovdir.
T o‘g‘ri, N. Karimovning sho‘ro davrida yaratgan m aqolalari,
tadqiqotlarida barcha adabiyotshunoslar singari mafkuraga, ijtimoiy
asoslarga, tuzumga, sinfga va shulardan sizib chiquvchi g‘oyaviylik
muammolariga alohida e’tibor beriladi. Lckin, bundan qat’i nazar,
o ‘tgan asrning 70-90-yillaridagi aksar maqola, tadqiqotlar bilan
qiyoslansa, N .Karimov ishlarida shoir asarlarining badiiy jihatlarini,
estetik qimmatini, san’atkor mahoratini o‘rganish asosiy o ‘rin tutishini
sezmaslik mumkin emas.
U m um an, adabiyotshunoslikka N .Karimov H am id Olim jon
ijodiyotining tadqiqotchisi sifatida kirib keldi. Olimning jiddiy ishlari
Hamid Olimjon ijodini o‘rganishdan boshlandi.
Masalan, «Zaynab va Omon» dostonini tadqiq etarkan, asarning
siyosiy-ijtimoiy ahamiyatidan tashqari, undagi badiiy san’atlarning
o'm ini ochishga intiladi.
Shoirning ruhiyatdagi, tabiat manzaralarini chizishdagi san’atkorligini tahlil ctadi. M ahoratni, poetik uslubni aniqlashda, olim
nainki fikr, jumla, obraz, so‘z boyligi yoki bo'yoqlari, balki musiqiylik,
ohang, ritm, she’riy nutq unsurlaridan tortib, poetik intonatsiya,
uning tur va xillarigacha e ’tibor beradi.
Tanqidchi she’rning ichki musiqasini tinglay oladi, «nafis undoshlar», «kuydor unliiar» bilan almashinishidagi go‘zallikni his etadi,
«tovush tovlanishlarini» ko‘ra biladi. Bu har bir tanqidchiga ham
nasib etavermaydigan xususiyat.
Bunday fazilat nafis va nozikta’b didli tanqidchigagina nasib etadi.
Ba’zan hatto shoirning o kzi ham o ‘zidagi bu fazilatni sezmasligi, bu
hoi tabiatidagi ichki ong oqimi natijasi ekanini payqamay qoiishi
mumkin. Lekin nozikta’b tanqidchi buni sezadi, anglaydi. Shoir
tabiatidagi bu sezimlarning sehrlarini ochishga intiladi.
Bir vaqtiar hassos shoir E.Bagriskiy «she’rning har bir harfi
organizmdagi hujayra yanglig‘ nafas olishi va tebranishi zarur*, degan
edi. Tanqidchi o‘zbck she’riyatidagi namunalar asosida ana shu jonli
jarayonni kuzatadi, aniq misollar asosida ko'rsatadi, qalbimizga she'riyatning goʻzalligini olib kirdi

., [11.11.2021 23:19]

she’riyatning go‘zalligini olib kiradi. «Zaynab va Omon»da quyidagi
misralar bor:
Niyatingga yetkur, quloq sol,
Alamlaring ketkur, quloq sol.
Oddiy kitobxon bu misralami shunchaki o‘qib ketaverishi mumkin.
ULarni har bir tanqidchi o ‘z maqsadidan kclib chiqib, turli yo'nalishda
tahlil etadi. N. Karimov esa poeziyadagi musiqaviylik nuqtayi nazaridan
kclib chiqib, har bir harf ohangi zamiriga yashiringan shoir mahoratini
quyidagicha talqin etadi: «L harfining mayin jarangi asosiga qurilgan
radif ana shu misralardagi ohangdosh va qofiyadosh so'zlar bilan
uyg'unlashib, she’m ing latif musiqasini, qo‘shiqchanligini yuzaga
keltiradi».
Olimning «Hamid Olimjonning poetik mahorati» (1964) monografiyasida shoir she'riyatining falsafiy-estetik mohiyati, inson ichki
dunyosi va his-tuyg‘ularini tasvirlash mahorati chuqur yoritildi.
H.Olimjonning hayotga bo‘lgan otashin muhabbati, Vatan va insonga
atalgan eng ezgu tuyg'ulari, baxt haqidagi falsafiy shc'rlarining tahiili
misolida ko‘rsatiladi.
XX asrdagi buyuk shoir, yozuvchilar hayotini uning aniq asartari
yozilish sababi, tarixi bilan, muallifning tabiati, fe’li, turmush tarzi,
oilasi, muhiti, davrasi bilan aloqdorlikda, keng o'quvchilaiga m o‘ljalIab yaratilgan asarlar, bundan, taxminan, yigirma besh >il avval paydo
bo‘ldi. Bu yo‘lni boshlovchilardan biri Naim Karimovdir.
Bu kitobga qadar H .O lim jon haqida ko‘plab maqola, kitob,
dissertatsiyalar yozilgan. Biroq ularning aksarida shoir hayoti va
ijodidagi muayyan qirralargina yoritilgan, xolos. N. Karimov asarida
esa, ulug‘ snoiming butun hayoti va ijodiga yaxlit nazar tashlanib,
ulardagi eng muhim nuqtalar: bobolariyu bolaiigidan tortib umrining
so‘nggi daqiqalarigacha kechgan manzaralar davr bilan mustahkam
aloqadorlikda sururli bir hayot yo‘li sifatida aks ettiriladi. Kitobda
shoir hayoti va ijodiga daxldor yangi ma’lumotlar ilk bor muomalaga
kiritiladi

., [11.11.2021 23:19]

29👍UMARALINORMATOV (1931). O zbek
adabiyotshunoslari va tanqidchilari orasida
filologiya fanlari doktori, professor 0 ‘zbekistonda xizmaf ko'rsatgan fan arbobi’, Hamza
n o m id ag i R espublika D a v la t m ukofoti
sovnndori Umarali N orm atov o ‘z o‘mi va
uslubiga ega hoziijavob ijodkor, iste’dodli
tanqidchi sifatida mashhur. U yarim asrdan
buyon adabiy jarayonga faol qatnashib,
-----------— _ Jto b x o n didinj shakllantirishga. o ‘zbek adahissa qo‘shib kelmoqda. ,y' ta" qidiy iafakkuri 'araqqiyouga munosib
Umarali Normatov 1931-yil 3-yanvarda Farg'ona vilovatidaei
Rapqon qishlog ida dehqon oilasida dunyoga keldi Bolalici stalinrhqatag‘on va Ikkinchi jahon urush y.llar.da kechd, ' Shu M
o t “
m aktab" 1 bitinsh. bir m uddat ch o ‘zildi. 1952-yilda 21-yoshda
° filologjyasi fakultetiga o ‘qishga kirdi 0 ‘rta
maktabda °na t,.i va adabiyotdan d a . bcrdi, I n i a„ u r 2
Taniqli adabiyotshunos O.Sharafiddinovga shogird tushdi u n ire
hikoyachiligining taraqqiyot tamoyilJari haqida
m h1“ yaSmi’ keyinrocI doktorliic dissertatsiyasini yoqladi
Hoziigi Milliy umversitetdao‘qituvchilikdan professorlikkacha bo'term
am.y-pedagogik yo‘lni bosib o ‘tdi. Uzoq yiHar k a f c Z ? boshqaSi
k° ‘tari,ib’ ° ‘ n,ab 6 n va
oluvchi h— ° b
U No“ V *Mel™ at shuhrati* ordeni bilan mukofotlandi (2011)
° ” " g 1110 tadqi(|Otchisi. Munaqqid ijodi «Yosh
p ozaiklarning ba zi yutuq va kamchiliklari» (1957) nomli m aooh
bilan boshlandi. U.Normatov she’riyat, nasr, dramalurgiya xususida
deyarli birdek qalam yuntsa-da, ilmiy-tanqidiy faoliyatida o'zbek
nasn masalalarim o'rgamsh yetakchilik qiladi. Bu iihatdan oJanr
imkomyatlari» «Mahoratsirlari» (M.Qo'shjonov bilan hamkorlikda)
asnmiz ufqlan», «Go‘zallik bilan uchrashuv», «Nasrimiz an ’ana-lari», «Said Ahm ad», «Shuhrat*, «Talant tarbiyasi», «Yetuklik» (1982),
«Aql va qalb chirog‘i» (1983), «D avr tuyg'usi» (1987) singan m onografiya va adabiy portretlari o ‘zbek adabiy tanqidchüigi taraqqiyotida
m uhim iz qoldirdi. Xususan, «N asrim iz ufqlari» (1974) degan salmoqh
monografiyasida 60-70-yillar hikoyachiligi, qissachihgi va romanchiligi
m asalalarining m uhim qirralari tadqiq qilindi. Jum ladan, «Hikoyada
havot nafasi» m aqolasida hikoyachiligim izning taraqqiyot tarixiga
nazar tashlanadi; o‘zbek hikoyachiligidagi dalillash san’ati muallifnmg
ichki dunyosi, yangi qahram on va hikoyadagi yangilamsh jarayonlan,
um um an, janriy takomili haqida m uhim ilmiy fikrlar, um um lashm a
xulosalar ilgari suriladi. Ayniqsa, dalillash san’ati bilan bog liq badny
m ahorat sirlarini o‘rganishga alohida e ’tibor berildi.
Shu m aqsadda A.Q ahhor. Said Ahmad, O.Yoqubov, P-Qodirov,
0 ‘.H oshim ov, Sh.Xolmirzaycv kabi adiblaming hikoyalanm keng tahlil
qiladi, usul va uslublami o ‘zaro qiyoslaydi. U .N orm atov hikoyadagi
dram atik asos masalasiga jiddiy e ’tibor beradi: «Hikoyamng muvafTaqiyati k o ‘p jihatdan dram atik asosga bogiiq, - deb yozadi m unaqqid.
- Jan r rivojidagi yangiliklar hayotiy ziddiyatlar lfodasida ham nam oyon b o ‘layapti. M a’naviy axloqiy masalalarga e ’tibom m g ortishi
inteUektualizm ning chuqurlashishi, analitik tasvirga moyillikning kuchayishi oqibati bo‘lsa kerak, hozirgi yaratilayotgan ko'pchilik hikoyalar xaraktem ing ruhiy dram asi asosiga qurilgan: to ‘g‘n , qator hikoyalarda bir-biriga zid, qaram a-qarshi g‘oyalar, mayllar, xilma-xil tabiatli
personajlar to ‘qnashadi, xarakter bilan muhit orasidagi ziddiyat ba zan
g 'oyat kcskinlashadi, lckin mualliflami o‘sha to'qnashuvlar jarayom
em as, ulam ing oqibati, shu ziddiyatlar tufayu qahram onlar hayotida,
shaxsiyatida, ruhiyatida yuz bergan dramalar q.z.qtiradi»-. Bu fikrlar
adabiy jarayonda o ‘zbek hikoyachiligmizning yuksalishiga salmoqli ta'sir koʻrsatdi.

., [11.11.2021 23:19]

° ^ Q a lb inqilobi» (1986), «Qodiriy bog‘i» (1996), « ° 'tkan kul}lar
havrati» (1999) singari tadqiqotlari zamonaviy o ‘zbek adabiyotshunosligining yutuqlaridan b in deb e ’tirof etildi. Ohm adbiyotda paydo
bo ‘lgan yangi adabiy-estetik tam oyillarni aniqlash, hozirgi adabiy
jaryonning nazariy m uam m olarini tadqiq etishga ham^e’tiboi' qaratdi.
«U m idbaxsh tamoyillar» (2000), «Tafakkur yog‘dusi» (2002) kitoblan,
e ’lon qilingan yuzlab adabiy-tanqidiy maqolalarida aynan shu muammolarni tadqiq etdi.M unaqqid «...o‘zbek nasri tam oyillarini izchil tahlil qiladi,
uning taraqqiyot xususiyatlarini zukko olim nigohi bilan kuzatdi!
Bunday zohiriy sifatlarni asos bilgan sharhchilar Um arali akani
«nasr munaqqidi», «epik tanqidchi» kabi tam sillar bilan siylaydilar. Biroq yozganlarini sinchiklab kuzatgan kitobxon nasr barobarida o ‘zbek nazmining ustuvor xususiyatlarini sarafroz qilgan,
C ho'lpondan Bahrom Ro‘zim uham m adgacha XX asrning tiniq
shoir va shoiralari haqida go‘zal taqriz va m aqolalar yaratgan olim
ekanini yaxshi payqaydilar»1.
Haqiqatan ham olim adabiy tanqidning barcha janrlarida sermahsul
ijod etdi.

., [11.11.2021 23:20]

30🥺 Kezi kelganda ta'kidlash joizki,

adabiy tanqidda tarixiy-funksional yondashuv tamoyili bo'lib, u vaqti-

vaqti bilan o ‘tmishda yaratilgan badiiy qadriyatlarga murojaat etib turadi.

Har bir davr, insonlardagi badiiy-estetik ehtiyoj insoniyat yaratgan buyuk

asarlami o ‘qib, uqib, talqin qilib, baholab borishni taqozo etadi.

Badiiy adabiyotni adabiy tanqid o ‘rganadi. San’atning rassomlik,

m usiqa, haykaltaroshlik, am aliy san’at kabi yo‘nalishlarini adabiy-

badiiy tanqid o ‘rganadi. Jumalistlar, san’atshunoslar, kino-teatrshu-

noslar adabiy-badiiy tanqid sohasini o'zlashtiradilar. Adabiy va adabiy-

badiiy tanqidning betakror xususiyatlari mavjud.

Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlarining o ‘zaro mushtarak jihati

shundaki, ulam ing har uchovi ham estetik idrokning o ‘ziga xos jihat-

larini o ‘rganadi; ular xalq tarixi, xalq tili, xalq madaniyati, folklor va

xalq estetik tasawurlarining jo n li taraqqiyot tarixi negizida rivoj to -

padi. K o ‘p hollarda bir o lim shaxsida, aytaylik, I. Sulton yoki

M . Q o ‘shjonovlarda, ayni vaqtda ham adabiyotshunos, ham munaq-

qid fazilatlari mujassam topadi.
Adabiyotshunoslikning uch tarkibiy qismi aro tafovutlarga kelganda

shuni aytish zarurki, ayirmalar k o‘proq zamon kategoriyasi hamda

obyektga munosabatdagi farqdan kelib chiqadi. Binobarin, adabiy

tanqidni adabiyotshunoslikdan farqlashga imkon beradigan estetik

xususiyatlar quyidagilar:

Adabiyot tarixi, asosan, o ‘tm ish adabiyotini, adabiy tanqid esa

ko‘proq shu kunda yaratilayotgan asarlami, adabiyot nazariyasi csa

ham o'tm ish, ham bugunda asarlaming yaratilish qonuniyatlarini,

asarni yuzaga keltiruvchi tarkib va qismJamlng sababiyatini o ‘rganadi.

Adabiyotshunos va tanqidchi orasida ham muayyan farqlar b o ‘lib,

ular quyidagilardan iborat: 1) adabiyotshunos, asosan, ilm iy tafakkur

maydonida, tanqidchi esa ilm iy-publitsistik va badiiy tafakkuming

mushtarak maydonida harakat qiladi; 2 ) adabiyotshunos fundam ental

muam m o va xulosalar ustida, adabiy tanqidchi esa jonli adabiy jarayon

ustida s o ‘z yuritadi; 3) ad abiyotsh u nos o ‘tm ish va za m on an in g

muayyan xulosalangan adabiy jarayoniga, adabiy tanqidchi esa, aniq

asarga va kechagi asarlaming bugungi adabiy jarayonga ta’sir k o ‘rsata

oluvchi jihatlariga ko'proq urg‘u beradi; 4) adabiyotshunos yaxshi

m a’nodagi «akademizm»ga, bilvosita faollikka tayanadi, ta n q id ­

ch i esa zam onaviy, tezkor ruhdagi bevosita faollikka asoslanadi;

5) adabiyotshunos mutaxassislar va soha talablarini nazarda tutadi,

adabiy tanqidchi esa ommaga qarab s o ‘zlaydi; shu kunning estetik

talablariga alohida e ’tibor beradi; 6) adabiyotshunos estetikani, adabiy
tanqidchi estetika bilan bir qatorda adabiyotshunoslikning oʻzini ham boyitadi;; 7) tanqid xulosalarini tasdiqlab yoki inkor etib, adib, asar, muammolar haqida Yangi ilmiy qarashlar ilgari suriladi va hokazo.

., [11.11.2021 23:20]

31😞Адабий танқид эътибор қаратган яна бир долзарб муаммо – бу ХХ аср ўзбек адабиётини қайта баҳолаш масаласидир. Бу борада қисқа, лекин шиддатли кечган баҳс-мунозаралардан кейин адабий танқид маданий меросимизга уни бир бутун миллий қадрият сифатида баҳолаш тамойили асосида ёндашмоқда.
ХХ аср ўзбек адабиёти салафлари, жумладан, Фитрат, Қодирий, Чўлпон, Ғ.Ғулом, Ойбек, А.Қаҳҳор, Ҳ.Олимжондек атоқли ижодкорлар ҳаёти ва ижодини, умуман, улар мансуб бўлган давр адабиётини қайта холис баҳолаш ҳамда улар қолдирган бой адабий меросга қадриятлар силсиласи сифатида ёндашув адабий танқид методологиясининг муҳим тамойилларидан бирига айланиб бормоқда. Умуман олганда эса, кейинги йиллар адабиётшунослиги ва танқидчилигида, айниқса, ХХ аср ўзбек адабиётини бугунги янгиланаётган тафаккур, янгича илмий концепция ва методологик тамойиллар асосида қайта баҳолаш, ундан бугунги кун учун зарур хулосалар чиқариш асосий тамойиллардан бири бўлиб қолмоқда.

., [11.11.2021 23:20]

32😄Tekshirilayotgan badiiy asarning butun sehru jozibasi to‘liq namoyon bo‘lishi, unda aks etgan inson ruhiyati manzaralari to‘la anglashilishi va izohlanishi uchun tahlilni amalga oshirishda bir qator tamoyillarga tayanilishi kerak. Tamoyil biror xatti-harakatning yuzaga kelishi uchun bajarilishi lozim bo‘lgan shartlar tushunchasini anglatadi.

Mukammal va tugal tahlilning bo‘lishi mumkin emasligi badiiy asar tahlilini amalga oshirishda rioya qilinadigan birinchi tamoyildir. Badiiy tahlilda mantiqiy tushunchalar asosida ish ko‘rilib, ilmiy xulosalar chiqa­rilsa-da, bunda aniq fanlardagi kabi bir xil natijaga kelinmasligi mumkin. San’at hodisasiga xos xususiyatlarni mantiq kategoriyalari va tafakkur tushunchalari qolipiga to‘liq, tugal va beshikast ag‘darish mumkin emas. Man­tiqiy kategoriyalarga to‘la tushadigan, barcha qirralari tugal izohlanadigan hodisa chin san’atga tegishli bo‘lmaydi. San’at mantiqiy tushunchalarga sig‘­dirish mumkin bo‘lmagan joydan boshlanadi. Binobarin, eng zo‘r tadqiqotchi ham asl ijod namunasini o‘zgacha talqinga o‘rin qoldirmaydigan tarzda to‘liq tahlil qilolmaydi.

Chinakam badiiy matn uni idrok etgan shaxslarning saviyasi, didi, intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli davrlarda turlicha qabul etilaveradi. Hatto, ba’zan bir asarning o‘zi bitta odam tomonidan kayfiyati­ning qandayligiga qarab har xil idrok etilishi mumkindir.

Badiiy asar tahlilida amal qilinadigan ikkinchi tamoyil har qanday tahlilning shaxsiy mulohaza ekani va u hech qachon mutlaq haqiqat bo‘lmasligidir. Tahlilchi qanchalik bilimdon va mohir bo‘lmasin, uning fikrlari hamisha faqat shaxsiy mulohaza maqomida bo‘ladi. Ilmiy haqiqatlar ko‘pchilik tomonidan birday qabul qilinadi, ammo estetik haqiqatlar to‘g‘risida bunday deb bo‘lmaydi. Har bir o‘quvchi asarni o‘zicha o‘qiydi, tushunadi, ta’sirlanadi, his etadi va o‘zicha to‘xtamga keladi. Bir asarni o‘qigan bir qancha kishi o‘rtasida o‘zaro o‘xshash fikrlar bo‘lgani singari, bir-birini mutlaqo inkor etadigan qarashlar uchrashi ham tabiiy holdir.

Biror badiiy asarning istalgan bir mutaxassis tomonidan qilingan tahlili nechog‘lik chuqur ekaniga qaramay, o‘zga bir shaxs bu xildagi talqinni yo qisman, yoki butunlay qabul etmasligi va badiiy hodisaga o‘z pozitsiyasidan kelib chiqib, tamomila boshqacha baho berishi mumkin. Badiiy asarning o‘ta shaxsiy faoliyat natijasi bo‘lib, tinimsiz o‘zgarishlar og‘ushidagi kayfiyat va tuyg‘ular ifodasi ekani uning qabul etilishi ham g‘oyat individual yo‘sinda kechishiga asos bo‘ladi.

Adabiy asar tahlilining muhim tamoyillaridan biri san’at asariga g‘oya ifodalash vositasigina deb qaramaslik va uning, birinchi navbatda, estetik hodisa ekanini hisobga olish kerakligidir. Adabiyotshunoslikda hanuzgacha ham badiiy asarga, avvalo, qandaydir g‘oyani o‘tkazish yo‘li, deb qarash uchrab turadi. Bu hol badiiy asarning asl qimmatini pasaytiradi. Uning birinchi navbatda estetik zavq manbai ekanini e’tibordan tashqarida qoldiradi.

Tahlilda tayanilishi zarur tamoyillardan yana biri badiiy asarga borliqning nusxasi tarzida yondashish mumkin emasligidir. San’at hodisasini tabiat yoki ijtimoiy hayotga taqlid natijasi, deb tushunish asarni real voqelikka mos kelish-kelmaslik nuqtai nazaridan baholashni taqozo etadi. Holbuki, hayotdagiday tasvirlashning o‘zi biror asarning saviyasi haqida xulosa chiqarishga asos bo‘la olmaydi. Hayotdan ko‘chirish ham kitobdan ko‘chirishday nusxakashlikdir.

., [11.11.2021 23:20]

Badiiy mantiq hamisha ham hayot mantig‘iga muvofiq kelavermaydi. Ba’zan badiiy tasvir hayot hodisasidan teranroq, ahamiyatliroq, salmoqliroq bo‘lishi ham mumkin. Chunki badiiy asar real voqelikdagi hayotiy xaos (betartiblik)dan yaxlit va ichki intizomga bo‘ysunuvchi, qat’iy badiiy mantiqqa binoan harakatlanuvchi estetik kosmos (intizom, go‘zallik) yaratishga qaratilgan ijodiy faoliyat natijasidir. Bu haqda norveg adabiyotshunosi E. Xovards’holm: «Poeziya real borliqning taqlidi ham yoki uning qandaydir talqini ham emas. Poeziya o‘z holicha ortiq darajadagi reallikdir», deb yozadi.

Badiiy tahlilning muhim tamoyillaridan yana biri yaxlitlik hisoblanadi. Yaxlitlik talabi o‘rganiladigan badiiy asarga mustahkam estetik tizim sifatida istalgancha tarkibiy qismlarga ajratib tashlash mumkin bo‘lmagan butunlik tarzida yondashishni ko‘zda tutadi. San’at asarining butunligiga daxl qilinmagandagina uning ichiga kirib borish, mohiyatini anglash mumkin. Inson intelekti, tuyg‘ulari va ma’naviyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan badiiy tahlil har bir shaxsning yaxlit ijtimoiy-biologik hodisa ekanini hisobga olishi zarur. Chunki insonga avval aqliy, so‘ng axloqiy, so‘ngra jismoniy, undan keyin mehnat, undan so‘ng vatanga muhabbat, ulardan keyin insonparvarlik va hokazo tarzidagi sifatlarni singdirib bo‘lmaydi. Odam yo turli omillar ta’sirida bir qator ma’naviy xususiyatlarga ega yaxlit bir shaxs sifatida shakllanadi yoxud hech qachon to‘la ma’nodagi shaxsga aylanolmay qolaveradi.

Badiiy asarga mo‘jizaviy bir butunlik tarzida yondashilmasa, uning siru jozibasi yo‘qqa chiqib, ta’sir qudratidan mahrum bo‘ladi. O‘rganilayotgan asar­ning barcha jihatiga birvarakayiga sinchkov yondasha bilish va uning qismlarida buzilmas butunlikning jozibasi borligini kashf etish tahlil muvaf­faqiyatini ta’minlaydigan omildir.

Badiiy tahlilda amal qilinishi kerak bo‘lgan zarur tamoyillardan biri tizimlilikdir. Tizimlilik yaxlitlik tamoyilining mantiqiy davomi bo‘lib, unda badiiy asarni tashkil etgan unsurlarning muayyan tizimli ko‘rinishda bo‘lishi hisobga olinadi. Asl san’at asaridagi barcha badiiy unsurlar biri ikkinchisiga chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Biror bir asarda portret, o‘xshatish, peyzaj, ko‘chim, mubolag‘a, kichraytirish singari vositalar tasodifiy ravishda kelmaydi va tasvirning umumiy darajasiga ta’sir qilmay qolmaydi. Tahlil tekshirilayotgan asardagi badiiy unsurlarning ayni shu tartibda guruh­lashuvining ichki mantiqiy-kommunikativ, tasviriy-ifodaviy qonuniyati­ni ochishga qaratiladi.

Badiiy asar tahlilida hamisha suyanilishi lozim bo‘lgan tamoyillardan biri tarixiylikdir. Adabiy asar muayyan tarixiy sharoitda, konkret vaqtda yashab o‘tgan odam tomonidan yaratilgani uchun unda aks attirilgan voqealargina emas, balki ruhiy holat manzaralarida ham o‘sha davrning tamg‘asi bo‘ladi. Shuningdek, badiiy matn hamisha konkret zamon va makonda yashayotgan odam tomonidan qabul etiladi. Binobarin, tahlilga tortilgan har qanday badiiy asarning yaratilgan va tekshirilayotgan davrlarga xos xususiyatlarini hisobga olmay turib, asosli estetik to‘xtamga kelish imkonsiz. O‘rganilayotgan asarga tarixiylik nuqtai nazaridan yondashilmasa, qahramonlar ruhiy holatini ham, ularni biror xatti-harakatga undagan sabablarni ham tushunmaslik mumkin.

Tarixiylik tamoyiliga tayanish, ayniqsa, zamonaviy asarlarni tekshirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki agar mumtoz adabiyotning asl namunalari boshdanoq sof san’at asari tarzida yaratilib, o‘tmish san’atkorlar uchun badiiy shakl ustuvor maqomda turgan bo‘lsa, zamonaviy ijodkorlar uchun o‘zgacha holat xosdir. Olamni estetik idrok etishda global tasvir yo‘nalishida ketayotgan zamonaviy o‘zbek adiblari tomonidan yaratilgan deyarli barcha asarlar biror hayotiy turtki tufayli vujudga kelgan va o‘sha tarixiy sharoit hisobga olinmasa, asarni to‘g‘ri tushunish hamda tushuntirish maholroqdir.

., [11.11.2021 23:20]
Adabiy asarni tahlil qilishning muhim prinsiplaridan biri estetik asoslarning ustuvorligi tamoyilidir. Badiiy asar inson ruhiyati manzarasi bo‘lgani bois, o‘quvchilarni eng qabariq, eng ta’sirchan tuyg‘ular bilan yuzma-yuz qiladi. Shu tariqa, kitobxonlar o‘zga odamlarning ruhiyatiga oshno bo‘ladilar. Aslida, o‘z tuyg‘ularinida anglab yetishga qiynaladigan kitobxonni o‘zgalar hissiyotini tuyishga yo‘naltirish uning sezimlarini ingichkalashtirib, kechinmalarini o‘tkirlashtiradi. Estetik asoslar ustuvor bo‘lgan badiiy tahlilgina o‘quvchining qalb ko‘zini ochib, uni tuyg‘usizlik va hissizlikdan qutqaradi. Badiiy asar vositasida beparvolik va loqaydlikdan xalos bo‘lish inson ma’naviy taraqqiyotida ulkan ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, chinakam badiiy asarning estetik jozibasi uning sirtida turmaydi. Matndagi yashirin nafosatni, zariflikni anglash, uning badiiy qatlamlarini kashf etish uchun muayyan adabiy bilim va estetik diddan tashqari go‘zallikni kerakli joydan qidira bilish malakasi ham shakllangan bo‘lishi kerak. Chin go‘zallik hamisha yashiringan bo‘ladi. Yashirin go‘zallikni topish esa oson emas. Ijodkor tomonidan «shifrlab qo‘yilgan» noma’lum badiiy ma’noni, estetik jozibani topish adibning estetik idealini, tasvir uslubini payqay olgan kishiga nasib etadi. Badiiy tahlil qilinmagan asar yechilmagan test kabi noma’lumlikdir. Tahlil ana shu noma’lumlikni ochadigan mantiqiy-estetik kalit vazifasini bajaradi.

Tahlilda estetik asoslarga yetarli e’tibor bermaslik asl san’at asarlarini yo‘qqa chiqarishi mumkin. Hazrat Navoiyning «Lolazor ermaski, ohimdin jahonga tushdi o‘t, Yo‘q shafaqkim, bir qiroqdin osmonga tushdi o‘t», matlasi bilan boshlanadigan g‘azaliga faqat mantiqiy tushunchalar asosida yondashgan kishi undan o‘ta chuqur ma’no topolmasligi mumkin. Bu satrlar yuksak va betakror hissiy holat ifodasi tarzida o‘rganilgandagina undagi tengsiz jozibani tuyish mumkin bo‘ladi. Qip-qizil bo‘lib ochilgan cheksiz-chegarasiz lolazor qo‘ynida turgan lirik qahramon ma’shuqasi hajrida kuyib, ichi olovga to‘lib ketgan. Uning nazarida, ufqlarga qadar tutashib ketgan bepoyon qizillik ochilgan lolazor emas, balki ma’shuqa firog‘ida kuygan g‘amboda oshiqning ohidan dunyoni tutib ketgan olov. Lolazor borib tutashgan ufq tepasidagi qizillik ham shafaq nuri emas, balki oshiqning ohidan chiqqan o‘t yerni yondirib bo‘lib, osmon yer bilan tutashgan joydan ko‘kka chirmashdi va endi osmon ham bir qirg‘og‘idan yonib ketmoqda. Shu xildagi yondashuvgina misralar jozibasini to‘la his etishga xizmat qiladi.

Badiiy tahlilni amalga oshirishda emotsionallik tamoyili ham katta o‘rin tutadi. Badiiy adabiyot borlig‘icha hissiyotga asoslangan hodisa. Demak, badiiy tahlilda ham asarning hissiyot qo‘zgash xususiyati ko‘zda tutilishi muhim. Hissiyot hisobga olinmagan tahlilda badiiy asarning estetik o‘ziga xosligi yo‘qqa chiqadi. Tahlil kishining tuyg‘ular olamiga daxl qilsagina, asarning badiiy va hayotiy mantig‘i hamda estetik jozibasi ochiladi.

Badiiy tahlilning yo‘nalishlari

Badiiy tahlilda adabiy matnga qanday yondashilayotgani, uning qaysi jihatini tadqiq etish ko‘zda tutilayotgani ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tahlil etilayotgan badiiy asarning qaysi jihatiga birlamchi e’tibor berilishi lozimligini belgilash tahlilning yo‘nalishi tushunchasini anglatadi. Badiiy asar tahlilining to‘laqonli bo‘lishi tahlilchining matnni qanday yo‘nalishda tekshirayotganiga bog‘liqdir.

Badiiy tahlil ilmida asar tahlili genetik, tipologik, funksional, falsafiy, psixologik va filologik singari olti yo‘nalishda amalga oshiri­lishi qayd etiladi. Albatta, tahlil yo‘nalishlarining bu xildagi tasnifi birmuncha shartlidir. Negaki, odatda badiiy tahlil jarayonida bu yo‘nalish­lardan birortasi ustuvor o‘rin tutsa-da, deyarli hech qachon faqat bittasidan foydalanilib, boshqasi chetlab o‘tilmaydi. Chunki o‘rganilayotgan asar estetik tizim bo‘lgani uchun uning tahliliga ham ajralmas qismlardan iborat butunlik tarzida yondashish, ya’ni, matnga har jihatdan qarash zaruriyati hamisha saqlanib qoladi.

., [11.11.2021 23:20]

Badiiy asar genetik yo‘nalishda tahlil etilganda, asarning yuzaga kelish jarayoni, variantlari, yozilish sabablari tadqiq etiladi. Bunda asarni yuzaga keltirgan omillar ko‘rsatilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Tipologik yo‘nalishda tahlil qilinayotgan asarni yuzaga keltirgan badiiy yoki hayotiy manbalar, tahlil etilayotgan asarning o‘sha davrda yaratilgan boshqa asarlarga o‘xshash hamda farqli tomonlari, asar muallifi bilan o‘zga adiblar orasidagi ijodiy ta’sir, badiiy vorislik kabilarni aniqlashga e’tibor qaratiladi.

Funksional yo‘nalishdagi tahlilda asarning ijtimoiy ta’sir kuchini aniqlashga alohida diqqat qilinadi. Unda o‘rganilayotgan asarning muayyan millat ma’naviyatida qanday o‘rin tutishi tekshiriladi. Tahlil qilinayotgan asarning milliy adabiy jarayondagi o‘rni, yaratilgan zamonidagi yoki tekshi­rilayotgan davrdagi kishilar tafakkuriga qilgan ta’siriga alohida ahamiyat beriladi. Asardagi qaysi obraz yoki tasvir orqali qanday ijtimoiy qonuniyat yoxud muammo yoritilgani tekshiriladi. O‘zbek badiiy tahlil amaliyotida funksional yo‘nalishdan keng foydalaniladi. Bu yo‘nalish qator ijobiy xususiyatlar bilan birgalikda tendensiozlik, matnning badiiy jozibasini e’tibordan qochirish singari salbiy jihatlarga ham egadir.

Badiiy asar falsafiy yo‘nalishda tahlil qilinganda, yozuvchining dunyo­qarashi va e’tiqodi, olamni ko‘rish, anglash, tushuntirish hamda tasvir­lashda tayanadigan falsafiy asos tekshiriladi. Bu yo‘nalishdagi badiiy tahlil matndan uzilgan falsafiy mushohadalardan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. Tekshi­rilayotgan asar matnidan kelib chiqmaydigan har qanday falsafiy-nazariy xulosa amaliy ahamiyat kasb etmaydi.

Psixologik yo‘nalishda o‘rganilayotgan asar muallifi shaxsiyatidagi o‘ziga xoslik, adibning asar ustida ishlash usuli, ijodiy jarayon psixologiyasi, shu kechimdagi ruhiy holati va uning tahlillanayotgan asarda qoldirgan nuqsi, muallif ruhiy dunyosining matn saviyasiga ko‘rsatgan ta’siri kabi jihatlar o‘rganiladi. Tahlilning bu yo‘nalishida muallifning tasvir uslubini tayin etgan omillar, shaxsiyatga xos jihatlarning badiiy haqiqatga evrilish yo‘sini tekshiriladi.

Lingvistik yo‘nalishdagi badiiy tahlilda asosiy e’tibor asarning til jihatiga qaratiladi. Bu yo‘nalishda asar filologik hodisa sifatida til va tasvir vositalarini qo‘llash, tilning tasvir imkoniyatlari doirasida badiiy shakllar yaratish nuqtai nazaridan tekshiriladi. Bunda muallifning faoliyati an’anaviylik va novatorlik pozitsiyasidan baholanadi. So‘zning o‘z va badiiy ma’nosi, kontekstdagi jozibasi, badiiy matn zamiriga yashirilgan mazmun va bu yashirilganlikning hayotiy-estetik sabablari singari jihatlarga e’tibor qaratiladi.

Ta’kidlash kerakki, yuqorida sanalgan yo‘nalishlar deyarli hech qachon bittadan qo‘llanilmaydi va hamisha bir nechasi yoxud barchasidan aralash holda foydalaniladi.

33....

34. Jahon adabiyoti ilg‘or tajribalarini milliy asosda ijodiy o‘zlashtirish tamoyilining ahamiyati nimada?