1. Xo’jalik yurutuvchi subyektlar moliyasi Davlat moliyaviy salohiyatining asosi

SF – aktivlar (kapital)ni oshirishga yo‘naltirilgan sof foydaning qismi;
SF – XYuS sof foydasining umumiy hajmi.
Kapitallashtirish jarayoni investitsion-innovatsiya strategiyasini amalga oshirish asosida faqat aktivlar hajmini oshirishni emas, balki ularning yanada samaraliroq foydalanilishini ko‘zda tutganligi bilan ham muhim. Uni quyidagi tartibda aniqlasa bo‘ladi:
Ka = (Ko‘ : Ao),
Bu yerda: Ka – aktivlarni kapitallashtirish koeffitsiyenti;
Ko‘ – tahlil davrida o‘z kapitalining o‘sishi;
Ao – tahlil davri oxiridagi aktivlar.
Kapitallashtirish jarayoni ishlab chiqarishda ilmiy yutuqlarning moddiylashganligini aks ettiruvchi ilg‘or innovatsion ishlab chiqarish vositalari va texnologiyalariga qo‘yiladigan kapital shaklning intellektuallashtirishga asoslanishi kerak.
O‘z faoliyatida yangi sifat talablarini joriy etayotgan samarali bozordagi o‘zaro aloqalar tizimiga nisbatan tezroq kirish uchun XYuSlar tomonidan moliyaviy isloh qilishning asoslangan dasturini ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq. Bunda butun xo‘jalik-ishlab chiqarish faoliyatining natijasi sifatida yuqori yakuniy moliyaviy ko‘rsatkichlarga erishishga alohida o‘rin ajratilmog‘i lozim. Bir vaqtning o‘zida bunday dastur bozor omillari va iqtisodiy o‘sish shart-sharoitlaridan foydalanish, shuningdek, innovatsion taraqqiyotning zamonaviy tendensiyalarini amalga oshirish asosida XYuS faoliyatining samaradorligini oshirish bo‘yicha choralar tizimini o‘z ichiga qamrab oladi.
Moliyaviy isloh qilish dasturi quyidagilarni ko‘zda tutadi:
• XYuSning tashkiliy va mulkiy holatini o‘zgartirish (yuqori samarali tashkiliy shakl, kapitalning tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish va uni samaradorlikni oshirish maqsadlari uchun joylashtirish, yuqori talabga ega bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishni rivojlantirish va h.k.);
• ishlab chiqarishning investitsion-texnologik bazani o‘zgartirish (asosiy fondlar va aylanma mablag‘larning tarkibiy tuzilishi, texnologik yangiliklarni joriy etish, ishlab chiqariladigan mahsulotlarni yangilash va h.k.)

• ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining yuqori yakuniy natijalariga – XYuSning ixtiyoriga qoldiriladigan sof foydaga erishish, kompaniyaning qiymatini o‘stirish va xarajatlarni qisqartirishning tashkiliy negizi bo‘lgan asoslangan biznes-rejani ishlab chiqish;

• XYuSning asoslangan marketing va baho strategiyasini ishlab chiqish;
• XYuSning moliyaviy strategiyasini uning ishlab chiqarishmarketing siyosati bilan o‘zaro ta’sirchanligi (bog‘liqligi)ni asoslash. Yuqoridagilarning barchasi moliyaviy munosabatlarni tegishli tarzda qayta qurishni, XYuSni boshqarishda moliyaviy oqimlarning rolini oshirishni; tushum, xarajatlar, foyda, soliqqa tortish norma (me’yor) lari, sof foyda, umumiy va o‘zlik kapitalining hajmi va manbalaridan iborat bo‘lgan moliyaviy indikatorlarning o‘zgarishini monitoring qilish orqali moliyaviy boshqaruvning yaxlit samarali tizimi shakllantirilishini talab qiladi. Bu ishlar, o‘z navbatida, quyidagi shartlar asosida amalga oshirilishi mumkin:
• XYuS xo‘jalik-ishlab chiqarish faoliyatiga oid moliyaviy oqimlarning o‘zaro aloqadorligini kuchaytirish va ularda ishlab chiqarish omillari – moddiy, mehnat, informatsion va boshqa resurslarning tegishli harakatlarini yanada to‘laroq aks ettirish;
• Boshqaruv qarorlari qabul qilishda, XYuS moliyaviy resurslari o‘sishining rezervlarini to‘liq qidirib topish va amalga oshirishda uning moliyaviy-analitik xizmatlari ahamiyatini oshirish;
• XYuS faoliyatini moliyaviy resurslar bilan yanada to‘liqroq ta’minlash uchun o‘z bilimlarini sarf etayotgan moliyaviy menejment malakasi darajasini oshirish;
• XYuS moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida xalqaro andozalarga muvofiq ravishda ma’lumotlar olish, XYuSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatida yuqori darajadagi barqarorlikni ta’minlash uchun moliyaviy hisobotning xalqaro andozalariga o‘tish

Bir vaqtning o‘zida bu formuladagi (Sf : O‘k) nisbati sof foydaga ko‘ra o‘zlik kapitalining rentabellik koeffitsiyentini ko‘rsatsa, (Sf:T) nisbati esa sotuv rentabelligini ifodalab, bir tomondan bu nisbat tahlil qilinayotgan davrda sof foyda va sotuv hajmi (tushum) o‘rtasidagi nisbatni aks ettirsa, ikkinchi tomondan esa yaxlit holda sotilgan mahsulotning daromadliligini xarakterlaydi va u alohida olingan tovar turlari daromadliligiga va ularning realizatsiya hajmidagi nisbatiga bog‘liq. Shuningdek, (T:A) nisbati xo‘jalik faolligi koeffitsiyentini ko‘rsatadi. Bu koeffitsiyent aktivlarning aylanuvchanligi (yoki aktivlarning yillik o‘rtacha qiymatiga to‘g‘ri keluvchi bir so‘mlik tushum hajmi)ni aks ettiradi, tahlil davridagi aktivlar aylanmasining sonini xarakterlaydi. Aktivlar qancha ko‘p aylansa, ularning rentabelligi shuncha yuqori bo‘ladi. (A : O‘k) nisbati esa bir so‘mlik o‘zlik kapitaliga to‘g‘ri keluvchi aktivlarning umumiy miqdorini ko‘rsatadi. Bir so‘mlik o‘z kapitaliga to‘g‘ri keluvchi aktivlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich XYuSning moliyaviy faolligini, uning aylanma (aktivlar) ga kapitalning qo‘shimcha manbalarini jalb qilish borasidagi mahoratini aks ettiradiki, bu narsa tushum hajmi va XYuS daromadliligini oshirishga imkon beradi.

Yuqoridagi formulada keltirilgan ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘- liqligini XYuSning moliyaviy siyosatini isloh qilishni asoslab berishda foydalanish mumkin. Chunki formuladagi ko‘rsatkichlar XYuS yakuniy natijalarining aktivlardan foydalanish darajasi, ularning aylanish tezligi, realizatsiya hajmi va sotilayotgan mahsulotlarning daromadliligi, ya’ni moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining barcha asosiy parametrlari bilan o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi. Bularning barchasi istiqbolga mo‘ljallangan biznes-rejani ishlab chiqish uchun asos bo‘lishi, shuningdek, investitsion-innovatsion biznes-loyihalarni asoslashda xizmat qilishi mumkin.
XYuS aktivlarining takror ishlab chiqarishdagi rolini baholash uchun xo‘jalik faolligi koeffitsiyentidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu koeffitsiyent XYuSga tegishli bo‘lgan tushumning barcha aktivlarning o‘rtacha qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Uni formula shaklida quyidagicha ifodalash mumkin
Kxf = T : A
bu yerda: Kxf – xo‘jalik faolligi koeffitsiyenti;
T – tushum;
A – barcha aktivlarning o‘rtacha qiymati.
Bu ko‘rsatkich bir so‘mlik foydalanilayotgan aktivlarga to‘g‘ri keluvchi tushumni xarakterlaydi. Uning o‘sishi XYuS boshqa barcha moliyaviy ko‘rsatkichlarining oshirishi (ko‘payishi) ga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Aktivlarga joylashtirilgan kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi ham muhim ahamiyatga ega. Uzluksiz ravishda doiraviy aylanadigan va daromadlarning olinishiga xizmat qiladigan aylanma aktivlarga moddiylashtirilgan kapital XYuS faoliyatida faol rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham, aylanma aktivlarga joylashtirilgan tez aylanayotgan kapitalning barcha foydalanilayotgan kapitalga nisbati kapital noishlab chiqarish qobiliyatining oshganligini aks ettiradi. Buni formula yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin

Kотт = (Aаа : Kф ),

Bu yerda: Kотт – kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi;
Aаа – aylanma aktivlar;
Kф – barcha foydalanilayotgan kapitallar
XYuSning moliyaviy isloh qilish dasturini tuzish jarayonida har bir tadbirdan ma’lum bir samaraning olinishi ko‘zda tutilmog‘i lozim. Quyida o‘tkazilishi lozim bo‘lgan eng muhim tadbirlar va XYuS (XYuS, korporatsiya va boshqalar) tomonidan olinadigan foydali jihatlar o‘z aksini topgan:
XYuSni moliyaviy isloh qilish rejasining barcha bo‘linmalari kapitalni shakllantirish va undan foydalanish samaradorligini oshirish, XYuS faoliyatida kapitallashtirishning oqilona darajasiga erishish borasidagi yagona asoslangan konsepsiyaga bo‘ysunishi va o‘zaro muvofiqlashtirilishi kerak. Bu isloh qilish jarayonida ancha yuqori bo‘lgan integral samaraga erishishga imkon beradi