1-variant Fanning xalq xo’jaligida ahamiyati, tutgan o’rni va rivojilanishi

Yog‘-moy sanoatining rivojlanish tarixi
O‘simlik yog‘lari faqat oziq-ovqatga ishlatilmasdan, undan xalq xo‘jaligining turli boshqa sohalarida ham keng foydalaniladi.
Arxeologik hujjatlar Gʻarb va Sharq mamlakatlarida o‘simlik yog‘lari ishlab chiqarish va ulardan foydalanish odamzodga qadim zamonlardan buyon ma’lum ekanligini ko‘rsatgan. Tola ajratish mashinasi jin (djin) ixtiro qilinmaguncha chigit yog‘ olish uchun asosiy xomashyo sifatida ishlatilmagan. Paxtani jinlash qo‘llanila boshlab, chigit ko‘payib ketgach, uni sanoat miqyosida qayta ishlash zarurati tug‘ildi. Dastlab qurilgan zavodlarda bir necha yuz ming tonna paxta ishlatila boshlagach, chigit “chiqindi” tariqasida paxta zavodi joylashgan shahar xududi va temir yo‘l yoqalarini ifloslantirib yubordi. Sog‘liqni saqlash normalarini buzmaslik uchun bunga qarshi mahalliy hukumat chigitni yo‘qotish to‘g‘risida bir necha farmon chiqardi. “Chigit balo”sidan qutilish eng zarur masalalardan biri bo‘lganligi sababli uning mumkin qadar foydali tomonlari qidirila boshlandi.
XIX asrning ikkinchi yarimlarida O‘rta Osiyoda yog‘ zavodi qurish zaruriyati paydo bo‘ldi. 1884 yilda Laxtin, Sagatelev va boshqalar Qo‘qonda yog‘ zavodi qurdilar. Ammo, mahalliy halq paxta yog‘ini iste’mol qilmaganligi va uni boshqa maqsadlarda ishlata olmaganliklari uchun bu ish deyarli natija bermadi. Xorvat va Yugovich 1893 yilda Kattaqo‘rg‘onda yog‘ zavodi qurib, 1896 yilda o‘z maxsulotlaridan bo‘lgan bir necha bidon yog‘ni Moskvaga jo‘natdilar. Keyingi yili shu zavod Moskvaga bir vagon yog‘ yubordi. Buni ko‘rgan ishbilarmonlar yog‘ zavodlari qurish ishini jadallashtirib yubordilar.
Sekin-asta paxta yog‘ini iste’mol qilishga o‘rgana boshlagan mahalliy xalq xam sanoatning rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Tez orada paxta tozalash zavodlari yonida 1-2 ta pressi bo‘lgan kichik yog‘ zavodlari qurila boshlandi.
Yog‘li urug‘lardan yog‘ olish Sharqda qadimdan ma’lum bo‘lsa ham uning texnologik jarayonlari yozib qoldirilmagan. Paxta chigiti haqida XVII asrdagi Xitoy arxivida chigitni maydalab yog‘ini olib, maydalangan chigitni xo‘kizlarga yem qilib berish va olingan yog‘ qora chiroqqa ishlatilishi haqida yozib qoldirilgan. Rossiyada 1861 yil reformasiga qadar yog‘ ishlab chiqaradigan katta korxonalar bo‘lmagan. Faqat yer egalari xo‘jaliklarida yog‘ochdan yasalgan juda oddiy qo‘l presslari yordamida zig‘irdan va kungaboqar urug‘idan yog‘ olinar edi. Bunday mayda “korxonalar” asosan Shimoliy Kavkazda va Rossiyaning Markaziy qoratuproqli viloyatlarida asta-sekin rivojlana borib, 1861 yil reformasidan so‘ng, qo‘l presslari o‘rniga kichik cho‘yan va po‘lat mexanik presslar ishlab chiqarildi.

2.