1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

2. MORFEM ANLAYIŞI
“Morfem” terminini dilçiliyə XIX əsrin 80-ci illərində 
Boduen de Kurtene gətirmişdir. Sözün müəyyən mənaya 
malik olan və kiçik ünsürlərə bölünə bilməyən hissəsinə 
morfem deyilir. Məsələn: yaz-ı-çı-lıq, yaxşı-laş-dır-ıl-mış-dır, 
əzəmət-li, məktəb-li-lər.
Morfemlər dilin quruluşunda sistem təşkil edir. Onlar 
bir söz tərkibinə təsadüfi deyil, qanunauyğun şəkildə, bir 
məna ətrafında birləşir. Məsələn, “aparılmışdır” sözünü bu 
cəhətdən nəzərdən keçirək: “apar”(maq) morfemi həm lek-
sik (hərəkət bildirir), həm də qrammatik məna (feil) kəsb 
edir. “ıl” morfemi “aparmaq” feilinin məzmununda məc-
hulluq əmələ gətirir, hərəkətin kim tərəfindən görüldü-
yü məlum olmur; “mış” morfemi “aparmaq” feilinin nəqli 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
239
keçmiş zamanda olduğunu bildirir, hərəkətin keçmişdə 
baş verdiyi məlum olur; “dır” morfemi isə hərəkətin gö-
rüldüyü barədə xəbər vermək məzmununu daşıyır. Gö-
ründüyü kimi, “aparılmışdır” sözünün tərkibində 4 mor-
fem vardır. Bunların hər biri dildə müəyyən leksik və ya 
qrammatik məna daşıyır. Həmin morfemlər daha ondan 
kiçik hissələrə bölünə bilməz. Məsələn, ap-ar, ı-l, m-ış, dı-r 
və s. Morfemlər bu cür kiçik hissələrə bölünsəydi, onda dil 
öz qrammatik, daha doğrusu, morfoloji quruluşunu itirər-
di. Sözün tərkibində morfemlərin bir-birindən ayrılması 
kortəbii, təsadüfi xarakter daşımır. Bir sözün daxilində 
rast gəlinən morfemə onlarca, yüzlərcə başqa sözlərdə də 
təsadüf edilir. Məsələn: “aparılmışdır” sözündəki “ıl” məc-
hulluq mənasını bildirən morfem kimi yaz-ıl(maq), qaz- 
ıl(maq), at-ıl(maq) və s. sözlərlə, “mış” nəqli keçmiş zaman 
mənasını bildirən morfem kimi al-mış(ıq), yaz-mış(ıq), yat-
mış(ıq), yarat-mış(ıq) və s. sözlərlə “dir” xəbərlik mənasını 
bildirən morfem kimi “yazmış-dır, yatmış-dır, ağlamış-dır, 
yaratmış-dır” və s. sözlərdə işlənir. Yaxud al-dı-m, gəl-di-n 
sözlərindəki “m” və “n”, “ım” və “in” I və II şəxsin təkini 
bildirən şəxs sonluqlarının başqa fonetik variantıdır.
Misallardan göründüyü kimi, morfemlərin başlıca xü-
susiyyətlərindən biri onların dildə məhsuldar şəkildə iş-
lənməsidir. Elə morfemlər vardır ki, onlara yüzlərcə sözün 
tərkibində təsadüf edilir. Məsələn, Azərbaycan dilində hal, 
mənsubiyyət, cəm, zaman, şəxs şəkilçiləri bu cür morfem-
lərdəndir. Lakin elə morfemlər də vardır ki, dildə onlar tə-
sadüfi hallarda işlənir. Belə morfemlərə qeyri-məhsuldar 
morfemlər demək olar. Məsələn, bəzi sözdüzəldici şəkil-
çilər ancaq 1–2 söz əmələ gətirir. Dildə bəzən morfemlər 
fonetik hadisə nəticəsində öz formasını dəyişir. Məsələn, 
al-ın-m-ır, gör-ün-m-ür sözlərindəki “m” morfemi ma, mə 
inkarlıq mənasını bildirən morfemin başqa bir fonetik va-

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
240
riantıdır. Bütün bu misallardan aydın olur ki, hər bir dilin 
özünəməxsus morfemlər sistemi mövcuddur.