1. trening va uning shaxs shakllanishidagi roli. Reja: Trening va uni tashkil etish. Trening o’tkazish uchun tavsiyalar

3.4. Pertseptiv trening va uning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

1. Pertseptiv treningning shaxs uchun ahamiyati

Yo’qorida ta'kidlanganidek pertseptiv trening ham ijtimoiy psixologik treningning bir shaqli bo’lib, u ham eng avvalo shaxsni o’z-o’zini to’g’ri anglash va tushunish orkali boshqalarni to’g’rirok baxolashga va ular bilan mos munosabatlar urnatishga urgatadi. Ushbu trening turining asl moxiyati shundan iboratki, unda ishtirok etuvchi shaxs avvalo o’zidagi ayrim xissiyotlarni uygotish orkali o’z qilmishlarini xolisona baxolash va shu orkali o’zgalar ichki olamida ruy beradigan xissiy-kechinmalarni anglash imkoniyatiga ega bo’ladi, natijada o’z-o’zini mukammallashtirish dasturini

ishlab chikadi. Pertseptiv trening jarayonida ishtirok etuvchilar o’zlari o’zgalar ko’z ungida qanday baxolanishlarini, o’zgalar mavqeida turib, o’zlariga to’g’ri baxr berish (refleksiya) va o’z xulqiga o’zgalardan beriladigan munosabatni xis Qilishga muvaffak bo’ladilar. Ilmiy adabiyotlarda pertseptiv trening ba'zan sen-zitiv trening ham deb ataladi. Zero, "senzitiv" so’zining ma'nosi sezgirlikdir. Ya'ni senzitiv trening mashg’ulotlarida odamning shaxslararo munosabatlarda namoyon bo’ladigan xissiyotlarga sezgirligi oshadi, ular-ni odilona va oqilona baxolash sobiliyatlari ortadi. Bu usul asrimizning 50-yillarida yo’zaga kelgan bo’lib, u asosan pedagoglar, rejissyorlar, psixotera-pevtlar, psixologlar tomonidan turli mexnat jamoalari rahbarlarini o’qitish va ulardagi kommunikativ qobiliyatlarni ustirishda qo’llanilgan. Mashg’ulotlarda ishtirokchilar "o’zgalar oyok kiyimida yurish" vaziyatiga solinib, shu orkali ularda birovlar bilan muloqotga kirishganda extiyot bo’lish xissi va empatiya tarbiyalangan. Usulning muhim xususiyati shundaki, T-guruxni tashkil etishda va shaxsiy faoliyatni yunaltirishda qatnashchi-larga maksimal darajada erkinlik beriladi. Bunda ishlatiladigan eng o’ziga xoslik shuki, o’yin ishtirokchilariga oldindan nima bo’lishi haqida deyarli xech qanday ma'lumot berilmaydi. O’yin qatnashchilari guyoki kommu-nikativ vakuum holatiga tushiriladi va bunda ularning o’zlari muloqot faoliyatini tashkil etishlariga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham bu jarayonning samarasiga "sinashlar" va "xatoliklar" vositasida erishiladi. Shunday qilib, pertseptiv treningda ishtirokchilar faoliyatida aqliy (intellektual) jarayonlardan ko’ra xissiyotlar, emotsiyalar muhim rol o’ynaydi.

2. Pertseptiv va senzitiv treninglarni tashkil etish shartlari

Mashg’ulotlar boshlanishidan avval ishtirokchilarga liderlik motivatsiya, shaxslararo muloqot, guruxiy jarayonlar, shaxs tiplari haqida ma'ro’zalar uqiladi, amaliy mashg’ulotlar oldidan har bir ishtirokchiga yozma matnlar berib chiqiladi, ularda ham ma'ro’zalarda ko’tarilgan muammolarga oid amapiy xulosalar va tavsiyalar mavjud bo’ladi. Bo’larning barchasi aslida umumiy "fon" rolini o’ynaydi va qatnashchilarni o’yinga ruxiy jixatdan tayyorlaydi. Chunki o’yin davrida ko’p narsalar yana o’zgarib borishi mumkin. Trening mashg’ulotlarida o’rtacha 6-15 kishi qatnashadi va ular 2 sutkadan tortib to 4 xaftagacha davom etishi mumkin. Guruxda turli yosh va kasb vaqillari bo’lishi mumkin, imkoni boricha ularni shunday tanlash kerakki, natijada ular bir-birlarini tanimasliklari kerak Odatda pertseptiv trening mashg’ulotlari biroz gayri-tabiiy haroitlarda, ya'ni kundalik ish haroitlarida, masalan, maxsus trenirovka markazlarida, mexmonxonalarda, shahar tashkarisida, saylgoxlarda o’tkaziladi. Lekin oxirgi yillarda ko’p joylarda tashkil qilinayotgan ana shunday treninglarda kasbi bir yoki bir-biriga yakin kishilar gurux;ida ham o’tkazilmokda va u ijobiy natija beryapti. Odatda mashg’ulotlar "sessiyalar", deb ataladi va ularga ijtimoiy psixolog yoki amalietchi psixolog rahbarlik qiladi, lekin uning roli o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Ya'ni u ma'ro’zalar o’qishdan tashkari, o’zaro muloqotlar jarayonida "katalizator" sifatida guruxiy jarayonlarni faollashtirishga'" bevosita aralashishi va muloqotga tabiiy ishtiroychi sifatida kushilib turishi mumkin. Treningning asosiy talablaridan biri sho’qi, unda kundalik xayotda odatlanib qolingan muloqot tizimlari, shaxsning xayotdagi mavqei yoki obrusiga e'tibor berishlar mavjud bo’lmaydi. Chunki ishtirokchilar erkin muloqot jarayonida o’zlarini boshqalar tomonidan Qanday idrok qilinayotganliklarini anglashlari va shu orkali o’zlarini idrok qilishga muyassar bo’lishlari kerak va bu narsa ko’pincha o’yindan keyingi munozaralarda kurib chiqiladi.Pertseptiv treningning uch asosiy boskichimavjud:

1. Kirihish boskichi. Bunda gurux a'zolari o’rtasida o’zaro iliq munosabatlar urnatilishi, ularda eski ustanovkalar va qarashlardan kutulish imkoniyati mavjud bo’lishi lozim. Shuning uchun bo’lsa kerak bu boskich "mo’zning erishi" ham deb ataladi.

2. O’zgarish boskichi. Bunda yangicha sifatlar va munosabatlar shaqllanishi

boshlanadi va gurux a'zolari bir-birlari bilan yaxshi munosabatlar urnatganlari sababli bir-birlaridan tortinmaydigan bo’ladilar.

3. Mustaxkamlanish bosqichi, obrazli aytilsa, bu bosqich "muzning yana qaytadan qotishi" ham deyiladi. Bunda gurux tan olgan va maqullagan, shaxs uchun manfaatli sifatlar mustaxdamlanadi va yangicha munosabatlar tizimi shaqllanadi. g`osil bo’lgan tizim o’zok muddatli xotirada saqlanadi.

Pertseptiv treningning ishtirokchilari barcha boskichlardan utishlari shart va ularda qaysi boskich-ning kay darajada o’zok kechishi guruh a'zolarining shaxsiy xoxishlari, hayotiy tajribalari va istaqlariga boglik Masalan, ko’pincha birinchi boskich qisqa muddatda ruy beradi va a'zolar munozaralar yoki o’yinlar vosita-sida turli vaziyatlarga o’zlarini kuyish orkali yangi qarashlarni shaqllantirishga ko’p vaqt sarf qiladilar. Pertseptiv trening o’yinlaridan biri - "Ko'r-ko’rona ishonch" G`"slepoe doverie"G` deb atalib, unga ko’ra, ishtirokchilar ikki guruxga bo’linadilar.

Birinchi gurux a'zolarining ko’zlari boglanadi va ularni bittama-bitta ikkinchi gurux a'zolari etaklab, yo’l ko’rsatib boradilar, o’yin 10 minutgacha davom etadi va bu davrda ishtirokchilar gaplashmaydilar. 10 minut dan so’ng rollar al-mashinadi, endi boshlovchi "ko’zi ojiz" rolida bo’ladi. Odatda birinchi boskichda ko’zi boglangan o’z boshidan ogir kismatni kechirgani uchun ham sherigini etaqlashda ko’prok extiyotkor bo’lib, kiynamay etaqlay boshlaydi. Kechirilgan xissiyotlar o’yin tugagach, keng muxokama qilinadi. Bu o’yinning ijtimoiy moxiyati shundaki, u orkali boshlik va buysunuvchi, nochor va baxtli odamlar toifalarining ruxiy kechinmalari taxlil qilinadi hamda xayotda tushkunlik yoki tajribasizlik tufayli nochor insonlarga qanday muomalada bo’lish keraqligi haqida xulosalar chiqariladi. «Ko’pincha shunday o’yinlarda ayrim shaxslar sira gu-ruxga kushila olmaydilar, bu xdm ularning jamiyatdagi mavqelari va odamlarga munosabatlarini yakqol namoyon qiladi. Masalan, ana shunday o’yinlarning birida bir rahbar xodim "Men xech kimga kushila olmayapman, meni gurux kabo’l qilmayapti-ku?" - deb e'tirof etgan. Shui da gurux a'zolari: "To’g’ri, Siz o’zingizni guyoki oramizdagi aygokchiday tutayapsiz, o’zingizni katta olmay, hamma qatori tuting" - deb unga tanbex berishgan. Demak usha boshlik ishda ham yangi xodimlar yoki yangi shaxslar bilan tez "til topishib" keta olmaydi, unda "subordinatsiya" kasali bor. O’yin mobaynida usha shaxsdagi ana shu illat to’zatilgan.

Demak, senzitiv yoki pertseptiv trening jarayonida gurux a'zolari o’rtasida doimiy "teskari alokaning" bo’lishi katta ahamiyatga ega. Chunki ishtirokchilar doimo turli vaziyatlarda o’zining va o’zgalarning xulq-atvorini ko’zatishi konuniyatiga ega bo’ladi va bunda shaxsning o’ziga xos sifatlari tarbiyalanadi.

Umuman, senzitiv treningning ijtimoiy ahamiyati shundaki, u, birinchidan, o’z-o’zini va o’zgalarni tushunish jarayonini tezlashtiradi va bunda shaxslararo idrok stereotiplari taxlil qilinadi; ikkinchidan, guruxiy jarayonlarning o’ziga xos qirralarini xis qilish, odatdagi kundalik muloqotda voz kechish mushkul bo’lgan "ego-ximoya" shablonlaridan kutulish im'koniyatini beradi; uchinchidan, birovlarning dard-xasratlarini xis qilish, o’zlarini eshitish qobiliyatini ustiradi; turtinchidan, turli vaziyatlarda to’g’ri va aniq savollar berish, zarur bo’lsa, ularga o’zi ham javob berish malakalari xrsil bo’ladi; beshinchidan, o’zgalarni va o’zini tankid qilish, muloqotning verbal va noverbal usullaridan samarali foydalanish va ularni o’zlashtirish sodir bo’ladi. Bu usulni nazariy va amaliy jixatdan o’rganib chikkan AQSh olimi G. Smit uning quyidagi turlarini farqlagan edi: 1. Ko’zatuvchanlikka asoslangan senzitivlilik Bunda asosii narsa, shaxsning ko’zatuvchanlik qobiliyatiga asoslangan xolda nafaqat o’zining, balki boshqalarning ham har bir harakati, nutqi, tana harakatlari, mimikalari va boshqa jixatlarini tashki to moi dan bevosita idrok Qilish va ko’zatuv tajribasiga tayangan xolda o’z harakatlarini to’zatish imkoniyatini beruvchi fazilatlarga ega bo’lishdir. Ya'ni insondagi bu sifatlar - ko’zatuvchanlik qobiliyati shunday faol jarayonki, unda faqat kurish organlari orkali qayd qilingan tashki ob'ektlargina inobatga olinmay, balki bunda shaxs kurishni xoxlagan jixdtlar ham ongda qayd etiladi. Masalan, o’zi yoktirgan odamda bevosita qayd etilmagan sifatlar ham e'tirof etilishi mumkin. Ayniqsa, o’z-o’zini ko’zatishga asoslangan introspektiv usul ham bunda katta rol o’ynaydi. 2. Nazariy senzitivlik Bu - shaxsning o’zidagi g’oya-lar, nazariy qarashlarni o’zgalarning xissiyotlari, fikrlari va harakatlarini harxlash va baxolash uchun ishlatish qobiliyatidir. Masalan, shaxs tiplari haqida gi nazariy bilimlar bizga o’zgalarni osonrok bilishga yor-dam beradi. 3. Nomotetik senzitivlik Atamaning ma'nosi grekcha "konuniy urnatilgan" so’zidan kelib chikadi, ya'ni u yoki bu shaxsning o’zini va o’zgalarni bilish va ularning xulqiga baxo berish uchun usha shaxs mansub bo’lgan ijtimoiy gurux vaqilining tipik fazilatlaridan foydalanish, unga xos bo’lgan obraz hamda tushunchalarni ishlatish qobiliyati - nomotetik senzitivlikdir. Demak bunda shaxs o’zini va o’zgalarni aniqrok baxrlash uchun usha ijtimoiy gurux vaqilining "umumlashtirilgan obrazidan" foydalanadi. 4. Idiografik senzitivlik - "o’ziga xos" so’zidan olingan bo’lib, nomotetikdan farqli ularok u har bir shaxsni o’ziga xos idrok qilish va shunday imkoniyatdan foydalanish qobiliyatidir. Bu qobiliyat "qaytarilmas, o’ziga xos shaxs" tushunchalaridan kelib chikadi. Senzitivlikning barcha yo’qorida keltirilgan turlari, tabiiyki, aloxida-aloxida qo’llanmaydi, amaliyotda esa o’yinlarni tashkil etishda ularning barchasidan oqilona foydalanishgina samara beradi. Shuning uchun ham ular haqida gi bilimlarga ega bo’lish, birinchi navbatda, bosh-lovchi psixologlar uchun zarurdir.

Shunday qilib, agar ma'ro’zalar tinglash jarayonida shaxs boshqalarning

umuman olganda o’zlarini qanday tutishlari haqida tasavvurga ega bo’lsa, T-guruxlarda uyushtiriladigan mashg’ulotlarda u o’zining jamiyatda tutgan urnini anglash, boshqalar tomonidan qanday idrok qilinayotganligini xis qilish, o’zgalarning unga ta'siri qanday bo’layotganligini sezish imkoniyatiga ega bo’ladi va shu orkali boshqalarga nisbatan munosabat tizimini mukammallashtiradi. Sinektika bu urinda inson tasavvurlarini yanada rivojlantirish usuli sifatida turli mutaxassislar tuplangan haroitda biror ijodiy muammoni echishda shaxs qarashlarini kayta tag`lil qilish usuli sifatida qo’shimcha yordam beradi. Masalan, bu urinda "Robinzon" o’yining o’ziga xos variantini taqlif qilish mumkin. Aytaylik gurux insonsiz orolga tushib qolgan, maqsad, katta kayik yasash va orolni tark etish. Gurux a'zolari barcha yo’llar haqida fikrlashib, va nixoyat, 12 oy ichida shu oroldan chikib ketish dasgurini ishlab chikadilar. sbikrlar, taqliflar bajaruvchilar haqida gi fantastik obrazlar va yaxlit tizim

guruxda ko’plab shaxs-lararo muammolarni yo’l - yo’lakay xal qilishni talab qiladi, natijada odamlar bir-birlarini yanada yakindan bilib oladilar.