1-Topshiriq Bajardi : Xaydarov Imomali Komil insonni tarbiyalash qanday mezonlarga asoslanadi?

1-Topshiriq Bajardi : Xaydarov Imomali

Komil insonni tarbiyalash qanday mezonlarga asoslanadi?

Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon sharqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qoʻllanma vazifasini oʻtagan koʻp pandnomalar, xalq kitoblari yaratilgan. Bu oʻrinda Prezidentimizning quyidagi soʻzini eslash oʻrinli: “...bizning ulugʻ ajdodlarimiz oʻz davrida komil inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini esla

shimiz kerak, deb bilaman. Ota-bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan or-nomus, uyat va andishga, sharm-u hayo, ibo va iffat kabi yuksak axloqiy tuygʻu va tushunchalar bu kodeksning asosiy ma’no-mazmunini tashkil etadi”.2

Komil inson fazilatlarini oʻzida ifoda etgan asarlar sirasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa’diyning “Guliston”, “Boʻston”, Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqi muxsiniy” va boshqalar. Bu asarlarning koʻpchiligida odil shoh va adolat, halollik va soflik, poklik, toʻgʻrilik, insonparvarlik, ma’rifatli boʻlish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan.

Alisher Navoiyning “Nasoyim-ul muhabbat” asarida komil insonga xos xususiyatlar, uning sharqona fazilatlari sanab oʻtilgan. Bular qatoriga ulugʻ mutafakkir quyidagilarni kiritadi: tavba, halol luqma bilan qanoatlanish, oʻz kasbidan topib kun oʻtkazish, shariatga rioya etish, barchadan oʻzini kam deb bilish, hatto farzandlari, xizmatkorlariga qoʻpollik qilmaslik, chuchuk tilli boʻlish – yaxshi, muloyim tilli boʻlish, rahmdil, sahiy, mard, halim, xushhulq, sabrli, sadoqatli, vafoli boʻlish, rozi-rizolik bilan kun oʻtkazish, riyozat chekishdan qoʻrqmaslik va boshqalar.

Shu tariqa oʻtmishda komil insonning oʻziga xos axloq kodeksi ishlab chiqilgan boʻlib, bu sifatlarga ega boʻlish har bir odamning orzu-armoni deb qaralgan. Komil inson haqidagi gʻoyalar katta ijtimoiy-axloqiy, ma’naviy ahamiyatga ega.

Komil inson iymon va e’tiqodlilik, halollik va poklikning oliy timsoli. Biz hammamiz shunga intilib yashamogʻimiz lozim. Mustaqil Oʻzbekistonning bozor munosabatlariga oʻtish sharoitida iymonli boʻlish, halollik va poklik, vijdonli va diyonatli boʻlish nechogʻlik zarur ekanligi hammamizga ayon. Quyidagi ta’rifda komil insonning asosiy xususiyatlari har taraflama chuqur va teranlik bilan bayon qilingan: “Komil inson deganda, biz avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan oʻzgalarga ibrat boʻladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”.

Muxtasar qilib aytganda, sharq ma’naviy merosida ma’naviyat va ma’naviy barkamollik masalalariga katta e’tibor berilganligining asosiy sabablaridan biri inson va uning hayoti eng oliy qadriyat ekanligidadir. Sharq ma’naviyatida dunyodagi barcha ne’matlar insonning faqatgina yaxshi yashashi uchungina xizmat qilmogʻi shart ekanligi e’tirof etiladi. Chunki, bu ne’matlarning barchasi insonning moddiy ehtiyojlarini qondirishi mumkin, halos. Shuning uchun bu birlamchi masala emas. Masalaning avvali, insonning ulugʻligi hamda yuksak kamolatga yetishish orqali Komil inson martabasiga erishish yoʻlidir. Moddiy va ma’naviy hayot uygʻunligi eng toʻgʻri yoʻl ekanligi va bu bilan avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir koʻrsatadigan ma’naviy merosning ahamiyati juda katta ekanligi asoslangan. Holbuki, oʻsib kelayotgan avlod, komil inson boʻlish, halollik, toʻgʻrilik, poklik va adolat bilan kun kechirish kabi koʻpdan-koʻp olijanob fazilatlarning ma’no-mazmunini nafaqat chuqur anglash, balki ana shunday xususiyatlarga ega boʻlish, ularga doimo amal qilib yashash-odamzotning ma’naviy boyligini, komilligini belgilab beradigan asosiy mezon sanaladi.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi, deb ko‘ rsatib o‘ tiladi. Demak, davlat tomonidan uning ta’lim xizmatlari iste’molchisi sifatida bilim olishi va kasb-hunarga ega bo‘ lishi uchun zarur shart-sharoit yaratiladi. O‘ z navbatida shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida kasbiy malakaga ega bo‘ lgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘ rsatish sohasida faoliyat olib borib, bilimi va tajribasini namoyon etadi. Bu esa ta’lim jarayonida aqlan rivojlangan, ma’naviy-axloqiy shakllangan, jismoniy yetuk, muayyan kasb-hunar asoslarini puxta egallagan, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirishga jiddiy talablar qo‘ yadi

. Shunga ko‘ ra, dastavval “shaxs”, “inson”, “barkamol shaxs” tushunchalarining mohiyatini aniqlashtirish taqozo etiladi.

Shaxs qator ijtimoiy fanlar, xususan, falsafa, psixologiya va sotsiologiya fanlarining o‘ rganish ob’ektidir. Falsafa shaxsni uning ijtimoiy ahvoli, faoliyati, bilish, ijod sub’ekti sifatida qarab chiqadi. Psixologiya shaxsni psixik holatlar, psixologik xususiyatlar, ijtimoiy-psixologik munosabatlar, shaxsning temperamenti, fe’l-atvori, qobiliyati, irodaviy fazilatlari va hokazolarning uyg‘ unligi asosida o‘ rganadi.

Sotsial yondashuv esa shaxsning ijtimoiy o‘ ziga xosligini belgilab beradi. Faylasuflarning fikrlariga ko‘ ra shaxs keng ma’noda – inson individ, kishi; tor ma’noda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘ z xususiyatlari bilan boshqalardan farq qiluvchi muayyan jamiyat a’zosi. “Inson” tushunchasi barcha kishilarga xos bo‘ lgan sifat va qobiliyatlarni ifodalash uchun qo‘ llaniladi va hayot, faoliyat usuli bilan farqlanadigan odam, inson sifatida sub’ektlarning tarixiy birligini ifodalaydi. Inson tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlari va barcha zamonlarda o‘ ziga xos mavjudot sifatida muayyan antologik maqomni saqlab keladi. Insonning o‘ ziga xosligini ifodalaydigan xislatlar va fazilatlar uning individualligini belgilaydi. Individ esa insoniyat vakili bo‘ lib, ijtimoiy va psixologik belgilar (jumladan, aql-idrok, iroda, ehtiyojlar, qiziqish, mayllar va hokazolar)ni o‘ zida ifodalaydi. “Individ” tushunchasi “alohida inson” sifatida tushuniladi. Masala bunday qo‘ yilganda turli biologik omillar (yosh xususiyatlari, jinsi, temperamenti)ga muvofiq inson hayoti va faoliyatining ijtimoiy xususiyatlari belgilanadi. Insonning individual, shuningdek, tarixiy rivojlanishining turli bosqichlaridagi xususiyatlarini aks ettirish uchun “individ” tushunchasi bilan birga “shaxs” tushunchasi ham qo‘ llaniladi. Bu o‘ rinda “individ” shaxs sifatida shakllanishga yo‘ naltirilgan inson sifatida qaraladi. Shaxs – individ rivojlanishining yakuni, barcha insoniy fazilatlarning to‘ la namoyon bo‘ lishidir.

Shaxsning rivojlanishi va shakllanishiga ta’sir nuqtai nazaridan tarbiya doimo maqsadga yo‘ naltirilgan bo‘ lib, birinchi navbatda, aniq maqsadga qaratilgan jamiyatning faoliyatidir. Bunda jamiyat o‘ zida mavjud bo‘ lgan barcha imkoniyat hamda vositalardan foydalanadi. Tarbiya insonni muayyan ijtimoiy zaruriy bilimlar majmui, ko‘ nikma va malakalar bilan qurollantirish, uni hayotga va mehnatga, xulq-atvor me’yorlari va qadriyatlariga rioya qilishga, kishilar bilan muomala qilishga, ijtimoiy munosabatlarga tayyorlashni nazarda tutadi. Mazkur holatlarning barchasi, tabiiy ravishda shaxsning individual belgi va fazilatlarini shakllantirishni istisno etmaydi. Tarbiya ijtimoiy muhitning insonga ta’sirining tarkibiy qismi sifatida ham baholanadi. Tarbiya – inson shaxsining rivojlanishi va shakllanishiga kuchli ta’sir etuvchi muhim omil bo‘ lsa-da, biroq bu jarayonda yana qator omillar, jumladan, muhit ta’siri va irsiyat ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Inson, ijtimoiy mavjudod sifatida turli ijtimoiy guruhlar bilan o‘ zaro harakatda bo‘ ladi, jamiyat hayotida birga ishtirok etadi.

Biroq, amalda shaxs hech qachon muayyan guruhga to‘ la dahldor bo‘ lib qolmaydi. Ayni paytda ko‘ plab ijtimoiy guruhlarning ishtirokchisi sifatida ularning har birida guruhlarning boshqa a’zolari bilan o‘ zaro turlicha munosabatda bo‘ ladi.

Shaxsning o‘ z-o‘ zini rivojlantirishi tarbiyaning asosiy mohiyati bo‘ lib qoladi, - deydi psixolog olim A.V.Petrovskiy. Bunday munosabat sub’ektning temperamenti, aqliy darajasi, qobiliyati, qiziqishlari va boshqalarda o‘ ziga xoslikni nazarda tutadi. Bu borada shaxsni ijtimoiylashtirish bilan bir qatorda uning o‘ ziga xosligini saqlab qolish kerakligini alohida ta’kidlaydi. Chunki har qanday tarbiyani majburlovlarsiz, erkin holda shaxsning his-tuyg‘ ulariga tayanib amalga oshirish hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ishbilarmon kishilarnigina emas, balki vijdonli, insofli, oliy himmat insonlarni shakllantirishni nazarda tutadi.

B.T.Lixachev esa shaxs tarbiyasida uning ongli ravishda bilim olish

ga intilishi, bu borada o‘ ziga xos ko‘ nikma, malaka va mahoratga ega bo‘ lishi, mehnatga, kasb-hunar egallashga ijodkor mutaxassis sifatida yondasha olishiga erishish, fuqarolik mas’uliyatini tarkib toptirish, va nihoyat, unga zararli odatlarning ta’sir etishiga yo‘ l qo‘ ymaslik kabi muammolarni ilgari suradi . Ye.V.Bondarevskaya, A.V.Kirivchuk, L.Yu.Gordinlar esa shaxsni shakllantirishda bir xillikka yo‘ l qo‘ ymasdan unga individual yoshdashish, shaxsni faqat sotsiumda rivojlanishi mumkin, degan g‘ oyani qayta ko‘ rib chiqish taklifini ilgari suradi. R.G.Gurova shaxs tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, shaxsni har tomonlama rivojlantirishda mehnat tarbiyasi, fuqarolik, vatanparvarlik, axloq masalalarida an’anaviy ta’riflardan chetlanib, ularni inson hayotini o‘ zgartiruvchi, shaxsning o‘ z-o‘ zini rivojlantiruvchi vosita sifatida e’tirof etishni taklif qiladi. T.G.Minchuk esa pedagogik g‘ oyalarning mazmun-mohiyati o‘ zgarayotgan sharoitda yoshlar tomonidan shaxs mohiyatining anglashiga erishish, ularning dunyoqarashlari, o‘ z nuqtai nazarlarini ifodalash huquqlarini hurmat qilishga o‘ rgatish, o‘ z shaxsini yuqori baholay olish, shaxsiy qobiliyat, bilim va ko‘ nikmalarini to‘ la namoyon etish asosida o‘ z “Men”ini qaror toptirish zarur deb hisoblaydi. Zero, o‘ z-o‘ zini anglash, o‘ z shaxsini hurmat qilish insonni jamiyatga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘ lishga undaydi, degan xulosaga keladi .

Faylasuf olim S.Shermuhamedov insonni jamiyatning mavhum a’zosi sifatidagi yondashuvga, “totalitar tuzum mexanizmidagi vint” sifatidagi qarashlarga zid ravishda insonni tarix, madaniyat va o‘ z hayotining ob’ekti sifatida shakllantirish va rivojlantirish uchun imkon yaratish zarurligini ta’kidlar ekan, insonga nisbatan munosabatning ijobiy tomonga o‘ zgarganiga alohida urg‘ u beradi. Shuningdek, muallif O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Har bir fuqaroning shaxs sifatida tiklanishi... uchun barcha imkoniyatlar yaratib berishdan iborat” degan fikriga tayangan holda “insonga nisbatan bir zarracha sifatida emas, balki dunyoni o‘ zgartiruvchi qudratli kuch” sifatida qarash g‘ oyasini ilgari suradi .

Inson shaxs darajasiga yetishi uchun uning ongi, faoliyati, o‘ z-o‘ zini anglashidan iborat ichki yo‘ naltiruvchi mexanizmi muhim ahamiyatga ega. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning qiziqishi, xarakteri, qobiliyati, aqliy rivojlanganligi, ehtiyojlari, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Ana shu xususiyatlar rivojlanib, insonning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo‘ lgan munosabati ma’lum bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko‘ tariladi. “O‘ zbek tilining izohli lug‘ ati” da “barkamol” tushunchasi lug‘ aviy jihatdan “kamolga yetgan”, “bekamu ko‘ st”, “etuk”, “to‘ kis”, “mukammal” degan ma’nolarni anglatishi ta’kidlanadi.7

Garchi bugungi kunda ham tarbiyaning eng oliy maqsadi barkamol shaxsni shakllantirishdan iboratligi e’tirof etilayotgan bo‘ lsa-da, biroq “barkamol shaxs”, “barkamol inson” tushunchalari hali hatto pedagogik lug‘ atlardan ham o‘ rin olmagan.

“Komil inson” tushunchasiga taniqli adabiyotshunos olim N.Komilov Aziziddin Nasafiy, Shayx ibn al Arabiylarning ta’riflariga tayanib: “Komil inson – bir ideal, barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomatdan serob, siyratu surati saranjom, qalbi ezgu tuyg‘ ularga limmo-lim pokiza zot”, - deb ta’rif beradi .

Professor S.Nishonova “barkamol shaxs” tushunchasini pedagogik nuqtai nazardan ta’riflash bilan birga uning yaxlit modelini ham yaratadi va bu model bugungi kunda oliy pedagogik ta’limda asos bo‘ lib xizmat qilmoqda. S.Nishonova barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar sifatida ulug‘ lanib kelinayotgan muhim insoniy xislatlarni shakllantirishga alohida e’tibor berishni uqtiradi va bu g‘ oya pedagogikada yangi mazmun kasb etdi. Shu bilan birga shaxslik xislatlarini shakllantirishda muallif tavsiya etgan shakl, metod va vositalarda ham milliylik zamonaviylik bilan uyg‘ unlashib ketgan. Masalan, o‘ git-nasihat, muammolarni h

al etish, rag‘ batlantirish, ishontirish, qiyoslash, munozara, bahs, debatlar kabi metodlar; milliy va umuminsoniy qadriyatlar, o‘ quv-tarbiya jarayoni, oila, mahalla, udumlar va an’analar, ommaviy axborot vositalari, badiiy adabiyot kabi vositalar shular jumlasidandir.

Lekin S.Nishonova hozirgi davr talablari asosida yoshlarni ijtimoiy-g‘ oyaviy jihatdan tarbiyalash masalasini nazardan chetda qoldirgan. Zero, jahon miqyosida mafkuraviy kurash va globallashuv jarayoni kechayotgan mavjud sharoitda mafkuraviy tarbiyaga e’tibor qaratish o‘ ta dolzarb pedagogik vazifalardan sanaladi.

Rus olimi I.P.Podlasiy shaxs tarbiyasi va uni shakllantirish haqida so‘ z yuritar ekan, avvalo shaxsni aqliy, axloqiy, emotsional estetik, va jismoniy rivojlantirish, uning ijodiy qobiliyatini har tomonlama namoyon etishi uchun imkoniyat yaratish, insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda individual qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishni pedagogikaning asosiy maqsadi sifatida belgilaydi. Muallifning qayd etishicha, shundagina shaxs ongli ravishda fuqarolik nuqtai nazariga ega bo‘ ladi, hayotga va mehnat qilishga, ijodiy faoliyat yuritishga, o‘ z-o‘ zini boshqarishga va vatani uchun xizmat qilishga, uning rivojlanishi uchun kurashishga tayyor turadi.

I.P.Podlasiyning fikricha, “Barkamol inson – tarbiyaning oliy maqsadi, unga intilib yashaydigan ideal. Bu ideal tarbiyaning buyukligi va insonning tabiatan nomukammalligini anglash hamda tarbiyaning buyukligiga ishonch asosida paydo bo‘ lgan. Jamiyatning maqsadi barcha insonlarni har tomonlama rivojlantirishdan iborat”

Bizning fikrimizcha, barkamol shaxs – bu aqlan va ruhan yetuk, yuksak iste’dod va salohiyatga ega bo‘ lgan, ma’naviy boy, axloqan pok, jismonan sog‘ lom, nafosatli, jamiyatda o‘ zligini tanigan, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor, tashabbuskor, ishbilarmon, fidoiy shaxs. Insonning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun nasl-irsiyat (inson – biologik mavjudod sifatida), ijtimoiy muhit (ijtimoiy-iqtisodiy hayot) hamda maqsadga muvofiq tashkil etilgan tarbiya va uning faoliyati kabilar ta’sir etadi.

Shuning uchun ham pedagogik ta’lim jarayonida talaba-yoshlarning shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga yetishi qonuniyatlari, shaxs kamolotiga ta’sir etuvchi omillar o‘ rganiladi.

Oliy pedagogik ta’limning asosiy maqsadi ham shaxsni aqliy, ma’naviy-axloqiy, estetik, jismoniy rivojlanishi, talabalar yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning ijodiy imkoniyatlarini har tomonlama ro‘ yobga chiqarish, insonparvarlik munosabatlarini shakllantirishdan iboratdir.

Tarbiya qonuniyatiga ko‘ ra shaxsning kamolga yetishi jamiyat rivojlanishidan orqada qolsa, ijtimoiy maqsadni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratilmagan bo‘ lsa, uni amalga oshirish qiyin.

Sh.Majitova o‘ qituvchi kadrlar tayyorlashda bir butun, yaxlit shaxsni rivojlantirish muammosini tadqiq etar ekan, shaxsning ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub’ekti sifatida talqin etadi. Shuningdek, shaxsning yaxlitligi atrof-olamni anglash hamda ijtimoiy muhit sharoitida aniqlanadi. O‘ qituvchining shaxs sifatida o‘ z-o‘ zini anglashi hamda faolligi, maqsadga intilishi talabaning ijtimoiy-pedagogik muhitga moslashishi va o‘ z-o‘ zini baholashiga yordam beradi degan g‘ oyani ilgari suradi ..

Muallif B.G.Ananev, A.N.Leontev, L.S.Vigotskiylarning fikrlariga tayangan holda o‘ qituvchi shaxsi tarbiya va ijtimoiylashuv sharoitida shakllanadi, degan xulosaga keladi. Tadqiqotda bo‘ lajak o‘ qituvchini yaxlit shaxs sifatida rivojlantirishning pedagogik asoslari ishlab chiqilib, ular quyidagilardan iborat deb ko‘ rsatiladi:

- rag‘ batlantirish (motivatsiya);

- yaxlit shaxsni shakllantirish mezonlarini aniqlash;

- pedagogik tizimga ega bo‘ lish;

- shaxsni shakllantirish mazmuni, bosqichlari, jihatlari, unga qo‘ yiladigan talablar;

- pedagogik jarayon;

- talabalarning shaxslik-kasbiy yo‘ nalishi;

- talabalarga qo‘ yiladigan talablar;

- kommunikativ vositalar va ularga qo‘ yiladigan talablar 9 .

Tadqiqotchi

larning fikrlariga tayanib shuni ta’kidlash lozimki, talabalarni barkamol shaxs sifatida shakllantirishda quyidagi talablarga rioya etish muhimdir:

- yoshlarning bilimlarni o‘ zlashtirishga bo‘ lgan qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish;

- ta’lim jarayonida talabalar faoliyatini pedagogik jihatdan to‘ g‘ ri tashkil etish;

- talaba-yoshlarning har biriga individual yoshdashish;

- pedagogik nazokatni shakllantirish;

- kasb-hunarga tayyorlash;

- noqulay vaziyatlardan to‘ g‘ ri yo‘ l topib chiqib keta olish qobiliyatiga ega bo‘ lishlariga erishish;

- ijtimoiy faollik, fuqarolik rolini shakllantirish va hokazolar.

Yuqoridagi talablarni amalga oshirishda barkamol shahsni shakllantirishga hizmat qiluvchi quyidagi mezonlar asos bo‘ lib xizmat qiladi.

Barkamol shaxsni shakllantirish mezonlar:

- shaxsni aqliy, ma’naviy-axloqiy, hissiy-estetik, jismoniy rivojlantirish;

- ijodiy imkoniyatlarini namoyon etishga yo‘ llash;

- insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish;

- yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsning individual o‘ ziga xosligini namoyon etishga sharoit yaratish;

- fuqarolik nuqtai nazarining tarkib topishiga erishish;

- hayotga, mehnatga, ijtimoiy ijodkorlikka tayyorlash;

- o‘ z-o‘ zini boshqarish, demokratik tamoyillarni anglash, Vatani va xalq oldida o‘ z mas’uliyati va burchini his etish.

Barkamol shaxsni axloqiy tarbiyalashda, avvalo, jamiyat talabiga mos holda axloqiy tushunchalar, qoidalar, his-tuyg‘ ular, e’tiqod va xulqiga doir ko‘ nikmalar va malakalarni shakllantirish muhim vazifa sanaladi.

Ma’naviyatli inson bilimli, kasb-hunar egasi, Vatanning sodiq fuqarosidir. U o‘ z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, o‘ z yurtidan g‘ ururlana oladigan, o‘ z Vatani boyliklarini saqlash bilan birga uni yanada boyitadigan, go‘ zalliklaridan bahramand bo‘ ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarshi kurashadi, xalq boyligini avaylab asraydi.

Axloq esa shaxsning xatti-harakatlari, yurish turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Axloq ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat ma’naviy-ruhiy hayotida o‘ ziga xos o‘ rin tutadi. U jamiyat tomonidan tan olingan tartib-qoidalar bo‘ lib, kishilarning xatti-harakatlarini tartibga soladigan tamoyil sanaladi.

Axloq – ma’naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs rivojlanishining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloqsiz, axloqiy me’yorlarsiz shaxsning ruhiy, jismoniy va ma’naviy yetukligi shakllanmaydi. Shuning uchun ham ma’naviy-axloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik dialektik xarakterga ega bo‘ lib, shaxsning ma’naviy-axloqiy shakllanishida muhim sanaladi.

Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy vazifalari:

1) ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirish;

2) ma’naviy-axloqiy xulq-atvor, ko‘ nikma va odatlarni shakllantirishdan iboratdir.

Ma’naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko‘ ra insonning jamiyat oldida burchliligi, o‘ z xulq-atvorining jamiyat taraqqiyoti darajasi bilan uyg‘ unligi, shuningdek, ma’naviy-axloqiy xulq-atvorning insonning kishilarga bo‘ lgan hurmat-e’tiborini namoyon etuvchi mezonlardan ekanligini tushunishi, axloqiy ideallarining to‘ g‘ riligiga ishonch hosil qilishi, ma’naviy-axloqiy bilimlarining e’tiqodga aylanishi va e’tiqodning tizimli bo‘ lishini ta’minlash va ma’naviy-axloqiy odatlarning shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.

Estetik (nafosat) tarbiya talabalar tomonidan estetik bilimlarning egallanishi, ularda estetik madaniyatni tarkib toptirish, voqelikka estetik munosabatlarni shakllantirish, estetik his-tuyg‘ uni rivojlantirish, hayot go‘ zalliklari, tabiat va mehnatga muhabbatni tarbiyalash; estetik idealni shakllantirish hamda hayotiy faoliyatni tashkil etishda estetik qonuniyatlariga rioya etish ko‘ nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.

Shaxsda sog‘ lom turmush tarzi ko‘ nikmalarini shakllantirishda uning jismonan to‘ g‘ ri rivojlanishi, o‘ z salomatligini mustahkamlashi; aqliy va jismoniy faoliyatning yuqori darajada bo‘ lishiga erishish; gigienik malaka va ko‘ nikmaga ega bo‘ lishi; turmush tarzini mavjud axloqiy talablarga muvofiq tashkil etish; jismonan sog‘ lom bo‘ lib, o‘ ziga va o‘ zgalarga quvonch baxsh etish, zararli odatlardan saqlanish kabilar muhim ahamiyat kasb etadi.

Talabalar o‘ rtasida mehnat tarbiyasini tashkil etishda milliy va umumbashariy an’analariga tayanish, ustoz-shogird, oilaviy mehnat va hunarmandchilikning eng samarali metod va usullaridan foydalanish, zamonaviy kasb-hunarlar asoslarini o‘ zlashtirish, ular tomonidan mehnatning shaxs rivojlanishida asosiy omillaridan ekanligini anglanishiga erishish muhim sanaladi.

Shuningdek, barkamol shaxsning shakllanishida ekologik, iqtisodiy, huquqiy tarbiyalar ham o‘ ziga xos ahamiyatga ega.

Xulosa qilib aytganda, barkamol shaxs individ – shaxs – inson tizimida o‘ z dunyoqarashi, nuqtai nazariga ega bo‘ lish, o‘ z haq-huquqini hurmat qilishga o‘ rganish, shaxslik xislatlarini tushunish, shuningdek, o‘ z bilim, qobiliyat va ko‘ nikmalarini namoyon etib, o‘ z “Men”ini qaror toptirish asosida shakllanadi. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning qiziqishlari, xarakteri, qobiliyati, aqliy rivojlanganligi, ehtiyojlari, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Insonda yuqorida ko‘ rsatilgan xususiyatlar rivojlanib, uning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo‘ lgan munosabati muayyan bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko‘ tariladi.

4. Milliy ta’lim-tarbiya tarixida barkamol shaxs tarbiyasi tajribalari

Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida ham barkamol shaxsni tarbiyalash dolzarb muammo bo‘ lib kelgan. O‘ zbek xalqi yoshlarni har tomonlama barkamol shaxs qilib tarbiyalashda boy tarixiy tajribaga ega. Bu tajribani o‘ rganish va mazkur tajribadan zamon tarablariga muvofiq barkamol shaxsni shakllantirishda samarali foydalanish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.

Sharq mutafakkirlarning asarlarida yosh avlodda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish, ularni barkamol shaxs bo‘ lib voyaga yetkazishga oid pedagogik g‘ oyalar, barkamol shaxs tarbiyasining mazmun, shakl va metodlari o‘ z aksini topgan bo‘ lib, ular bugungi kunda ham muhim pedagogik qiymatga ega. Ushbu asarlarda inson tafakkurini rivojlantirish, aqliy-axloqiy yetuklik va jismoniy barkamollik, estetik madaniyatni shakllantirish masalalari ham ilmiy, ham amaliy jihatdan o‘ z yechimiga ega bo‘ lgan.

Xalq og‘ zaki ijodi namunalari bo‘ lgan doston, ertak, maqol va xalq qo‘ shiqlarida, shuningdek, Yusuf xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy va boshqa mutafakkirlarning barkamol shaxsni tarbiyalashga oid qarashlari o‘ z ahamiyatini yo‘ qotmagan.