1. Tilshunoslik. Tilning paydo bo‘lishi

Nutq tovushlari
Bo‘g‘in
Urg‘u
Ohang
Pauza

Nutq tovushlarining uch tomoni

Nutq tovushlarining 3 tomoni
Nutq tovushlarining akustik xususiyati deganda, ularning fizik xususiyatlari, ya’ni quloqqa chalinishi, eshitila olinish xususiyatlari tushuniladi.
Nutq tovushlarining talaffuz tomoni deganda, uning qaysi nutq a’zosida hosil bo‘lganligi e’tiborga olinadi.
Nutq tovushlarining vazifaviy tomoni deganda ma’no farqlash vazifasini bajaradi.

Nutq apparati

Markaziy asab tizimi
Nafas apparati
Bo‘g‘iz bo‘shlig‘i
Og‘iz bo‘shlig‘i
Burun bo‘shlig‘i
Inson nafas olganida o‘pka va undagi bronxlar havoga to‘ladi va bu havo oqimi tashqariga qaytib chiqish jarayonida tovush hosil bo‘ladi.
Havo oqimi kekirdak orqali bo‘g‘izga tomon harakatlanadi. Bo‘g‘izdagi un paychalariga uriladi.
Inson nafas olganida o‘pka va undagi bronxlar havoga to‘ladi va bu havo oqimi tashqariga qaytib chiqish jarayonida tovush hosil bo‘ladi.
Tovush paychalari ovoz manbai bo‘lib, unda hosil bo‘lgan tovush og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘i orqali tashqariga chiqadi.
Unli
Unli fonemalar hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hеch qanday to‘siqqa uchramasdan o‘tadi.
Unlilar talaffuzida un paychalari albatta titraydi. Unlilar bo‘gin hosil qilib biladi: a-ka, o-i-la, mu-do-fa-a.
Undosh
Undosh fonemalarni hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo‘ladi.
Undoshlar talaffuzida un paychalari titrashi ham (jarangli va sonorlarda), titramasligi ham (jarangsizlarda) mumkin. Undoshlar bo‘g‘in hosil qilib bilmaydi, ular bo`g`in tarkibida kelishi mumkin.

Unli tovushlar tasnifi

Tilning vertikal harakatiga ko‘ra	Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra		Lablarning ishtirokiga ko‘ra
	Old qator	Orqa qator
Yuqori tor unlilar	I		Lablanmagan
		U	Lablangan
O‘rta (keng) unlilar	E		Lablanmagan
		O‘	Lablangan
Quyi (keng) unlilar	A		Lablanmagan
		O	Lablangan