1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

11-Tema: Kommutatsiya tu’yini
Abonent qurilmalarinin’ bir-biri menen jalg’aw protsessi kommutatsiya tuyininde (KT) a’melge asiriladi.kommutatsiya tuyini mag’liwmatlardi qabil qiliw, qayta islew ha’m bo’listiriw waziypasin orinlawshi qurilmadan ibarat. O’z waziypasin orinlaw ushin kommutatsiya tuyini u’sh bo’liminen – kommutatsiya maydani (KM), basqariw qurilmasi (BQ) ha’m komplektlerden du’zilgen (3.1-su’wret).
Kommutatsiya maydani mag’liwmatlardi uzatiw waqtinda kiriw liniyalarin shig’iw liniyalari menen jalg’aw waziypasin orinlaydi. Basqariw qurilmasi kommutatsiya maydani arqali baylanis ornatiliwin ha’m liniya xizmet komplektlerin basqariwdi ta’minleydi. Liniya ha’m xizmet komplektlerin abonent tu’rli stansiyalar menen baylanis ornatiw protsessinde liniya, basqariw ha’m basqa xizmet signallarin uzatiw ha’m qabil qiliw waziypalarin orinlaydi.
Kommutatsiya tu’inleri to’mendegi belgiler boyinsha parqlanadi:



3.1-su’wret. Kommutatsiya tu’yininin’ du’zilisi.

• 
  baylanis ornatiw usili boyinsha (qolda, yarim avtomat ha’m avtomat);
  
• 
  baylanis tarmag’inda ornatilg’an ornina qarag’anda (rayon , orayliq tu’yin, aqirg’i
  

araliq, tanden stansiyalari ha’mde kiriw ha’m shigiw baylanislari tuinleri);

• 
  baylanis tarmag’i turine qarag’anda (qala, awil, sho’lkem, qalalarara ha’m xaliqara);
  
• 
  kommutatsiya ha’m basqariw qurilmalari tu’rine qarag’anda (mexanik, yarim elektron,
  

elektron) ;

• 
  kommutatsiya a’sbaplarina qarag’anda (dekada qa’demli izlewshi tiykarinda, ko’peseli koordinat jalg’ag’ish tiykarinda, yarimelektron, elektron);
  
• 
  stantsiya ko’lemine (kiriw ha’m shig’iw liniyalari sanina) qarag’anda (kishi, orta, u’lken);
  
• 
  kanallardi bo’liw usili boyinsha (kosmosliq, waqit boyinsha, kosmos-waqit boyinsha).
  

Baylanisti qoldq a’melge asiriwshi stansiya abonentlerinin’ bir-biri menen jalg’aw kommutatorlar ja’rdeminde amelge asiriladi. Kommutator qasindag’i telefonist jup-shnur ja’rdeminde abonentlerdi bir-biri menen jalg’aydi. Qolda baylanis ornatiw stansiyasi abonentlerge xizmet ko’rsetiwi ushin ko’p sanli telefonlar jalb etiliwi talap qilinadi. Bir telefonist ju’kleme joqari bolg’an waqitta 100-200 abonentke xizmet ko’rsetedi. Sonin’ ushin 10000 nomerli stansiyada abonentlerge xizmet ko’rsetiw ushin ju’zlep telefonistler kerek boladi. Bul bolsa , o’z na’wbetinde, qa’rejetlerdin’ ko’beyiwine alip keledi. Qolda xizmet ko’rsetiw stansiyalarinin’ ja’ne bir kemshiligi olardin’ ko’lemi shegaralang’anlig’i bolip tabiladi. U’lken qalalarda bir neshe stanasiyalar bolg’ani ushin tu’rli stansiyalarg’a jalg’ang’an abonentler arasindag’i baylanisti a’melge asiriw ushin bir neshe telefonistler qatnasiwi kerek. Bul baylanis ornatiw waqtinin’ uzatiwina ha’m qa’teliklerdin’ ko’beyiwine alip keledi.
Usilardi esapqa alip avtomat tu’rdegi stansiyalar jaratildi. Birinshi avtomatik stansiyalarinin’ tiykarg’i ideasi telefonistlerden pikilewdi talap qilatug’in (nomerdi qabil qiliw, kerekli abonent liniyasin qidiriw h.t.b) islerdi shaqirip atirg’an abonent u’skenesine, mexanik waziypalarin (shtepslerdi tig’iw ha’m aliw, gilt awhalin o’zgertiriw h.t.b.) kommutatsiya qurilmalari u’skenesine ju’klewden ibarat. Bul idea dekata-qa’demli avtomatik telefon stansiyalarda (DQ-ATS) qollanilg’an.
Telefon texnikasin rawajlantiriw na’tiyjesinde telefonistler orinlaytug’in ba’rshe waziypalar stansiya qurilmalari u’skenesine ju’klenedi. Bunday stansiyalarga koordinat (K-ATS), yarimelektron (KE-ATS) ha’m elektron (E-ATS) stansiyalar missal boladi.
Bul stansiyalarinin’ ati stansiyanin’ element bazasiga baylanisli. Olardin’ element bazasi 3.1-kestede keltirilgen.
3.1-keste

Bo’limleri	Stansiya tu’rleri
	DK-ATS	K-ATS	KE-ATS	E-ATS
KM	Adimli ha’m deka-da-adimli izlewshi-ler: SH-11, SH-17, DSHi-100	Ko’peseli kordinata jalg’awshilar-KKJ(MKS)	Ferridli, integrally jalg’ag’ishlar matritsasi: MFS, MIS	Elektron elementli jalg’ag’ishlar matritsasi: MES
Komplektler	Elektromagnit relesi RPN	RPN, RES	Gerkonli rele ha’m ferrid	Elektron element, gergonli rele
BK	Elektromagnit relesi RPN	Elektromagnit relesi RES-14	Elektron elementlerde qurilg’an EBM	Elektron elementlerde qurilg’an mikroprotseslar

Rossiyada 1947-jilda avtomatik stansiya DQ-ATS jaratildi. Onin’ kommutatsiya maydani qa’demli ha’m dekada-qa’demli izlewshiler (QI, DQI) tiykarinda qurilg’an. Basqariw qurilmasi islew tezligi u’lken bolmag’an elektromagnit rele RPN tiykarinda qurilg’an. Qala telefon tarmaqlarinda tiykarida ATS-47, ATS-54, ATS-54A nin’ ken’eytirilgen varianti.

Telefon apparatidan ha’r bir adres mag’liwmati impulslar seriyasi ko’rinisinde uztiladi. Bul bolsa telefon stansiyalarinda tuwridan tuwri baylanis ornatiw usilin qollaw imkaniyatin beredi.
Rele tiykarinda qurilg’an basqariw qurilmalarina qarag’anda kishi tezlikke iye. Sonin’ ushin DK-ATS telefon stansiyalarda baylanis ornatiw waqtinda qisqartiriw ha’m basqariw qurilmalari du’zilisin a’piwayilastiriw maqsetinde tuwridan tuwri baylanis ornatiw usili qollaniladi.