1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

10-tema: Dekada-qádemli stanciyalar. Koordinat stanciyalar. Kvazielektron stanciyalar. Cifrlı stanciyalardi u’yreniw
Elektromexanik izlewshiler tiykarinda qurilg’an avtomatik telefon stansiyalar en’ birinshi qurilg’an ATS esaplanadi. Qa’demli ha’m dekada-qa’demli izlewshiler tiykarinda KM qurilg’ani ushin olar qisqasha qilip DQ-ATS dep belgilenedi. DQ-ATS ko’birek qala telefon tarmag’inda tarqalg’an. Qala telefon tarmag’i tiykarinda ATS-47, ATS-54, ATS-54A tipindegi stanaiyalar qollanilg’an. 1947-jil Sankt-Peterburg qalasindag’i “Красная заря” zavodi ATS-47 tipindegi stansiyani islep shiqti. 1954-jil usi stansiya qayta islenip, ATS-54, ATS-54A varianti islep shig’ildi. Bunday stansiyalardin kommutatsiya maydani da’slepki izlew basqishi – DI (PI) bir neshe toparli izlew basqishi – GI ha’m siziqli izlew basqishi – SI (LI) lardan ibarat. Da’slepki izlew basqishi kommutatsiya asbabi sipatinda qa’demli izlewshi KI-11 (ATS-47), KI-17 (ATS-54 da), GI ha’m LI basqishlarinda dekada-qa’demli izlewshi DQI-100 isletiledi. Ha’r bir izlewshi RPN tu’rindegi elektromagnit relelerde qurilg’an basqariw qurilmasina iye.
Izlew shtyotkalarin ha’reketke keltiriw ushin sa’ykes rawishte elektromagnitlerge EM (ko’teriw ha’m aylantiriw) tok impulslari uzatiladi. Bunday impulslar sani shig’iw nomeri yamasa dekada nomerine baylanisli boladi. Erkin izlew ta’rtibinde bunday adres mag’liwmatlarin basqariw qurilmasi jaratadi. Toparli ha’m ma’jburiy izlew ta’rtibinde kommutatsiya asbaplarin basqariw ushin tok impulslari tu’indegi adres mag’liwmatlar telefon apparatinan batareya usilinda uzatiladi. Bul bolsa telefon stansiyalarinda tuwridan tuwri baylanis ornatiwdi basqariw usilin qollaw imkaniyatin beredi.
Qala telefon tarmag’i siymlig’ina, qurilis usilina, abonent liniyasi numeratsiyasiga ha’m ATS siyimlig’ina qarap toparli uzlew basqishi GI din’ sani 1 den 5 ke shekem boliwi mu’mkin. Eger QTT da bir ATS bolip, siyimlig’i 800ge shekem bolsa, onda DQ-ATS de eki GI (I GI, II GI) ornatiladi. I GI – abonenttin’ min’liq toparin, II GI – abonenttin’ ju’zlik toparin tan’laydi.
Eger QTT da bir neshe (8 ge shekem) rayon ATS leri bolip, olar bir-birleri menen tuwridan tuwri baylanisqan bolsa (abonent liniya numeratsiyasi 5 nomerli), stansiya siyimlig’i 10000 N ge shekem bolsa, u’sh GI (I GI, II GI, III GI) ornatiladi. I GI –abonenttin’ on min’liq toparin (ATS indeksi), II GI – usi ATS min’liq toparin ha’m III GI – ju’zlik toparin tan’laydi.
Eger QTT kiriw xabarlar tu’yini (UVS) tiykarinda qurilg’an (Abonent liniya numeratsiyasi 6 nomerli) bolsa, stansiya siyimlig’i 10 000 N ge shekem bolsa, stansiyada 4 GI (I GI, II GI, III GI, IV GI) ornatiladi:

• 
  I GI – abonentler ju’zmin’liq topar (UVS) in;
  
• 
  II GI – on min’liq topar (ATS) in;
  
• 
  III GI – min’liq topari;
  
• 
  IV GI – ju’zlik toparin tan’laydi.
  

Eger QTT kiriw (UVS) ha’m shig’iw (UIS) xabarlar tu’yini (abonent liniya numeratsiyasi 7 nomerli) stansiyada 5 GI (I GI, K GI, II GI, III GI, IV GI) ornatiladi. Bunda I GI ha’m K GI tu’yin (UIS ha’m UVS ti), II GI – ATS ti, III GI – abonenttin’ min’liq toparin, IV GI – abonenttin’ ju’zlik toparin tan’laydi.
Da’slepki izlew basqishi izlewshileri abonent liniyasin bos I GI basqishi izlewshileri menen jalg’ap beredi. Izlewshiler sani abonentler sani menen aniqlanadi, yag’niy ha’r bir abonent liniyasina birewden izlewshi ornatiladi. DI (PI) basqishi izlewshileri bos I GI qurilmalarin erkin izlegeni ushin bul basqishta abonent nomeri talap qilinbaydi. Bul basqishtin’ qollaniliwinan tiykarg’i maqset qimbat bolg’an I GI basqishi izlewshiler sanin kemeytiriwden ibarat. Bolmasa, har bir abonent liniyasina birewden DQI izlegish ornatiw yamasa basqa usildi qollaw za’ru’r boladi.
GI abonent tergen nomer tiykarinda ma’jburiy ko’teriliw ha’reketi menen abonenttin’ kerekli toparin tan’laydi. Keyingi nomer terilgenshe ko’terilgen dekada bos liniya tabiwi kerek. Bos liniya erkin ha’reket penen tabiladi.
Siziqli izlew basqishi SI (LI) aqirg’i eki nomer (onliq, birlik) tiykarinda 100 abonent liniyasi ishinen kerekli abonent liniyasin tawip jalg’ap beredi. Bunda izlewshinin’ eki dekada ko’teriliw ha’m aylanba ha’reketi da ma’jbu’riy ha’reketi boladi.
Endi har qiyli siyimliq DQ-ATS tin’ funksional sxemasin ko’remiz. Eger jalg’aw traktinda bir GI basqishi bolsa, DQ-ATS tin’ maksimal siyimlig’i 1000 N ten’ boladi (6.1-su’wret).

6.1- Su’wret. 1000 nomerli DQ-ATS funksional sxemasi.

Abonent liniyasinan shaqiriq tu’sse, yag’niy abonent mikrotelefon trubkasin ko’tergende stansiyadag’i abonent komplekti (AK) ike tu’sedi ha’m da’slepki izlew basqishin iske tu’siredi. PI izlewshileri AL di I GI basqisi aslewshisi menen jalg’ap beredi. Abonent I GI qurilmasina “Stansiya juwabi” akustik signalin esitedi. Eger bos I GI qurilmasi bolmasa, PI izlewshisi o’zinin’ aqirg’i jag’dayinda toqtaydi ha’m onnan abonentke “Bos emes” akustik signali uzatiladi.

Abonent “Stansiya juwabi” signalin esitkennen son’, shaqirilip atirg’an abonent nomerin teriwge kirisedi. Terilgen birinshi nomer impulslari (X) ta’sirinde ko’teriw elektromagniti ma’jburiy ha’reketlenip, shotkani shaqirip atirg’an AL g’a jalg’ang’an ju’zlik topar dekadasina ko’teredi. Ekinshi nomer terilgenge shekem I GI ko’terilgen dekada jardeminde bos liniya tabiwi kerek. Bos liniya shotkanin’ aylantiriwshi elektro magniti ta’sirinde erkin aylanba ha’reketi na’tiyjesinde tabiladi. Bunin’ushin aylantiriwshi elektromagnitke basqariw qurilmasinan impulslar beriledi. Eger bunday bos liniya bolmasa, elektromagnit shotkasi o’zinin’ aqirg’i jag’dayina o’tip, abonentke “Bos emes” signali uzatiladi. Demek, birinshi abonent nomeri ja’rdeminde shig’arip atirg’an AL PI ha’m I GI qurilmalari arqali LI basqishina jalg’anadi. Terilgen ekinshi nomer impulslari ta’sirinde ko’teriw EM ma’jburiy ha’reketlenip, shotkani shaqirip atirg’an AL jalg’ang’an onliq topar dekadasina ko’teredi. U’shinshi aqirg’i nomer impulslari aylantiriwshi EM ni basqaradi ha’m kerekli ALg’a jalg’anadi. LI basqishi shaqirilip atirg’an AL awhalin aniqlaydi. Eger shaqirilip atirg’an AL bos bolsa, LI basqishi qurilmalarinan shaqirilip ha’m shaqirip atirg’an abonentlerge sa’ykes ra’wishte “Shaqiriw” ha’m “Shaqiriwdi baqlaw” akustik signallari jiberiledi. “Shaqiriw” signali 25 Hz chastotali o’zgeriwshen’ tok 1 sekund uzatiw, 4 sekund pauza menen beriledi. “Shaqiriwdi baqlaw “ signali tonal signal bolip, chastotasi 425 ± 25 Hz ke ten’. Shaqirilip atirg’an (B) abonent shaqiriq signalina juwap berip, mikrotelefon trubkasin ko’tergeninen keyin eki signal uzatiladi ha’m so’ylesiw trakti payda qilinadi. A abonent mikrofonina derek I TI basqishinan, V abonent mikrofonina LI basqishinan derek beriledi. So’ylesiw tawsilg’annan son’ ha’mme basqish qurilmalari o’zinin’ da’slepki awhalina qaytadi.
Tarmaqda tek bir ATS bolsa, telefon tarmag’inda 10 000 abonent boliwi mu’mkin. Abonent liniya nomeri to’rt nomerli boladi. Bunda 2 GI basqishi payda boladi (6.2-su’wret). I GI basqishi izlep atirg’an abonent liniya kerekli bolg’an min’liq abonent liniyalari topari qurilmalarina jalg’aw waziypasin orinlaydi. I GI ko’terilgen dekada bos liniya (II GI qurilmasi) erkin aylanba ha’reket na’tiyjesinde tabiladi.

6.2-su’wret. 8000 nomerli, eki GI basqishli DQ-ATS funksional sxemasi.

II GI basqishi jeke toparlarg’a bo’lingen. Olardin’ sani min’liq toparlar sanina ten’. Ko’rilip atirg’an misalda 8 min’liq topar bar. Bul basqish qurilmalari ju’zlik abonent liniyalari toparina jalg’aw waziypasin orinlaydi. II GI izlewshisi nomerdin’ ekinshi nomerine sa’ykes ra’wishte kerekli dekada ko’teriledi. II GI aylanba ha’reketlenip (erkin ra’wishte) ko’terilgen dekadadag’i liniyalar toparinan LI basqishi ta’repinen bos liniya tabadi.
PI, LI joqarida ko’rilgen misaldag’iday isleydi.
Abonent nomerleri sani besew bolg’aninda, tarmaqta segizge shekem telefon stansiyasi boliwi mu’mkin. Bunda GI basqishlari sani u’shew boladi (6.3-su’wret).

6.3-su’wret. U’sh GI basqishli DQ-ATS sxemasi.

Ekinshi ha’m u’shinshi GI basqishilarinin’ waziypasi joqarida ko’rilgen birinshi ha’m ekinshi GI basqishi waziypasina sa’ykes keledi.I GI basqishlari onmin’liq toparlarg’a, yag’niy ATS lerdi tan’law ha’mde qalalarara ha’m arnawli baylanis xizmetlerine jalg’aw waziypasin orinlaydi.
Usidan ko’rinip turipti, telefon tarmag’i siyimlig’i ha’m abonent nomerleri sani GI basqishlari sani menen baylanisqan. Baylanis ornatiwdi tuwridan tuwri basqariw baylanis ornatiw protsesinde abonent nomerlerinin’ tek bir ma’rte isletiliwin talap etedi. Bunnan tisqari, GI basqilarinda onnan artiq jo’nelis payda qiliw mu’mkin emes. Bulardin’ ha’mmesi telefon tarmaqlarin quriwda ha’m ken’eytiriwde ma’lim qiyinshiliqlarg’a alip keledi. DQ-ATS ti islep shig’ariw toqtatilg’an, isletilip atirg’an stansiyalar yag’niy nomerli stansiyalar menen almastirilip atir.