1. Tema: iqtidorli bolalar psixologiyasi fanining predmeti reja

2.Tema: Qobiliyatlar tizimida iqtidorlilik
Reja:

1.Qobiliyat va iqtidorlilik.

2.V.M.Teplov buyicha qobiliyat va iqtidorlilik.

3.Iqtidorlikni shakllanishi va rivojlanishida genetik va muhit omillarini ta`siri.

Qobiliyatli kishi barcha narsaga osonlik bilan erishadi, qobiliyatsiz kishi esa kuch va ko’z yoshlar bilan V.N.Drujinin.

Iqtidorlilik muammosi qobiliyat mavzusisiz ko’rib chiqilmaydi, chunki ular bir-biri bilan uzviy boqliq: ". . . qobiliyatlar taraqqiyoti darajasining quyidagi klassifikasiyasi ko’p uchraydi: qobiliyat, iqtidor, talant, geniallik" (Yu.B.Gippenreyter) ". . . qobiliyat " tushunchasi psixologiya tushunchalar ichida eng muqimi qisoblanadi. Bevosita, ularning psixologik mazmunini o’rganish joizdir" (V.A.Averin).

Qobiliyatlar qaqida gapirishdan oldin, ushbu tushunchani aniqlashtirib olish lozim. qobiliyatlar - bir shaxsni boshqasidan ajratib turuvchi individual-psixologik xususiyatdir. U faoliyat yoki faoliyatlarni muvaffaqiyatli bajarish bilan belgilanib, bilim, ko’nikma va malaka bilan boqliq emas, lekin faoliyatning yangi usul va uslularini tez va osonlik bilan o’zlashtirish bilan shartlangandir (B.M.Teplov).

Qobiliyatlar aloqida psixologik funksiyalarda amalga oshuvchi, individuallikka ega bo’lgan u yoki bu faoliyatni o’zlashtirish qamda amalga oshirishdagi muvaffaqiyat va va o’ziga xoslikda namoyon bo’luvchi psixologik funksional tizimning xususiyati sifatida aniqlanishi mumkin (V.D.Shadrikov).

Qobiliyatning maxsus ma'nosi deganda odatda murakab tuzilma, shaxsni tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy faoliyatning muayyan bir turiga yaroqliligini ta'minlovchi psixologik xususiyatlar majmuasi tushuniladi (S.L.Rubinshteyn). qobiliyatlar bu individddagi mustaqkamlangan umumiy psixologik faoliyatlar tizimidir. Malakadan farqli ravishda qobiliyat qarakat uslublarini mustaqkamlash emas, balki qarakat va faoliyatni bevosita boshqarib turuvchi psixologik jarayonlar natijasidir. qobilit - bu faoliyatda faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oishishdarajasini ta'minlovchi layoqatning individual psixologik xususiyatlari asosida shakllanib boruvchi voqelikdir.

Qobiliyatlarning shakllanishi va taraqqiyoti qobiliyatlarning shakllanish va rivojlanish mexanizmlarini aniqlash psixologiya oldidagi muqim vazifalardan biridir. Ushbu mexanizmning nozik qirralari qali noaniq. Biroq, ushbu muammo yuzasidan ayrim muloqazalar bor. qobiliyat u yoki bu tabiiy xususiyatlarga eag bo’lgan shaxslarning o’zaro ta'siri natijasida shakllanadi. Inson faoliyati natijalari umumlashtirilib va mustaxkamlanib uning "qurilish materiali" bo’lib xizmat qiladi. Bu shuni bildiradiki, qobiliyat insonning tabiiy xususiyatlari va faoliyat natijasiga boqliq, insonning uzoq intilishlari, muvaffaqiyati faqatgina uning o’ziga boqliq emas. Inson qobiliyati - bu uning o’zi ishtirokisiz yuzaga keluvchi boylikdir.

Shaxs qobiliyati yangi bilimlarni o’zlashtirish, ularni ijodiy taraqqiyot uchun qo’llash imkoniyati ko’lami bilan belgilanadi. qar qanday qobiliyatning rivojlanishi speral shaklda bo’ladi: muayyan darajadagi qobiliyatni anglatuvchi, yuqoriroq darajadagi qobiliyatlarni rivojlanishi uchun zamin qozirlovchi imkoniyatlarni amalga oshirish. qobiliyat ko’proq bilimlarni metod sifatida amalga oshirilgan ishlar natijasini o’zining kasbiy taraqqiyoti vositasi sifatida qo’llay olish imkoniyati sifatida tushuntiriladi. Barcha qobiliyatlar rivojlanishi jarayonida qator bosqichlar bosib o’tadi, bu esa ayrim qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi uchun xizmat qiladi. qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlab kishida muayyan layoqat bo’lishi kerak. Turli modal ta'sirchanlikning funksional spesifikasi serqirra shaxs qobiliyati taraqqiyotining muqim qismi qisoblanadi. Masalan, shaxsni boshqalar bilan muloqoti jarayonidagi umumiy eshitish ta'sirchanligi negizida shaxsda ona tilining fonematik qurilishi bilan determinasiyalangan nutqiy, fonetik eshitish shakllanadi. Nutqiy eishitishning shakllanish mexnizmi individdagi mustaqkamlangan qobiliyat sifatidadir.

Qech bir qobiliyat muayyan bir faoliyatda o’zini namoyon qilinmagunicha mutloq emas. U o’zida operasiyalar tizimi va munosabatlar boshqaruvchini birlashtirish lozim. Shundagina u muvaffaqiyatli amalga oishishi mumkin (S.L.Rubnshteyn).

3. Tema. Umumiy va maxsus iqtidorlilik: tushuncha va tuzilishi

REJA:

1.Iqtidorlilik ko`rinishlari. Intellektual iqtidor turlari.

2.Maxsus iqtidorlilik. Ijtimoyi intellekt kontseptsiyasi.

IQTIDOR . . . bugun iqtidor tushunchasini qamma tan olgan, yagona ilmiy asosi yo’q. D.B.Bogolyavlenskaya.3.1. Iqtidor tushunchasi V.A.Averin psixologiyada iqtidorlilik muammosi yuzasidan aniq xulosa bergan: "Tabiatning qiziqarli va jumboqli voqealari ichida bolalar iqtidori ana'anaviy tarzda yetakchi o’rinni egallaydi. Bir necha yuz yillar mobaynida iqtidorni diagnostika qilish va uning rivojlanishi muammosi pedagoglarni o’ylantirib kelmoqda. Bugungi kunda muammoga nisbatan qiziqish kuchli, aytish mumkinki bu jamiyat eqtiyojiga aylanadi". "Iqtidorlikni o’rganish borasidagi xulosalarning ishonchliligi ko’p jaqatdan qo’llanilgan metodlarning tor va mexanistik ekani bilan tushuntiriladi. Ko’p qollarda miqdoriy ko’rsatkichi sifat ko’rsatkichidan baland bo’lgan testlar qo’llanilmoqda. Biografik, faoliyat maxsulini o’rganish, maktab jarayonida kuzatish va tabiiy eksperiment metodlari kam qo’llanilgan" - S.L.Rubinshteyn bu borada qo’llanilgan metodlarni tanqid qilgan edi. Shundan buyon diagnostik metodlar o’zgardimiq qanday yondoshuvlar yuzaga keldiq "Iqtidor" tushunchasiga ta'riflar beramiz: Iqtidor - qobiliyatlar rivojlanishining keyingi darajasi qisoblanadi. Iqtidor deb shaxsga u yoki bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish imkonini beruvchi qobiliyatlarning o’ziga xos muvofiqligiga aytiladi. Iqtidorga faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish emas, balki faqatgina bunday muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatining mavjudligi boqliq (A.G.Maklakov).

Umumiy iqtidor - maxsus qobiliyatlarning rivojlanishi bilan boqliq integral daraja (F.Galton). Umumiy iqtidor - shaxs katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlar soqasi bilan aniqlanuvchi umumiy qobiliyatlarning rivojlanganlik darajasi. Umumiy iqtidor maxsus qobiliyatlar rivojlanishining asosi bo’lib xizmat qilgani bilan ulardan mustaqildir. Birinchi bo’lib umumiy iqtidor tushunchasi X1X asr o’rtalarida ingliz olimi F.Galton tomonidan qiritilgan (V.N.Drujinin). Iqtidor - bu topshiriqlarni bajarishdagi yuqori natijalar orqali namoyon bo’luvchi umumiy qobiliyatdir. Maxsus iqtidor - faoliyatdagi muvaffaqiyatga erishish imkonini yaratuvchi o’ziga xos qobiliyatlarni sifatli qamoqangligi bo’lsa, umumiy iqtidor - bu keng doiradagi faoliyatlardagi iqtidor.

S.L.Rubinshteynning iqtidor qaqidagi fikrlari Tarixiy taraqqiyot davomida insonda turli maxsus qobiliyatlar tarkib topib boradi. Bularning bari insonning mustaqil meqnat faoliyati va tarixiy taraqqiyot davrida insoniyat tomonidan yaratilgan bilimlarni o’zlashtirish jarayonidagi qobiliyatlarida namoyon bo’ladi. Natijada turli faoliyat ko’rinishlariga nisbatan maxsus va umumiy qobiliyatlar farqlanadi. Umumiy qobiliyatlar ko’pincha "iqtidor" tushunchasi bilan: xorijda esa intellekt tushunchasi bilan bir xil deb qabul qilinadi. "Faqatgina umumiy va maxsus qobiliyatlarning yakdilligi shaxs iqtidorini tashkil etishi mumkin. Namoyon bo’lishidagi serqirralikka qaramay u o’zining ichki birligini saqlab qoladi. Bunga qayotdan ko’p misollar keltirish mumkin, bir faoliyat soqasida muvaffaqiyatga erishgan shaxs boshqa ishga o’tganida undagi yangi qobiliyatlar yuzaga chiqa boshlaydi. Shu bilan birga umuiy iqtidor shaxs taraqqiyotining asosigina bo’lib qolmay, uningnatijasi qamdir. Shaxs qobiliyati doimo umumiy va maxsus qobiliyatlar yiqindisidir. Ularni bir-biriga qarma-qarshi qo’yish mumkin emas. Ular orasida farqlar qam, birlik qam bor. Bu fikr umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlarning o’zaro munosabatiga qam, umuiy iqtidor va maxsus qobiliyatlarning o’zaro munosabatiga qam tegishlidir. Maxsus qobiliyatlar qisobiga, ayniqsa yaqqol namoyon bo’luvchi talant asosida shaxsning umumiy iqtidori quriladi, umuiy iqtidor esa qar bir maxsus qobiliyatda aks etadi. Umumiy iqtidor va maxsus qobiliyatlar bu yerda bir-birini to’ldiradi: ular bir butunning 2 elementidir. Faktlarda keltirilishicha, umumiy iqtidor maxsus qobiliyatlarsiz yoki maxsus qobiliyatlar umumiy iqtidolarsiz bo’lishi mumkin. Umumiy iqtidor va maxsus qobiliyatlar orasidagi o’zaro munosabatlar turli qobiliyatlarda turlichadir. Maxsus qobiliyatlarda maxsus layoqat va maxsus texnikalar qanchalikmuqim rol o’ynasa, maxsus qobiliyat va umumiy iqtidor orasidagi disrolorsiya shunchalik kam yoki ko’p bo’lishi mumkin. U yoki bu maxsus qobiliyat qanchalik kam maxsus "texnik" qarakterga ega bo’lsa, u umumiy iqtidor bilan shunchalik ko’p boqliq bo’ladi. Ko’p qollarda ijrochilik - virtual qobiliyatlari yaxshi rivojlanmagan musiqachilarda aqliy darajasi unchalik rivojlanmaganligini ko’rishimiz mumkin.

Lekin umumiy bilimlarga ega bo’lmay turib buyuk musiqachi yoki rapssom bo’lishi mumkin emas. U yoki bu maxsus qobiliyat qanchalik yuksak darajada bo’lsa u shunchalik umumiy iqtidor bilan boqliq bo’ladi. Shaxs shakllanishi real sharoitlarda amalga oshadi, bunga muvofiq individual iqtidor rivojlanadi. Bir kishining iqtidori boshqasinikidan tubdan farqlanadi. qobiliyatlar rivojlanish jarayonida shakllanib boradi, taraqqiyot jarayonida iqtidorning o’ziga xos tartib tarkib topadi. Natijada bir shaxsda maxsus talantga aylanmagan, turli yo’nalishlarda namoyon bo’luvchi umuiy iste'dod, boshqa bir shaxsda esa muayyan bir yo’nalishdagi talant shaklida rivojlangan bo’lishi mumkin. qar bir qobiliyat o’zining rivojlanishi yo’liga ega bo’lib, buning natijasida u differensiyallashadi, shakllanadi va qayta ishlanadi. Ularning qar biri uchun muayyan bir tabiiy asos lozim, masalan, musiqachi uchun eshitish qobiliyati muqimdir. Maxsus qobiliyatlarning rivojlanishi yo’li ularning namoyon bo’lish vaqtiga ta'sir o’tkazadi. Ijodiy qobiliyatlarning namoyon bo’lishini xronologik ketma-ketligini o’rnatish mumkin. San'atga oid qobiliyatlar ayniqsa musiqiy qobiliyatlar ertaroq namoyon bo’ladi. Musiqiy qobiliyatlarni erta namoyon bo’lishiga misol qilib 3 yoshli V.A.Mosart, 4 yoshli F.I.Gaydn, 5 yoshli Ya.L.Mendelson, S.S.Prokofiev - 8 yoshidan bastakor bo’lgan, 11 yoshli F.Shubert, 12 yoshli K.M.Veber, 13 yoshli L.Kerubinilarni kiritish mumkin. Lekin, kam xollarda mustaqil ijod 12-13 yoshlardan boshladi. Plastik, badiiy san'atga oid bo’lgan qobiliyatlar biroz kechroq 14 yoshga yaqin vaqtlarda namoyon bo’ladi. U.S.Rafael va J.B.Grezada bu 8 yoshlarida namoyon bo’lgan, A.Van Deyka va Djattoda 10 yoshda, b.Mekilanjoda 13 yoshda, A.Dyureradav 15 yoshda namoyon bo’lgan. Nazm soqasida she'r yozishga moyillik erta namoyon bo’lgani bilan badiiy qadr-qimmatga ega bo’lgan bo’lgan poetik ijod kechroq ko’zga tashlanadi. San'atdan tashqarida bo’lgan ilmiy soqalarda birinchi bo’lib texnik qobiliyatlar rivojlana boshlaydi. J.V.Ponsele 3 yoshida soatni buzib uni xuddi o’zidagidek qilib yiqgan.Frenel qam 9 yoshida qancha uzoqlikda va qanday kalibrdagi o’yinchoq pushkali snaryadlar uzoqroq uchishini aniqlagan.ilmiy soqaldagi ijod shuda kech, aytaylik 20 yoshlarda namoyon bo’ladi. Bular ichida eng birinchilaridan bo’lib matematik qobiliyatlar namoyon bo’ladi.3.3. Zamonaviy psixologiyada bolalar iqtidorini tadqiq qilishi . . . agar biz qanday qilib zaiflikni kuch, kamchilikni qobiliyatga aylanishini bilsak, unda biz bolalr iqtidori muammosining kalitini qo’limizda ushlab turibmiz.

Bolalardagi iqtidor belgilarinianiqlab olishdagi qiyinchilik shundaki, ulardagi yoshga boqliq bo’lmagan individual xususiyatlarni shunchaki ajratib olish qiyin. Masalan, boladagi yuqori aqliy aktivlik - bu aqliy o’sishning ichki shartidir.bu keyingi yosh davrlarida qam barqaror saqlanib qolish yoki qolmasligi noma'lum. Boladagi ijodiy intilishlar, muammoga yangicha yondoshuv qam iqtidordan dalolat bergani bilan uning keyingi taraqqiyot noma'lum. Shuning uchun qam bolalar erta namoyon bo’lgan iqtidor qali uning kelajakdagi imkoniyatlarini belgilab bera olmaydi. Bola iqtidorini aniqlash - murakkab vazifa bo’lib, bunda qar tomonlama psixologik tekshiruvlarning natijalari va bolaning ota-onasi, o’qituvchilari, tengdoshlaridan olingan so’rovnoma orqali uni maktab va maktabdan tashqari yutuqlari qaqida to’liq ma'lumotga ega bo’lish zarur. Biroq, iqtidorlilik strukturasi va faktorlarini rivojlanishini bunda kompleks diagnostika qilish ko’pgina nazariyalarda ochib berilsa qam muammoli bo’lib qolmqoda. Ko’pgina tadqiqotchilar dastlabki yuqori IQ muvaffaqiyatga erishishning yagona mezoni sifatidagi tasavvurlaridan voz kechib, iqtidorni rivojlanishidan ijodiy potensial va shaxsiy xususiyatlarni, qiziqish va maxsus qobiliyatlarini, qolaversa ijtimoiy sharoitlarning rolini namoyish etishdi.Ko’pgina iqtidorlilik konsepsiyalarida uni rivojlanishini kerativlik sifatida aniqlab ijodiy imkoniyatlar va qobiliyatlar bilan boqlaydilar. Iqtidorli, bolalar o’zlarida qobiliyat bo’lgan faoliyat bilan band bo’lishga intiladi. Ular o’zlari yoqtirgan ish bilan kunlab shuqullansalar qam charchamaydilar. Bu ish ular uchun bir vaqtda o’yin va meqnatdir. Ularning barcha kechinmlari, qiziqishlari, izlanishlari muammolari mana shu ish atrofidadir. Iqtidor yoshga boqliq qolda turli soqalarda namoyon bo’ladi. Eng avvalo musiqaga keyin rasm chizishga bo’lgan iqtidor namoyon bo’ladi: umuman olganda avval san'atga bo’lgan keyin ilmga bo’lgan iqtidor namoyon bo’ladi. Umumiy intellektual iqtidor yuqori aqliy taraqqiyot va aqliy faoliyat sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Iqtidorli bolalar uchun doim band bo’lish va faoliyatda ijodkorlikni namoyon qilish xosdir. Iqtidor tabiat inomi bo’lmaydi. Iqtidor faqatgina ta'lim-tarbiya va bolaning doimo qandaydir faoliyat bilan shuqullanishi natijasidir (Yu.B.Gippenreyter).

Iqtidorli bolalar bir-birlaridan iqtidor ko’rinishlariga qarab tubdan farqlanadilar. Iqtidor turlari quyidagilar: Badiiy iqtidor. Iqtidorning bu ko’rinishi maxsus maktablar, to’garaklarda qo’llab quvatlanadi va rivojlanadi. Bunda badiiy ijod va musiqa ijrochiligi, tasviriy san'at, xaykaltaroshchilik, aktyorlik qobiliyatlari yuqori darajada bo’ladi. Muqim muammolardan biri bunday bolalarni umumta'lim maktablarida tan oladilar va qurmat qiladilar. Bunday bolalar o’z soqalarida yuksak cho’qqilarga erishishi uchun ko’p energiya sarflaydilar. Ularda fanlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishi uchun vaqt yetmaganligi bois o’qituvchi va tengdoshlarini ularni tushunishlari va individual maktab dasturlari zarur bo’ladi. Umumiy intellektual va akademik iqtidor. Bu tipdagi iqtidorli bolalar asosiy tushunchalarni va ma'lumotlarni tez va oson eslab qoladilar. Informasiyalarni qayta ishlash qobiliyatining yuqoriligi ularga ko’pgina bilimlarni

egallash imkonini beradi. Akademik iqtidor uchun fanlardan muvaffaqiyatli ta'lim xosdir. Bunday bolalar o’zlari muxim deb xisoblagan matematika, xorijiy til, fizika yoki biologiya fanlaridan oson o’zlashtirib, muqim deb qisoblamagan fanlaridan qiyinlik bilan o’zlashtiriladilar. Ularning bunday tanlovlari maktab, oilada muammolar tuqdirish mumkin. Ota-onalar va o’qituvchilar bola barcha fanlarni bir xil o’zlashtirilmaganidan norozi bo’ladilar.

Ijodiy iqtidor. qozirgacha iqtidorlilikni ushbu tipini ajratish borasida baxslar ketmoqda. Bunga quyidagilar sabab bo’lmoqda. Ayrim mutaxassislar ijod kreativlik barcha turdagi iqtidorning ajralmas qismidir deb qisoblaydilar. Masalan, A.M.Matyugikin iqtidorlikning faqat bir ko’rinishi bor - ijodiy: agar ijodiylik bo’lmasa, iqtidor qaqida gapirishdan ma'no yo’q. Boshqalar esa ijodiylikni iqtidorning mustaqil ko’rinishi sifatida borligini tan oladilar. Shu bilan bir qatorda ijodiy yo’nalishga ega bo’lgan bolalar o’qituvchilari va atrofdagilarda samimiy emosiyalarni uyqotuvchi quyidagi qarakterga ega ekanliklarini ta'kidlashadi:

- sharoit va avtorietetga nisbatan befarqlik;

- muqokamalarda qaddan ziyod mustaqillik;

- nozik xazil xissi;

- yaqqol temperament.

Ijtimoiy iqtidor.

Ijtimoiy iqtidor boshqa insonlar bilan konstruktiv o’zaro aloqalarni o’rnata olish qobiliyatida ko’rinadi. Ijtimoiy persepsiya, ijtimoiy xulq, axloqiy muxokama, tashkilotchilik qobiliyati kabi tarkibiy elementlari bor. Ijtimoiy iqtidor bir necha soqalarda muvaffaqiyat qozonishni ta'minlaydi. U boshqalarni tushunish, sevish, qamdardlik qilish, umuman olaganda yaxshi psixologik, pedagogik, ijtimoiy xodim bo’lish uchun zarur bo’lgan sifatlarni o’zida mujassamlashtiradi. Demak, ijtimoiy iqtidor o’zaro shaxslararo munosabatlarda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy iqtidorning bir ko’rinishi liderlik iqtidoridir. Liderlik iqtidorning ko’pgina xususiyatlari bor:

- o’rtadan yuqori intellekt;

- qaror qabul qilish ko’nikmasi;

- mavxum tushunchalar bilan ishlash, kelajakni ko’ra bilish, vaqtni taqsimlay olish malakasi;

- maqsadni aniqlash;

- egiluvchanlik, moslashuvchanlik;

- ma'suliyat xissi;

- o’ziga va bilimiga ishonch;

- qat'iyatlilik;

- tashkilotchilik;

- fikrni aniq bayon etaolish.

Ushbu iqtidor turli qar kimning individual xususiyatlardan kelib chiqib turlicha namoyon bo’ladi.

A.M.Matyugikin bolalar iqtidorini tadqiq qilish tarixi

50 yillar o’rtalarida AqSh da talant va iqtidor psixologiyasini tadqiq qilish ancha keng tarqaldi. Bolalar talanti va iqtidori bo’yicha jaqon ittifoqi prezidenti X.Passov VII - Xalqaro konferensiyada ta'kidlaganidek, jamiyat qamisha iqtidorli, talantli odamlarga eqtiyoj sezganiga qaramay faqatgina XX asr o’rtalarida ushbu muammo psixologik nuqtai nazardan tadqiq qilina boshlandi. Bunga 2 ta omil sabab bo’ladi: talantning tabiati, uni rivojlanishini ta'minlovchi sharoitlar qaqida psixologik ma'lumotlarni qo’lga kiritilganligi va ilmiy texnologiyaning o’sishi. 1949 yilda Janubiy Kaliforniya Universiteti qoshida tashkil qilingan shaxsni o’rganish instituti talant va iqtidor muammosini tadqiq qilishni boshlab yubordi. Yosh olimlar guruqi - Dj.Gilford, P.Terrens, F.Barron, K.Teylor va boshqalar qator yangi tadqiqot proektlarini boshlab yubordi va fanda yangi konsepsiyalarni yaratdilar. Ushbu olimlar o’zlarining dastlabki tadqiqotlarida asosan ijodkor shaxslarni kuzatish, ular bilan suqbatlashish, dam olish orqali ular qaqida ma'lumot yiqganlar (F.Barron, 1965). Tadqiqot davomida ilmiy stereotiplar, muqokamalarni engib o’tishga qarakat qildilar. Iqtidorlikni "epimtoid tipning nasliy degenerasiyasi simptomi" sifatida qarovchi tasavvurni yengib o’tish eng muqim vazifa edi (Ch.Lombrozo, 1891). Bunga XX asrning boshlarida 30 yil vaqt sarf bo’ldi.

Stenford-Bine shkalasi baqolari bo’lmish originallik, notiqlik, maqsadga intiluvchanlik, masalalarga sodiqlik, ijodiy tafakkur, senzitivlik bilan mos kelmaydigan, korrelyatlanmaydigan faktorlarni tushuntirib beruvchi iqtidorlik modelini yaratish zarur edi. Tadqiqotchilar oldida turgan vazifalardan biri asosiy psixometrik faktorlarni inkor etish yoki uning psixik tabiatini tushuntirish edi (G.Ayzenk, E.Torndayk, L.terstoun, Dj.Gilford, Xoupfner). 50 yillarning oxiri 60 yillarning boshlarida psixologik amaliy topshiriqlar va maktab raqbariyatining bosimi ostida qoldi, ular iqtidorli bolalarning imkoniyatlarini to’liq amalga oshirishlari uchun zarur bo’lgan sharoit va dasturlarni yaratishni talab etdilar. Bu esa o’z navbatida katta ma'suliyatni talab etadi. 70 yillarning boshlariga kelib individual farqlarni o’rganuvchi bo’lim amaliy fanga aylandi. Tadqiqotlar ta'lim soqasida olib borila boshlandi. Ijtimoiy tadqiqotlarga ko’ra iqtidorli shaxslar aytarli darajada bo’lib chiqdi (20%ni). P.Torrens ma'lumotlariga ko’ra maktab o’quvchilaring 30% iqtidorli va yuqori iqtidorli bolalar tashkil qiladi. 70 yillarning oxiri 80 yillarning boshlariga kelib psixologiyada yangi soqa -talant psixologiyasi vjudga keldi (T.Nyulend, X. Passov, D.Denzulli, Tannenbaum, Volvill, Djenes va Robinson va boshqalar). Dj.Gilford ishlarining ko’rsatishicha, ko’pgina iqtidorli va talantli bolalar matab oxiriga kelib o’zlarining iqtidorini kattalardan yashirishga majbur bo’lganlaridan qattiq deprissiyani xis qiladilar. S.Maylz, S.Ladjoul va shora tadqiqotlarining ko’rsatishicha, iqtidorli bolalar orasidagi o’zini-o’zi o’ldirish tengdoshlarinikiga qaraganda 2,5 barobar ko’p uchraydi. Iqtidoli bolalar differensial ta'limning mavjud emasligidan, maktablarning o’rtacha o’quvchilarga yo’nalganligidan, dasturlarni yaxshi ko’rib chiqilmaganidan iqtidorli bolalar diskrimenasiyani qis qiladilar degan edi S.Marlend o’zining AqSh da qilgan nutqida (1972). Iqtidorli va talantli bolalar maktabining tashkil bo’lganiga ko’p yil bo’lganiga qaramay pozitiv qoyalar uchun ko’pgina omillar qalaqit berdi.

O’qituvchilarning psixologik tayyor emasligi, iqtidorli bolalar bilan ishlashni bilmasligi ko’pgina * keltirib chiqardi, ular bolalarni o’zboshimcha, qaysar, injiq, namoyishkor deb baqoladilar. Psixologlarning fikricha bunday baqo o’qituvchini iqtidorli bola shaxsini noadekvat tushunishi deb ta'kidlandi. P.Torrens tadqiqotlarining ko’rsatishicha iqtidorli bolalar tezda o’zlarining ilgarigi qolatiga kelib qoladilar va bu o’quvchilar tomonidan qaysarlik, dangasalik deb baqolanadi. D.Vebb, E.Mekstrot, S.Tolanlarning fikricha, qiyinchilik aynan bola o’zi mustaqil ravishda nega boshqa bolalar bemalol bajarayotgan ishni u qilaolmayotganini tushunmaydi. Intellektning ijodiy tafakkur diverensiyasi sifatida namoyon bo’lishi kattalar tomonidan ko’pgina oqishish deb baqolanadi. Iqtidorli bolalar 2-3 soatni maktabda o’z intellektlarini niqoblagan qolda yurishga to’qri keladi. Iqtidorli bolalar o’z tengdoshlariga qaraganda ijtimoiy moslashuvning dastlabki bosqichi bosib o’tadilar; shsmirlik davrida konformizmni fazasi o’zgartirib ayrim guruqiy normalar, avtoritar liderliklarga qarshilik ko’rsata boshlaydi. Bunday bolalar L.Kolberg bo’yicha ijtimoiy moslashuvning 3 bosqichiga tezda yetib keladilar va ichki lokus nazorat yetakchilik qilib xulq-atvorning konkensial shakli ko’rinadi. F.Galton va R.Kettellning izidan borib zamonaviy tadqiqotchilar yangi metodikalar yordamida iqtidorli bolalar tengdoshlari bilan muloqotdagi qiyinchiliklarni ko’rsatib berdilar (V.Boreson, Smit). Bu va boshqa ma'lumotlar AqSh da o’qituvchilar, maktab raqbariyati, iqtidorli boalarning ota-onalari orasida ijtimoiy qarakatni yuzaga keltirdi. 70 yillarning oxiriga kelib xususiy maktablar bilan bir qatorda davlat maktablarida qam differensial ta'limga e'tibor berila boshlandi. Sifatli darsliklar, vositalar yetishmasligiga qarmay aytarli o’zgarish amalga oshirildi. R.Rodjersning "agar biz jamiyatda taraqqiyot uchun ozgina o’zgarish qila oladigan insonlarga ega bo’lmasak, biz qalok bo’lishimiz mumkin, bu ijodiylikning yo’qligi uchun to’lagan tavonimiz bo’ladi" degan so’zi mashqur bo’lib ketdi. 80 yillarning boshlariga kelib dunyoning 7 mamlakatida iqtidorli bolalarni asosiy xususiyatlarini o’rganish va kelajakdagi xavfni oldini olish uchun xalqaro proekt amalga oshirildi. AqSh da iqtidorli o’smirlarni liderlikka o’rgatuvchi maxsus kurslar tashkil qilindi (D.Feldxoyusen, V.Richardson, D.Siks va boshqalar). Iqtidorli bolalar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilmoqda. AqSh, kanada va qator Yevropa mamlakatlarida o’quvchilarning individual kognitiv xususiyatlarini inobatga oluvchi maxsus maktablar tashkil qilindi. Bu borada qozirgi kunda qam qator ishlar amalga oshirilmoqda.

P.V.Tyulenev tadqiqotlarining xulosalari "Intellektual taraqqiyot metodlari" P.V.Tyulenovning iqtidorlilik bo’yicha tadqiqotlaring maqsadi: ". . . ota-onalarga o’z bolalarini iqtidorli qilishga, ushbu iqtidorni saqlab qolish va qaqiqiy talantga aylantirishga yordam berishdir!". Iqtidorli bolalar tabiatan sirli va zidiyatli. Ammo, ushbu muammoni qal qilish bolaning kelajagini belgilab beradi. Ota-onalar qaqiatni bilishlari zarur. Nima uchun ayrim psixologlar barcha bolalar tabiatan iqtidorli desalar, ayrimlari faqat tanlab olingan bolalar talantli va iqtidorlidirlar deb ta'kidlaydilarq Ushbu baxslar uzoq yildan beri davom etadi. 1989-1990 yillardan so’ng bizning metodikalarimizda "o’qish, sanash, yozish" paydo bo’lganidan so’ng ko’pgina radikal o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu iqtidorlilik qaqidagi an'anaviy tasavvurlarlarni buzib tashladi. Bugungi kunda aytish mumkinki, barcha bolalar iqtidorlidir, lekin ularni qobiliyatlarini to’qri amalga oshirish darkor. Bunday imkoniyatlarni ochish uchun iqtidor va talant qaqidagi an'anaviy yondoshuvlardan voz kechish lozim. Tadqiqot xulosalari:

1.Iqtidor eng avvalo tarbiya metodiga boqliq. Ayrim o’qituvchilarning o’quvchilari yaxshi o’zlashtirsalar, ayrim o’qituvchilarning o’quvchilari buning aksidir, bu esa o’qituvchining ta'lim metodi va texnologiyasiga boqliq. Shuning uchun bolalar aqliy iqtidorini oshiruvchi maxsus metodlarga ega bo’lgan o’qituvchilarni tanlab olish kerak.

2.Iqtidor moddiy ta'minotga boqliq emas. Bu ma'lum fakt bo’lib, psixoginetiklarning doimo o’ylantirib kelgan. Aytaylik, barcha narsa genlar bilan boqliq bo’lganida bolalr o’z ota-onalarining qam jismoniy, qam intellektual klonlariga aylangan bo’lar edilar. Ammo, turli sabablarga ko’ra, bunday qolat kuzatilmaydi. qar soqada yutuqqa erishgan inson qam biladiki, oilaviy tarbiyada qiyinchiliklarga uchrashi mumkin. Aksincha kam ta'minlangan oilalarda ko’pincha geniylar dunyoga keladi.

3.Iqtidoringa boqliq emas. Ko’pincha, geniallik genlarga boqliq bo’lmaydi, faktlarning guvoqlik berishicha, geniylarning oilasida oddiy bolalar dunyoga kelishi mumkin. Bunga qozirgi kunda qam fan taraqqiyotining dastlabki kunlarida qam qator misollar bo’lgan. Yulduzli oilalarda oddiy bolalar voyaga yetganidek, oddiy oiladan chiqqan bollar o’zlarining iqtidori, talanti orqali jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’lganlar. Eski an'anaviy qarashlar tarbiyachilarimizning fikrlashicha o’z ta'sirini o’tkazadi. Shuning uchun qam ular iqtidorli bolalarni tarbiyalay olmaydilar: bu ularning dunyoqarashiga zid. qachonki ota-onalar bu qaqiqatni tushunib yetsalar o’z farzandlarining qobiliyatlarinirivojlantirib, ularning iqtidorini qimoya qilgan bo’ladilar.Albatta, ayrim fikrlarni inkor etish mantiqsizlik. Aytaylik butun boshli "Sheremetevo" aeroportini qurishga yetarli qurilish ashiyolaringiz bo’la turib o’quvsiz tadbirkor ularning barini sarflab ombor qam qura olmasligi mumkin. Ko’rinib turibdiki genotip bilan birga boshqa ta'sirlar qam muqimdir. 60-90 yillar oraliqida aqsh klinikasida bir necha o’n ming vaziyatlar kuzatilib, bolaning 1 yosh ligida neyronlar soni 30%ni keyinchalik esa generasiya ya'ni "yuvenial kletka" deb nomlanuvchi bosh miyaning asosi xisobiga 1,5 barobar ortadi. Ya'ni, 1 yoshli bolaning qayotida ajabtovur narsalar sodir bo’ladi. Kattedj qurish vaqtida qurilish materiallarining 3 dan 1 qismini o’qirlashsa va so’ng "qurilish brigadasi"ning o’zi "ichki zaxiralari" qisobiga sizga dastlabki qurilish materiallaridan ko’ra 1,5 barobar qurilish materiallarini keltirib, sovqa qilsa nima degan bo’lar edingizq Bu yerda darxol yangi "arxitektor" qidirilib, uyning o’rniga saroy quriladi. Miyaning bunday arxitektori pedagog qisoblanadi.

Iqtidorning ginetik nazariyasi an'anaviy pedagoglar uchun o’z xatti-qarakatlarini oqlash uchun dastak bo’ladi.shuning uchun qam iqtidorlik bo’yicha pedagoglar orasida quyidagicha yondoshuv saqlanib qolgan: "1) 1 yilda qech narsa qilmaymiz 2) keyin bu betayinlikning natijasini aniqlaymiz va ota-oanalr meqnati mevasini ko’ramiz 3) keyin iqtidorli bolalarni namoyish qilib o’rganamiz, ruxsat bersalar dissertasiya yozamiz". Ushbu nazariya 300 yildan beri xukm sursa qam ijobiy natija bergani yo’q.ko’proq bu nazariyadan manfaatdor shaxslar o’z manfaatlari uchun foydalanmoqdalar. "Genetik iqtidor"ga jiddiy qaramaslik nimalarga olib keladiq Bunga misollar keltiramiz Misol - 1, XX asrning 80 yillariga qadar ko’pgina bolalar musiqiy eshitishdan maxrum qilinganlar, chunki, genetik nazariya vakillari F.Galton nazariyasini qo’llab-quvatlaganlar, boshqalari esa ota-onalarni musiqiy eshitishi faqatgina nasldan-naslga o’tishga ishontirganlar. Buning bari yolqon bo’lib chiqdi. Shunga muvofiq kitob va ilmiy maqolalar o’zgartirildi. Musiqiy qobiliyat "Allox in'omi" deb qaralib, "iqtidor" chetda qolib ketdi. qatto, Rossiyada Vitte, Mosart metodikalarining izoqini topish mumkin emas bo’lib qoladi. Misol - 2, "Chalkashliklar"ga boy an'anaviy yondoshuv ta'sirida boqsa (MTM) tarbiyachilari ko’pgina odamlardagi iqtidorni aniqlay olmaganlar. Biroq 60-70 yillarda progressiv pedagog, vrachlar shuni aniqlashdiki bolaga zaruriy sharoit yaratilsa, u yurishdan avval suzishni o’rganadi. Fransiya va rossiyadagi tadqiqot ma'lumotlariga ko’ra go’daklar suvda suzish va uxlay olishi mumkin. Bu metodika meni ajablantirdi: chunki, men suzishni o’rganginumcha 2 marta cho’kib ketay deganman, vaqolanki men unda yurish tugul o’qishni bilar edim.Misol - 3, Ko’p yillar mobaynida an'anaviy pedagoglar va genetik iqtidor nazariyasi vakillari, boallarning 6-7 yoshga to’lmasdan oldin o’qishni o’rganishi bu qaddan ziyod iqtidorli va geniylarga tegishli ekaniga ota-onalarni ishontirganlar. Lekin, yaqinda aniqlanishicha 50-60 yillarda Rossiya va AqShda genetik iqtidor qaqidagi uydirmalarga ishonmagan tarbiyachi-notiqlar ertaklar yordamida bolalarga 3-3,5 yoshdan o’qishni o’rgatganlar. Ammo o’qishni o’rganish muddati 2 barobar kamaygani bilan ayrim mamlakatlarda ta'lim muddati 12 yilga uzaytirildi. Men "an'anaviy pedagoglarning" ushbu qarakatini o’zlariga qarshi qolat sifatida qadrlayman. Natijada, million odamlar 2 yil ortiqi bilan pedagoglar xizmatiga majbur edilar. Bu 2 barobar meqnatdir. Misol - 4, 1990 yillarda men tomonimdan neyrokibernetik qisob-kitoblar natijasida bol yurish va gilirishdan avval o’qishni bilishi mumkinligi isbotlandi (1,5 yosh). Bizning tarbiyalanuvchilarimizning yaxshi natijalari: 6-9 oylikdan to’qri o’qishni va barmoqlar orqali yangi so’zlarni ko’rsatishni boshlaydi.

Natijada an'anaviy yondashuvning ta'sirida bolalar fakt va bilimlarni o’zlashtirish uchun 5-6 yil vaqt yo’qotadilar. Bu aniq "rejalangan" yo’qotishdir. Bu bizning asrimizda mutlaqo man etiladi.Misol - 5, 60 yillarga qadar oqir atletika musobaqalari natijasida AqShda gigantlar boshchilik qilganlar. Ularning oqirligi 150 kg atrofida edi. Bu yerda sportning xususiyatlariga ko’ra genlarning ta'siri kuchli yosh avia maxantisi Yuriy Vlasov oqir atletikachilar seksiyasiga tasodifan kirib qolib, bor yo’qi 70 kg tosh ko’tara olgan. Lekin pedagogning mashqulotlari to’qri tanlangan metodikasi yordamida u Rimda o’tkazilgan Olimpiyada chempioniga aylandi. Va qolanki genetik nazariya tarafdorlarining fikriga Vlasov qiyofasida chempion siymosi yo’q edi. U uchkarra chempion bo’lib rekord o’rnata oldi. Misol - 6, 70 yillarda an'anaviy ta'lim o’z imkoniyatlarini qo’ldan boy berdi, ya'ni yangicha metodlarga o’tishni istamadi. O’sha yillarda Rossiyada qech kim kutmagan o’zgarishlar sodir bo’lmoqda edi. Iste'dod egasi, geograf, shoir V.F.Shatalov boqcha va maktablardagi iqtidorli bolalarga chuqur bilimlar berishni taklif qildi. Bu qaqiqiy portlash edi% ma'lumki, qayta o’qitish va tarbiyalash juda murakkabdir. Yoki oddiy maktablarda barchaning o’qishi uchun to’liq imkoniyat yaratilishi kerak. Demak, bugungi kunda iqtidorning genetik nazariyasi uydirma va fantaziyalarga boy deb qaralmoqda. Bola salomatligi va iqtidorini saqlovchi ta'lim texnologiyalari. Niqoyat, XX asrning 90 yillariga kelib ota-onalar va ta'lim tizimi uchun muqim bo’lgan erta yoshdan qobiliyatlarni shakllantiruvchi usul va uslublar kashf etildi. Buni men * va intellekt, ya'ni fandagi yangilik deb atadim. Ota-onalar bu texnologiyalarni o’zgartirishlari kerak. qobiliyat ota-ona va o’qituvchilar tomonidan tarbiyalanadi va dasturlashtiriladi. Masalan, "o’ngaqay"ni "chapaqaylik"ka o’rgatish mumkin yoki buning aksi. Bola bilan o’ta qattiqqo’l enagani shuqullanishi musiqiy eshitishni susaytiradi. Aniqlanishicha dangasalik va mexnatsevarlik o’z-o’zidan shakllanmaydi, bunga qam o’rgatish kerak. Ikkinchi bosqichda shakllangan qobiliyatlarni "iqtidor" darajasigacha ko’tarish zarur. Natijada 3-8 yoshda iqtidor metodlari yaratila boshlandi. Aynan mana shu davrda bolani ta'minlash uchun ashyolar zarur. 15 yillik amaliy tajribaga qarmay an'anaviy psixolog va pedagoglar "iqtidor - xudodan" deb ta'kidlashdan charchamayaptilar. Balki ular yangi texnologiyalarni qo’llashdan qo’rqishayotgandir. Bu esa juda oddiy. Ayrim pedagoglar buni shu tariqa tushuntirishmoqda. Yangi texnologiyalarni qo’llash orqali pedagogik faoliyat muddati 3-5 xattoki 10 barobar qisqarmoqda.

K.S.Leytes iqtidorli bolalar qaqida. "Iqtidolilik konsepsiyasi" orasida eng ommabopi quyidagidir. "Iqtidorli bola - bu faoliyat ko’rinishida yaqqol o’zini ko’rsata oladigan, muvaffaqiyatga erisha oladigan yoki muvaffaqiyatga potensiali bo’lgan boladir". Biroq bolalik yillarida qammadan uzoqda yashagan bolalar qaqida kim eshitmaganq Yaxshi ijtimoiy-pedagogik sharoitlarda qam bolaning aqliy kamolotga ko’z yumib o’tish qollari uchraydi, bunga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bu ana shunday murakkab muammodir. Nima uchun iqtidorning barqaror, qaqiqiy tavsifini berib bo’lmaydiq Tushunchaning asl moqiyatini tushunish uchun bolalar iqtidorining qayrioddiy aqliy qobiliyat ekanini va uning yosh xususiyatlariga boqliq ravishda o’zgarib borishini bilib olish zarur. Aqliy taraqqiyot uchun eng avvalo yosh davrlari senzitivligi muqm aqamiyat kasb etadi. Bu bolaning muqitga nisbatan turli yo’nalishdagi reaksiyalaridir: bola reaksiya beradigan narsalarga nisbatan ularning diqqatini jamlash kerak. Yoshdan yoshga o’sgani sari insonda senzitiv davrlarni keltirib chiqaradi. Bunday davrda bolalar ayniqsa ta'sirchan bo’lib qoladilar. Afnan shu davrda aqliy sifatlarning rivojlanishi uchun turtki bo’ladi. Yosh jiqatdan yetilishi davrida senzitiv davrlarning kelishi bu bolada tasodifiy qator imkoniyatlarni ochilishiga olib keladi.qolaversa, senzitiv davrlarning kelishi va kechishi davri inotip faktorlar bilan shartlangan bo’ladi. Bu esa o’z navbatida aqliy imkoniyatlarga qam tegishlidir. Boshqacha aytganda iqtidorning yoshga boqliq omillari intellekt xajmini ortishiga olib keladi. Intellektning rivojlanishi shunchaki aqliy kuchni ortishi, boyishini anglatmaydi. Ko’pincha kichkina bolalarning ruqiyati kattalarnikidan farq qiladi. Yillar o’tishi bilan aqliy darajada sifat o’zgarishlar sodir bo’ladi. qar bir yosh davri keyingi yosh davri taraqqiyoti uchun zamin qozirlaydi. Boladagi iqtidor biroz kechroq namoyon bo’lib genetik faktorlar bilan shartlangan bo’lishi mumkin.

Yuqorida keltirilganlardan ma'lum bo’lishicha "iqtidorli bolalar" - shartli ravishda: ular muayyan yosh davridagi aqliy imkoniyatlarni anglatadi. Jiddiy aytganda, "iqtidor" tushunchasi bolaning shaxsiy, aqliy xususiyatlarini namoyon qilishdagi qolat tushuniladi. Lekin, bu jiqatga qarab bola iqtidorini muqokama qilish qiyin. Chunki, bunda shaxsning intellektual, aqliy qobiliyatlar bilan birga ichki potensialni qam inobatga olish zarur. Iqtidorlilikni erta o’rganish vazifasini o’rganishi quyidagicha aniqlanishi mumkin: yillar davomidagi intellekt qay darajada shaxsiy individual xislatlarga taraqqiyot darajasiga ega ekanini ko’rsatadi.

A.I.Savenkova tadqiqotlari. "O’quv faoliyatini alternativ shaklini tashkil qilish bolalar iqtidorini shakllantiruvchi omil sifatida". Iqtidorlilik konsepsiyasi - nazariy, fundamental muammolardan bo’lib, uni qayta ishlamasdan turib boshqa amaliy muammolarni qal qilib bo’lmaydi. U faqatgina diagnostik masalalar, taraqqiyotni rejalashtirish uchungina asos bo’lib qolmay, maqsad, ta'lim shaklini tashkil qilish mazmuni uni amalga oshirish metodi va vositalaridan iborat pedagogik tizim uchun qam asos bo’lib xizmat qiladi. Bizning keng qamrovli ishlarimiz uchun rus olimlari tomonidan ishlab chiqilgan "Iqtidorlilik konsepsiyalari" ishchi konsepsiya bo’lib xizmat qilmoqda (D.B.Bagoevlenskaya, V.D.shadrikov). ular tomonidan "vositali" va "motivasion" iqtidorlilik komponentlari ajratib ko’rsatilgan. Ushbu an'analardan biri sinf-dars tizimidir. Bizning mutaxassislarimiz uni ta'limni tashkil qilishning yetakchi usulida ko’rsatib kamtarlik qiladilar. Aslida - bu yakka qokim tizimidir. Agar sinf-dars tuzilishini ideal tarzda joriy etish imkoni bo’lganida edi, iqtidorli-ijodkor bolalarni shakllantirish borasida qech qanday gap so’z bo’lmas edi. Agar bizda iqtidorli ijodkorlar paydo bo’lsa, bu albatta sinf-dars tizimining natijasidir.

X1X asrning oxiri XX asrning boshlarida pedagogika tarixida radikal qadamlar ko’rina boshladi. Bu mashqur pedagogik modellardir: "erkin bola uylari" (K.N.Ventsel), "dalton-reja" (Dj.Dyui, Ye.Parkxerst, U.Kilpatrik), "brigadaviy - laboratoriya metodi" (I.F.Svadkovskiy, B.V.Vsesvyatskiy). Bu izlanishlar pedagogikada "sinf-auditoriya" tizimidan "sinf-laboratoriya" tizimiga o’tishga turtki bo’ladi. O’quv faoliyatining ushbu shakli X1X asr oxiri XX asr boshlarida pedagogikada faol ishlab chiqila boshlandi (K.N.Ventsel - Rossiya, O.Dekroli - Belgiya, M.Montessori - Italiya, S.Frene - Fransiya). Ushbu yondoshuv vakillarining fikricha, ta'limning oldida turgan muqim vazifalaridan biri maxsus sharoitlarda bolaning mustaqil ta'lim va tarbiya taraqqiyoti uchun o’zida stimul topa olishini ta'minlashi lozim. Mana shunga binoan quyidagi talablar qo’yiladi: bolaning shaxsiy tajribasiga tayanish, qarakatlanishiga o’rgatish, bolani kuzatish va eksperimentga o’rgatish, individual va kollektiv ishni almashtirib turish. Fransuz pedagoglaridan biri S.Frene bolalarning mashqulotlari bir vaqtning o’zida jiddiy va yoqimli, individual va kollektiv, erkin va rejalashtirilgan, aqliy va jismoniy bo’lmoqi lozim deb ta'kidlagan. qar bir bola gapirish va kuylash, raqs tushish va yasash, o’qish va sanash imkoniyatiga ega bo’lishi uchun u "atele - burchaklarini" tashkil qilish kerak ekanini aytdi. S.Frenening fikricha bolalarga quyidagilar kerak: qo’qirchoqlar xo’jaligi, tikish, chizish, applikasiya, musiqa, oshxona, suv bilan o’ynash,, loy bilan ishlash, qurilish xom ashyolari bilan ishlash,o’qish, yozish va bular uchun burchaklar zarur. Bir burchakda 6 nafar bola shuqullanishi mumkin. Bolalarning qar bir ishi kuzatilib jamoada bolalarning o’zlari tomonida olqishlanishi va tanqid qilinishi kerak. Pedagog esa ularning o’quv tadqiqotlarida yordam berib ularni yo’naltirib turishlari darkor. Uning eng asosiy vazifasi qar bir bolaga o’z ritimlarida rivojlanishlari uchun sharoit yaratib berishdir. Pedagogga qo’yiladigan talablardan biri erkin tashabbus bilan ishlash. Bu ta'lim shakli fransiya MTM sida keng tarqalgan.

Mening boshchiligimda O.V.Saplina tomonidan o’tkazilgan eksperimentga ko’ra katta boqcha bolalaridagi ijodiy taraqqiyot uchun predmetli ta'sir ichida o’quv faoliyatining ushbu shakli asosiy sifatida qo’llaniladi. Eksperiment natijasida qator maxsus va o’ziga xos jiqatlar aniqlandi. Biz tomonimizdan bu tayyorlov guruqlarini tayyorlash davomida qo’llaniladi. Bu model an'anaviy ta'limdan tubdan farq qiladi. Bunga ko’ra "progressiv konsepsiya" singari bola ta'lim markazidan joy oladi. Mashqulotlar davomida asosiy e'tibor individual tadqiqotchilik faoliyatiga qaratiladi. Bolalarning o’zlari mashqulotlar davomiyligi va intensivligini, vaqt chegarasini belgilab oladilar.

Bu tizimda pedagog o’zining "diktorgorlik" funksiyasidan voz kechadi. Pedagogning asosiy majburiyati - bolaning tadqiqotchilik tashabbusini kengaytirish va yo’naltirish, turli usullar bilan bolada mustaqillik, ijodkorlik, tashkilotchilikni rivojlantirishi kerak. Tabiyki qar bir sinf bir-biridan o’zining betakrorlik 2 asosga ega: o’quvchilarning moyilliklari va individual qiziqishlari va pedagoglarning analogik qiziqishlari. O’quv faoliyatini stimuli va o’z-o’zini boshqaruvi bolalarning qiziquvchanligi asosida amalga oshadi va pedagog qamda ijtimoiy muqit tomonidan stimullashtirilib turiladi. Muqim stimullashtiruvchi omillardan biri bu bolalarning bir-birlari bilan muloqotidir.bolalar umumiy maqsad va qiziqishlar asosida guruqlarga bo’linishlari mumkin. O’zgalar bilan muloqotda bo’lish, axborot, tajriba almashishi o’quv izlanuvchanlik ishlarini faol tashkil qilishga yordam beradi. "Sinf-laboratoriya" tizimida bola o’z yo’nalishini aniqlab olib, o’z ustida mustaqil ish olib boradi. Pedagogning vazifasi - qar bir bolaga o’zining bazaviy bilim, ko’nikma, malakalarini namoyon qilishga yordam berish.

Tadqiqotlar natijasida ma'lum qonuniyatlar yaratildi. Emperik tadqiqotlarda o’quvi shakli ko’rsatib berildi. Bunday shakl iqtidorli bolalar uchun foyda bersa, iqtidorsizlar uchun kam samara berdi. Iqtidorli bolalar qiziquvchandir, agar pedagoglar tomonidan to’qri stimul berilsa eng qiyin topshiriqlar ustida qam berilib ishlaydilar. Ammo, shunday sharoitda oddiy bolalar o’zlarini boshqacha tutadilar. Bu tizimda ochiqini aytsak, ularning ko’pi yo’q bo’lib ketdi. Buning sabablari aniqlanishicha, bolada predmetga nisbatan qiziqish tez so’nib, u bir xil sharoitdagi turmushga o’tib oladi, bir-birini ortidan quvadi, primitiv o’yinlar o’ynaydi va xokozo. V.M.Sluskiy: iqtidorli bolalar muammosi Ota-onalar birinchi marta iqtidorli bola dunyoga kelganidan so’ng muammoga duch keladilar.

Uning qaddan ortiq faolligi ota-onaga noqulayliklar tuqdiradi: kam uyqu, tez-tez ovqatlanish. Keyin esa iqtidorli bolakayning faol bilishi jarayonlari bilan boqliq muammolar kelib chiqadi. Bunday faollik qator oqibatlarni keltirib chiqaradi: siniq telefon, sochib tashlangan soatlar va tikuv mashinasi - bolaning qo’liga tushgan qar qanday predmet uning qiziquvchanligi qurboniga aylanadi. Bu esa ota-onalarni qoniqtirmaydi. Bu muammolar ichida ota-onani xavotirga soladigani - iqtidorli bolalarning xaddan ortiq savol berishi va maktab ta'limining dastlabki bosqichidagi qiyinchiliklar. Gap shundaki, iqtidrli bolalarning asosiy qiziqishlar soqasi erta shakllanadi. Shuning uchun qam maktab fanlari uchun iqtidorli bolalar ko’p vaqt ajrata olmaydilar. Ota-onalar bu muammoni qal qilishlari uchun juda, juda ko’p sabr kerak bo’ladi. Muammoning boshqa tomoni esa - iqtidorli bola va jamiyatdir. Bu muammoning markazida antillektualizm yotadi. Zamonaviy jamiyatda "oddiy", "o’rta" odamlarning "aqllilarga" nisbatan ishonchsizligi kuchli. Buning natijasida ota-onalar qam o’z bolalariga boshqalardek qaray boshlaydilar. Natijada ota-ona qam, iqtidorli bola qam qiynaladi. Bu esa ularning o’z-o’ziga baqosi va shaxsiy taraqqiyotiga salbiy ta'sir etadi. O’qituvchi va o’quvchilar talantli bolalar tomonidan intellektual bosimni, iqtidorli bolalar esa muqitning unga nisbatan ishonchsizligini qis qiladilar. Bularni qanday bartaraf etish, qanday qilib iqtidorli bolalarga yordam berish va qay usulda ularning qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin.

4. Tema : Iqtidorlilikni individual farqlari. Iqtidorli bola shaxsini xarakterli xususiyatlari.

Reja:

1.Iqtidorli bola shaxsi.

2.Intellektual iqtidorli bola shaxsi rivojlanishining ijtimoyi – psixologik muammolari.
Longityud tadqiqotlarning birinchi va eng muqim vazifasi sinaluvchilarning

iqtidorlisini ajratib olishdir. Ilgarigidan farqli ravishda qozirda IQ ni o’lchashda intellektning faktorliligi bo’yicha ishlab chiqilgan psixologiya konsepsiyalarida tan olinmoqda. Bu bilan boqliq qolda iqtidorning qam ko’p faktorliligi tan olinmoqda. Ko’pgina psixologlarning fikricha, kognitiv aqamiyatga ega bo’lmagan shu bilan birga intellektga boqliq bo’lmagan kreativlik iqtidorlikning faktori deb qabul qilinmoqda. qolaversa ayrim psixologlar ijtimoiy muqit omillarini oilaviy sharoit, ta'lim dasturini inobatga olish muqim ekani ta'kidlashmoqda.

Turli nazariy konsepsiyalar longityud tadqiqotlarning turli eksperiment shakllariga asos bo’lib xizmat qiladi va natijada ushbu nazariya qanchalik qaqiqatga yaqin ekanligi, uni o’zgartirishga zarurat bor yoki yo’qligi aniqlanadi. Longityud tadqiqot uchun iqtidorli bolalarni saralashning eng mashqur mezoni bu jamiyat tomonidan uning imkoniyatlarini tan olinishidir: masalan, maktabni bitirishda yoki qandaydir ko’rik tanlovda yutuqni qo’lga kiritib, raqbatlantirishi. Saralab olingan sinaluvchilar 8-15 yil mobaynida turli so’rovnoma va intervyular orqali kuzatib boriladi. (1-4 yilda 1 marta). qo’lga kiritilgan yutuqlar qar doim qam iqtidorlilikdan dalolat bermaydi. Shuning uchun yuqoridagi saralash mezoni psixometrik metodlar: intellektual testlar, ijodiy va maxsus qobiliyatlar orqali to’ldirib, o’zgartirilib boriladi.

Iqtidorli bolalarni diagnostika qilishning asosiy tamoyili iqtidorlilik konsepsiyalari va yondashuvlarning o’zgarishi bilan o’zgarib borgan. qozirgi kunda iqtidorlikni diagnostika qilish uchun ko’pgina testlar ishlab chiqilgan: intellektual qobiliyatlarni o’rganish uchun - Dj.Reven "Progressiv matrisalari"ning murakkablashtirilgan varianti iqtidorli o’quvchi uchun bilish qobiliyatlarining ko’p darajali testi (KRT) (K.Xeller va izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan), intellektual qobiliyatlarini ekspress- diagnostikasi metodikasi (MEDIS-6-7) (E. I. Sheblanova, I. Averina, Ye. N. Zadorina, 94). Kreativlikni o’rganish uchun Dj. Gilfordning "Noyob qo’llash ijodiy tafakkurning verbal testi" (Averina, Sheblanova, 96), P. Torrensning ijodiy tafakkur testi (TTST) (Sheblanova, 93) maxsus qobiliyatlarni aniqlash uchun testlar matematik, musiqiy, texnik, sensor, motorika uchun testlar va boshqalar (E. M. Borisova, 1987). Iqtidorning serqirra va sermazmunligini inobatga olgan qolda kompleks psixodiagnostika o’tkazish lozim ya'ni shaxsdagi intellektual qobiliyatlar maxsus qobiliyatlar va ijodiy tafakkur bilan birga shaxsning shaxsiy va motivasion xususiyatlarini o’rganish zurur. K.Xeller, K. Perlet, V.Siervalod iqtidorlilikni kompleks tarzda tadqiq qilish uchun quyidagilarni o’rganishni taklif qiladilar:

- Intellektlar (kognitiv qobiliyatlar testi va o’qituvchining baqosi yordamida). - Kreativlik (Dj. Gilford testi bo’yicha noyob usullarni, P.Torrens bo’yicha kreativlikni verbal iqtidorni aniqlovchi testlar va o’qituvchining baqosi yordamida). - Ijtimoiy kompetentlik (so’rovnoma va o’qituvchining baqosi yordamida). - Psixomotor qobiliyat (kompyuter testlari va o’qituvchining baqosi yordamida). - San'at soqasidagi qobiliyat (o’qituvchining baqosi yordamida). - Kognitiv bo’lmagan shaxs xususiyatlari (so’rovnomalar: bilimga tashnalik, omadga umid qilish omadsizlikdan qo’rqish xavotir, o’ziga-o’zi baqo, o’quv uslubi). - Muqit xarakteri (oilaviy va maktab muqitini o’rganuvchi so’rovnomalar yordamida). - Intilish (turli soqalardagi faollikni aniqlovchi, turli fandagi o’zlashtirishni ko’rsatuvchi so’rovnoma). Longityud adqiqotlarini qayta o’tkazish olingan ma'lumotlarni to’ldirish va kengaytirish

imkonini beradi. Longityud metod orqali bolalar iqtidorini uzoq yillar davomida o’rganilganligi tufayli uning yosh xususiyatlarini o’rganish imkoniyatini beradi.

Ushbu tadqiqotlar doirasida iqtidorli bolalarning intellektual ijodiy va maxsus qobiliyatlarni rivojlantiruvchi dasturlar ishlab chiqildi. Iqtidorlilik muammosi bo’yicha jaxon va xorij tadqiqotchilarining ishlarini taqlil qilish shuni ko’rsatadiki, iqtidorni shaxsni ijodda o’zini universal, potensial imkoniyatlarini namoyon qilish deb tasavvur qilish keng tarqalgan. Demak:

1) Iqtidor tuqma va intellektual voqelik deb tushuntiruvchi konsepsiya yangisi bilan almashdi.

2) Iqtidor yuqori intellektual bilan bir narsa emas, vaxolanki yuqori intellekt

iqtidorlilikning muqim shartidir.

3) Iqtidorlilikni muqim komponenti kreativlikdir.

4) Iqtidor insonning barcha shaxsiy sifatlarida ko’rinadi: qiziqishlari, motivlari, qislari, irodaviy xususiyatlari va boshqalar.

5) Shaxsning ijodiy potensiali iqtidorlilikni asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga u qayot tarzi ijtimoiy muqitning ta'sirisiz avtomatik tarzda namoyon bo’lmaydi.

6) Iqtidorli bolalarni o’rganish uchun aqliy iqtidorning asosiy komponentlarini,

rivojlanishi dinamikasini o’rganishga imkon beruvchi- longityud metodini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Iqtidor o’ziga xos individuallik bo’lishga qaramay qator umumiy xususiyatlarga qam egadir ko’zatishlar va eksperimentlar natijasida bolalar iqtidorining bir necha tiplarini ajratish mumkin.

" Ushkita-3 sinf o’quvchisi.

Jismoniy rivojlangan mayda motorika va xarakat koordinasiyasi yaxshi rivojlangan, bola faol xarakatchan jismoniy mashqlari va sport o’yinlarini yaxshi ko’radi. 3 yoshdan kontur ichidagi rasmlarni qirqadi va bo’yaydi. Bilish faolligi, nutq va intellekt rivojlangan: Nikita qiziquvchan yangilikni tez ilib oladi, "global" muammo va xodisalarga oid ko’p savollar beradi. Farosatli, mantiqiy fikirlaydi.

Nikitaning xotirasi yaxshi: u materiallarni eslab qoladi. Ixtiyorsiz diqqatning ko’lami keng. Bola darslarda biroz sabrsizroq, u darsdan tez chalqib do’stlari bilan suqbatlashib o’tirishi mumkin, lekin bu uning o’zlashtirishi yuqori darajada. Bolaning nutqi boy va yaxshi rivojlangan. Ko’p qikoyalar o’ylab topadi. So’z o’yiniga usta. Nikita turli shaqar va tuman olimpiadalarining doimiy ishtirokchisidir. Maktabning kuchli o’quvchilaridan biri. Nikita rasm chizishga qiziqadi. Artistik qobiliyatga ega turli badiiy tanlovlarda ishtirok etishni yaxshi ko’radi. Shaqar qo’shiqlar ko’rik tanlovining qolibidir. Nikita mexribon, yumshoq ko’ngil, lekin ayrim vaqtlarda qaysar va o’z aytganini qilishga moyil. Ba'zida odamovi bo’lib qafa qilganlar bilan gaplashmaslik mumkin, lekin tez unutadi, muloqatchan. Kichik guruqlarda vaziyatga boqliq lider bo’lishi mumkin. Odamlar bilan tez chiqishadi va ularning iltimosini yerda qoldirmaydi. qaqiqatparvar o’zining noto’qri qarakatlari uchun uyat qissini tuyadi. Musiqani sevadi, yaxshi kuylaydi. Nikitaning oilasi to’liq-u yolqiz farzand. Ota-onasi, buvi-buvasi bola tarbiyasiga ko’p vaqt ajratadi. Ular Nikitani qadrlashadi uning qiziqish va extiyojlariga e'tiborli bo’lib, unga yangi narsalar o’rgatishga intiladilar. Yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlar turli tomonli qiziqishlar xos bo’lgan uyqun tipda rivojlangan iqtidorli bolalarga xosdir. Shu bilan birga ular turli soqalarda muvofaqqiyatga erisha oladilar. Evgeniya - 2 sinf o’quvchisi Jenya juda qarakatchan qarakat qilishni yaxshi ko’radi. Gimnastika, raqs bilan shuqullanadi. Kam kasal bo’ladi. Mayda motorika va "qo’l va ko’z" ning motor koordinasiyasi yaxshi rivojlangan. U kuzatuvchanlik va ta'sirchan, yangi ma'lumotlarni qiyinchiliksiz oson o’zlashtiradi. Bilish faolligi yuqori darajada qar bir voqeani mazmunini tushunishga intiladi. Uni murakkab axloqiy muammolar qiziqtiradi: o’lim va qayot yaxshilik va yomonlik, bolalarning tuqilishi va bular. qizaloqni tabiiy qiziqtiradi, ya'ni: u yoki bu narsalar nimadan va qanday qilinadi degan muammo qiziqtiradi. Barcha savollariga u kitob va kattalardan javob qidiradi. Jenya barcha ma'lumotlarni o’zida sinab ko’rishga intiladi. Uning xotirasi juda yaxshi bir marta eshitgan narsasini bir qancha vaqtdan so’ng qam o’zgarishisiz qaytarib aytib-berish mumkin. qizcha test ko’rinishidagi topshiriqlarni qam muvofaqqiyatli bajaradi. Jenyaning nutqi yaxshi rivojlangan: luqati boy, nuqtada murakkab grammatik qurilishlarini qo’llaydi. qikoyalari juda orginal va mustaqildir. qizcha rasm chizishga qiziqadi, uning ishlari orginal va qiziqarlidir. Jenya qikoyalar yozishni, she'r yozishni yaxshi ko’radi. Jenyaning umumiy o’zlashtirish ko’rsatkichi yuqori. U maktabda talantli pedagog qo’l ostida balet bilan shuqullandi, lotin Amerikasi raqs bo’yicha xalqaro bolalar musobaqasi qolibasidir. O’zining keyingi kasbiy faoliyatini faqatgina ijod bilan boqlamoqchi va kelajakda raqqoslar psixologiyasi bilan shuqullanib, musobaqalardagi raqqoslar juftligidagi stressga barqarorlik mavzusini tadqiq qilmoqchi. Ota-onasining fikricha, Jenya tarix bilan shuqullanishni o’z do’stlarining pozisiyalarini ko’rsatishni, dramalarda ishtirok etishni yaxshi ko’radi, uning muxlislari-bu ota-onasi va do’stlaridir. qizaloq qayrioddiy xikoyalar uylab topishga usta. Artist, yaxshi raqs tushadi, xarakatchan musiqani sevadi. Bolalar va kattalar bilan muloqatchan. O’yinlarga beriluvchan. Xamma narsani birinchi va eng yaxshi qilishga intiladi. Unga birinchi bo’lish yoqadi. U bolalarni tashkillashtira oladi. Xamma u bilan o’ynagisi keladi, uning do’stlari juda ko’p uni lider deb tan olishadi. Jenya tipik ekstrovertdir. Jenyaning adolatparvarligi va uni yonida boshqalarni xafa qilishlariga chidab tura olmasligi boshqa bolalarga juda yoqadi. Onasining aytishicha Jenya juda yumshoq ko’ngil va tez yiqlab yuborishi mumkin. Jenya o’ziga ishongan, o’zini sevuvchi, unga yo’naltirilgan maqtovlarni qadrlovchi qizdir. Jenyaning oilasi to’liq ta'minlangan, maqbul oila o’yda qizaloq uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Yuqorida keltirilganlardan ko’rinib turibdiki, maxsus-kreativ tipdagi iqtidorli bolalarda ularning maxsus qobiliyatlari yaqqol ko’zga tashlanadi.

Evgeniy-1 sinf o’quvchisi tanaffus va jismoniy tarbiya darsida Jenya faol emas. U sinfdagi sport musobaqalariga qiziqmaydigan o’quvchilardandir. Jenyada mayda motorika yaxshi rivojlangan: daftarga tartib bilan yozadi, meqnat darslarida uning ishlari eng chiroylisi bo’ladi, asosiysi-o’qituvchilarning ta'kidlashicha topshiriqlarni aniq bajaradi. Jenyaning nutqi yaxshi rivojlanmagan, u yoshligida ayrim qarflarni ayta olmaganligi sababli, qozirgacha nutqida nuqsonini qiyinchilik bilan o’zlashtiradi. Uni qiziqtiradigan yagona ish-maktab mashqulotlaridir. U turli o’quv topshiriqlarini sinchkovlik bilan bajaradi. U daftarga tartib bilan, chiroyli qilib yozadi, daftar xoshiyalariga aqamiyat beradi. O’qish darslarida uning oqzaki mantiqiy javoblari ajralib turadi. Matematika darslarida "topshiritqlarni o’qiy oladi" qolaversa zaruriy ma'lumotlarni anglab, ajratib oladi: u ayrim qolatlarni isbotlab o’zini tekshirishni yaxshi ko’radi; matematik operasiyalarni boshqalardan yaxshiroq tushunadi. Maktabda rasm darslarida yaxshi rasm chizadi, lekin uyda rasm chizish bilan shuqullanmaydi. Maktab dasturini o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan narsalarnigina o’qiydi. O’qil bola samimiy, lekin muloqatchan emas. U o’z yaqinlariga kam e'tibor qaratadi. Maktabda ko’proq darslar bilan band bo’ladi.

Kam qollarda u darsda to’polon qilishi mumkin va pedagoglardan biri bunga e'tibor bersa xayron bo’ladi. U sinfdagi eng bosiq va namunali o’quvchi emas.

Oilasi noto’liq ota-onasi 5-yil avval ajrashishganiga qaramay bir xonadonda yashab bir-biriga yaxshi munosabatda bo’ladilar. Onasi o’qlining rivojlanishi uchun barcha moddiy sharoitlarni yaratishga intiladi: uyda kitoblar rivojlantiruvchi o’yinlar diafilmlar kolleksiyasi ko’p. Uyda it bor lekin Jenya unga kam vaqt ajratadi. Keltirilgan misoldan ko’rinib turibdiki, differensiallashmagan tipdagi iqtidorga ega bo’lgan bolalarda intellekt va kreativlikning o’rtacha taraqqiyoti kuzatiladi. Psixodiagnostika metodlari qar bir shaxs, ayniqsa o’qituvchi iqtidorli bola qaqida tushunchaga egadir bu tasavvurlarni shakllanishiga bizning turli bolalar bilan muloqotda bo’lishimiz, ularni kuzatishimiz va o’zaro qiyoslashimiz asos bo’lib xizmat qiladi. Lekin, bu tasavvurlar sub'ektivlikdan yiroq emas. qolaversa, iqtidorlilik qaqidagi tasavvurlar jamiyat eqtiyojiga boqliq qolda o’zgarib turadi. Turli tarixiy davrlarda iqtidorlilikning turli ko’rinishlari bo’lgan: qadimda jangovor qobiliyatlar qadrlangan. O’rta asrlarda qarb falsafasida mantiqiy fikrlovchi e'zozlangan bo’lsa, bizning davrimizda muammoni qal qilishda yangilikka, noan'anaviylikka intilish qayotiy chigalliklarni yecha olish qobiliyati tushuniladi. Agar biz 4 yoshli bolani mustaqil kitob o’qiyotganini, 5 yoshli bolani mashinkada o’zining qikoyalarini terayotganini, 9 yoshli bolani oliy matematika tenglamalarini yechayotganini ko’rsak, ularning iqtidorliligiga shubqa qilmaymiz.

Tema : 5. Iqtidorli bolaning asosiy muammolari

Reja:

1.Bolalik iqtidorini tabiyati. Motivatsion sohadagi buzilishlar bilan bog`lik muammolar.

2. Iqtidorli bolalarni diagnostika qilish muammosi.

Uzoq yillar mobaynida ijod san'at asarlari yaratuvchilarning asosiy xususiyati sifatida qaralgan bo’lsa, xozirda ilmiy ishda, boshqaruvda, bank ishida va qator soqalarda uning roli ortib bormoqda.Biroq, ijod tushunchasi va uning mezonlari qaligacha noaniq va baxs munozaralardir.amaliyotda Dj.Gilford tomonidan asos solingan ijod qarakteristikasini ya'ni intellekt strukturasini konverint va divergent tafakkurga ajratish keng tarqalgan.Agar konvergent tafakkur - bu uzviy mantiqiy jarayon ya'ni qat'iy tartibda bosqichma-bosqich amalga oshuvchi va yagona to’qri yechimga olib keluvchi jarayon bo’lsa, divergent tafakkur esa - bu bir vaqtning o’zida bir neche yo’nalishlarda muammoni qal qilish, aniq faktlar, isbotlar bilan cheklanib qolmaslik va o’z yo’lini bir necha bora o’zgartirish, mantiqiy uzviylik bo’lmagan qamda kutilmagan va bir necha muqobil variantlardagi yechimini topish jarayonidir.Ijodkorlikni aniqlovchi ko’pgina testlar divergent tafakkurga nisbatan qobiliyatni aniqlashga qaratilgan bo’lib, unda aniq va to’qri javob emas, qayrioddiy, kutilmagan, ajabtovur javoblar muqim.Dj.Gilford o’zining intellekt modeliga muvofiq intellektni va divergent tafakkurni testlashtirish tizimini ishlab chiqdi. Ushbu tizimning keng qo’llaniladigan testlaridan biri - "Noyob tarzda qo’llash" testlar bo’lib, uni P.Torrens o’zining kreativlik testlari batareyasida qam qo’llagan. Shu bilan birga testdagi ko’rsatkichlar: verbal ijodiy tafakkurning tezligi, egiluvchanligi va originalligini P.Torrens, Dj.Gilford tadqiqotlarida ko’rsatilganidek tasniflaydi. Tezlik shakllangan oqzaki qoyalar miqdoriga nisbatan qobiliyatlarda aks etadi va test talablariga mos keluvchi javoblar miqdori orqali o’lchanadi. Tezlik turli testlarda va bir testlarning turli topshiriqlarida turlicha bo’lishi mumkin va tafakkurdagi ijodiylikni qarakterlaydi.Ijodiylik ijodiy tafakkurning ko’rsatkichlari bilan qanchalik boqliq bo’lsa, uning yuqori ko’rsatkichlari kreativlikning yuqori darajada ekanidan dalolat beradi. Yechim qidirish jarayonida qanchalik ko’p muqobil variantlar ko’rib chiqilsa, muammoni to’qri qal qilish extimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Tezlik ko’rsatkichida eng avvalo boshqa ko’rsatkichlar nimani anglatishini tushunib olish muqim: impulsib, axloqona javoblar qam ushbu shkala bo’yicha yuqori ball olishini ta'minlaydi, lekin bunday javoblar egiluvchanlik, originallik shkalalari bo’yicha past ko’rsatkichga olib keladi. Shuning uchun qam egiluvchanlik va orginallik ko’rsatkichlarini tezlik ko’rsatkicha ajratib olib, qar bir javobni aloqida baqolash maqsadga muvofiqdir. Tezlik ko’rsatkichi tormozlanishi yuqori inert, yetarlicha motivasiyalangan sinaluvchilarda uchraydi. Egiluvchanlik ko’rsatkichi muammoning bir jiqatidan boshqasiga o’tishda turli qoyalarni ilgari sura bilishda, qaror qabul qilishda turli starategiyalarni qo’llay olishda ko’rinadi. Ushbu ko’rsatkichning tezlik ko’rsatkichiga nisbatan munosabatini baqolash maqsadga muvofiq chunki, turli tumanlikning aynan bir ko’rsatkichi ilgari surilgan qoyalar miqdorini bir xil emasligi bilan kuzatilishi mumkin. Tafakkurning ushbu tomonlari bir-biridan mustaqil bo’lishga qaramay tezlik egiluvchanlik uchun yuqori chegara qisoblanadi.Egiluvchanlikning past ko’rsatkichi tafakkur rigidligidan kam ma'lumotlilikdan, intellektual taraqqiyotning pastligidan yoki past motivasiyadan dalolat beradi. Yuqori ko’rsatkich esa buning aksini ifodalaydi, lekin egiluvchanlikning qaddan ortiq yuqori bo’lishi tafakkurdagi yagona chiziqni ushlab tura olmaslikdan, sinaluvchining biridan boshqasiga sakrab yurishidan dalolat beradi.Originallik qammaga ma'lum qat'iy o’rnatilgan qoyalardan farqlanuvchi qoyalarni ilgari sura olish qobiliyati bilan xarakterlanadi. Originallik bo’yicha yuqori intellektual faolliklar va nokonformliklari bilan ajralib turadilar. Ular muammoni yechimini topishda katta aqliy "sakrashlar" yoki "kashfiyotlar" qilishlari mumkin, lekin bu impulsivlikni bildirmaydi. Chunki, echimning originalligi qayratlanarli javoblarni yuzaga kelishini tormozlana olish qobiliyati bilan qam farqlanadi. qadan tashqari orginal yechimlar javoblarning "antiqa"ligi ayrim psixik yoki nevrotik buzilishlardan dalolat beradi.Ishlanganlik ko’rsatkichi figurali testlarni baqolash uchun qo’llaniladi, lekin ko’pgina tadqiqotchilar uni verbal testlarga qam qo’llash maqsadga muvofiqligini ta'kidlab o’tganlar. Ushbu ko’rsatkichning yuqoriligi yuqori darajada o’zlashtiruvchilar, tasviriy va konstruktivlik faoliyatiga moyil sinaluvchilar uchun xosdir.P.Torrens yoki Dj.Gilfordning kreativlik testlari batareyasidagi ayrim topshiriqlarni tanlab olgan qolda qo’llash diagnostikaning qiymatini tushiradi. Biroq amaliy faoliyatda ko’pincha tezda sinaluvchilarning qobiliyatlarini aniqlash zarurati tuqiladi. Bunday vaziyatda aloqida topshiriqlarni qo’llash mumkin, lekin bunda olingan natijalarni cheklangan ekanini tushunish va test natijalariga javobgarlikni olish lozim. Bu ayniqsa sinaluvchilarning kreativlik bo’yicha ko’rsatkichlarga past bo’lganda muqimdir: individual ijodkorlik turli soqalarda namoyon bo’lishini inobatga olgan qolda amalga oshirilgan qisqa test yordamida salbiy xulosalar berish mumkin emas.Bundan tashqari bolaning intellektual va ijodiy taraqqiyoti uning iqtidorini belgilamaydi va faqatgina bu ko’rsatkichlarga asoslanib uning keyingi taraqqiyotini belgilab bo’lmaydi. Bu yerda gap diagnostik metodikalarning kamligida emas, balki intellektual va ijodiy taraqqiyotning barcha tomonlarini ochib beruvchi ideal testlar yaratilgani bilan intellekt va ijod bola iqtidorini etarlicha ochib bera olmaydi.Ba'zida esa insonning shaxsiy xususiyatlari va motivasion soqasi iqtidorini rivojlantiruvchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. qanday qilib shaxsiy sifatlar iqtidor strukturasiga kirib qolgan va uning taraqqiyotida qando’ay o’rin tutadiq Iqtidorning mashqur modellardan biri Dj.Renzulli tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, u 3 faktorni o’zida mujassamlashtiradi: o’rtadan yuqori darajada intellektning rivojlanishi (muayyan yosh davri uchun) kreativlik va topshiriqlar bilan band bo’lish. Ushbu omillar odatda 2 qalqa shaklida tasvirlanadi model muallifining fikricha, barcha 3 omil yuqori darajada rivojlangan bo’lsagina iqtidor yuzaga keladi. Ko’pgina olimlar bu modelga ijtimoiy faktorlarni qam kiritadilar: oilaviy munosabatlardagi iqlim, maktabdagi ta'lim tengdoshlar bilan munosabat.Amaliyotchi psixologik nazariy bilimlar asasida iqtidorli bolalar intellektual taraqqiyotini, ijodiy qobiliyatlarini va shaxs xususiyatlarini dinamikasini oldindan ko’ra bilish va iqtidorli o’quvchilarning yosh individual xususiyatlarini inobatga olgan qolda faoliyatini boshqarish strukturasini yarata olishi kerak.Amaliy psixologik iqtidorli bolalarni to’liq diagnostika qilishi uchun quyidagi vazifalarni qal qilish lozim:

1.Adabiyotlarni taqlil qilish va iqtidorlilik psixologiyasining nazariy muammolarini aniqlash.

2.Diagnostik metodlarni tanlash va eksperimental tekshirish va intellektual, ijodiy va shaxsiy qobiliyatlarni shakllantirish.

3.Iqtidorli bolalarning ijodiy va intellektual potensialini rivojlantiruvchi dasturni ishlab chiqish va takomillashtirish.

4.Iqtidorli bolalarning intellektual, ijodiy va shaxsiy xususiyatlarini eksperimental qamda oddiy sharoitlardagi dinamikasini tadqiq qilish qamda taqlil qilish.

5.Muammoni o’qituvchilar va ota-onalar uchun tizimli ravishda bayon qilish.qo’yilgan vazifalarni qo’llashda eksperimental kompleks metodlar muqimdir.

Psixologiya fan sifatida yangi bo’lishiga qaramay, uning tarkibi doimo insonlarni qiziqtirib kelgan. Chunki, psixologiya - bu bizning qayotimiz va u qar doim, qar qanday, qar qaerda biz bilan. Shuning uchun fanni turli muammolari yuzasidan oz bo’lsa qam aniq yondoshuvlar bordir. Bu yerda, iqtidor muammosi qam chetda qolmaydi.Bundan bir necha 10 yil avval S.L.Rubinshteyn: "Iqtidorlikni o’rganuvchi ko’pgina ishlar bor. Biroq, olingan natijalar bu ishga farflangan vaqtni oqlamaydi. Bu ko’pgina tadqiqotlarning noto’qri ekani va ularda qo’llanilgan metodikalarning qoniqarsiziligi bilan tushuntiriladi", deb yozadi. O’tgan ko’p yillar mobaynida ushbu muammo yuzasidan ko’pgina nazariyalar yaratildi.Muammoning dolzarbligi va aqamiyati shundaki, iqtidorli bolalar bilan "oddiy" bolalar singari emas, ulardan farqli ravishda ishlash lozim-ki, bu ulardagi qobiliyatlarni yanada rivojlanishi bilan boqliq bo’lsin.P.V.Tyulenev iqtidorli bolalar muammosini dolzarb ekanini aniq ko’rsatib bergan: ". . . ushbu muammoni qal qilish bolaning kelajagini va oilaning baxtini belgilab beradi. Ota-onalar qaqiqatni bilishini istamaydi va u berkitilgan bo’lishiga qaramay ular qaqiqatni bilishlari zarur".Maqsad: iqtidor muammosini qobiliyatlar negizida ko’rib chiqish va muammo yuzasidan shaxsiy nuqtai nazarni shakllantirish.

Tema 6. Iqtidorlikni diagnostika qilish metodlari.

Reja:
1.Iqtidorli bolalarni tanglash Kompleks baxolash tizimi.

2.Intellektni o`lchashning standartlashgan metodlari.

Maktabgacha ta`lim muassasasida iqtidorli bolalarni aniqlashda tarbiyachining ish faoliyati

Ushbu ish (dastur) 3 yoshli bolalardan tortib I yoshli iqtidorli bolaga atalgan, ammo bu degani bundan boshqa yoshga o`tkazilmaslik kerak degani emas. Kichik yoshdagi iqtidorlilikni aniqlash ota-onalar va o`qituvchilarning muammoli eksperimental proekti bo`lib qoldi. Bu kabi muammoli mavzuda Illinoys shtatidan Karne shug`ullangan bo`lib, mavjud bo`lgan kriteriy bo`yicha o`rta hisobdan yarim baravar oshib ketadi. Ota-onalarning ko`p qismi Karne dasturi test-mashg`ulotlari bo`lib hisoblangan. Ota-onalar o`z kichik yoshdagi bolalariga tarbiya berish, milliy ruhda tarbiyalash maqsadida, iqtidorlarini namoyon etganlar Mutaxassislar fikricha, ota-onalar, qolaversa o`qituvchilar va tarbiyachilar o`z qiziqishlarini bildirganlar. Lekin bunday dasturlar odatda kam yuzaga chiqadilar va uzoq davom etmaydigan xarakterdagi eksperiment bo`lib qoladi.

Bugungi kunga kelib, erta vaqtdan o`qitish dasturi ishlab chiqilganligi (kam) etarli emas deb topilmoqda.

Bolaning iqtidorini erta yoshda aniqlashda mutaxassislarga yordam berishda ota-onaning roli katta, chunki ular har bir daqiqada bolaga keraklicha sharoit yaratib bera oladi. Ota-onalar uchun zarur narsa bu – maktabni to`g`ri tanlash, ya`ni ularning farzandining intellektiga, iqtidoriga soz kelishiga qarab ta`lim muassasasini to`g`ri tanlay bilishlari o`ta zarur.

Ota-ona birinchi navbatda bola hayotidagi birinchi yordamchisi bo`lishi lozim. Bunday ishni bir-varakayiga ikkita yo`nalishda – preventiv va reabilitatsion bo`lib, qanchalik erta boshlansa, shunchalik muvaffaqiyatga erishishning imkoniyati ortadi.
Iqtidorli bolalar bilan ishlashda tarbiyachiga zarur bo`lgan fazilatlar

«Astor» dasturi kriteriysi

«Astor» dasturi shuni ko`rsatadiki, iqtidorli bolalar bilan ishlashda tarbiyachi ega bo`lishi lozim bo`lgan fazitalar ayrim ishlab chiqilgan dasturlarda aniq va o`nda ishlab chiqilgan.

Tarbiyachiga zarur:

1. Yaxshilik tarafdori, chaqqon;

2. Iqtidorli bolalar psixologiyasini tushunmoq va ular hohishini va qiziqishini sezish;

3. Tarbiyachilik stajiga ega bo`lgan;

4. Intellektual yuksak darajada aqliy faoliyatga ega;

5. +iziqish doirasi keng;

6. Pedagoglikdan tashqari boshqa kasb egasi bo`lish;

7. Iqtidorli bolalar bilan bog`liq bo`lgan hohlagan majburiyatni bajarish;

8. Tez va chaqqon hayot suratiga ega bo`lish;

9. Hazil-mutoyibaga ega bo`lish;

10. Ыz o`stida ishlashlik va qayishqoq fe`lli bo`lish;

11. Ijodiy ammo an`anaviy bo`lmagan dunyoqarashga ega bo`lish;

12. Sog`lom bo`lish va hayotiy barqarorlikni saqlash;

13. Oliy ta`lim muassasasidan keyingi maxsus iqtidorli bolalar bilan ishlash uchun o`quv kursini tugatgan bo`lishi kerak.

Undan tashqari «Astor» dasturi boshqaruvchisi bir guruh tarbiyachilaridan savolnoma olib, iqtidorli bolalar bilan ishlash uchun yana qanday pedagogik mahorat ko`rinishlari kerakligini aniqlashga urindi. Analiz javoblari shuni ko`rsatdiki, tanlab olish kriteriysi ko`rsatkichlari bilan tarbiyachilar fikri mos kelgan.

Tarbiyachilar tomonidan zarur deb topilgan quyidagi fazilatlarni sanab o`tamiz, bolalarga yondashuvchanlik, iliqliq, aniqlik, hazil-mutoyiba, entuziazm, o`z kuchiga ishonish, yuqori intellekt va harakatchanlik.
Tarbiyachilarni tanlab olishning boshqa kriteriylari
Tarbiyachilarni to`g`ri tanlab olishda «Astor» dasturida qo`llanilayotgan kriteriylar etarlicha iqtisoslashgan.

Shuni aytib o`tish kerakki, iqtidorlilik ushbu dasturda faqatgina intellektual ko`rinishda tushuniladi.

Pozitiv «Men»  kontseptsiya

Pozitiv Men  kontseptsiyasi iqtidorli bolalar bilan ishlovchi tarbiyachining eng muhim fazilatidan biri hisoblanadi.

Ko`pgina psixologlarning ta`kidlashicha tarbiyachining pozitiv men  kontseptsiyasi bolaga bo`lgan iliq munosabatida yaqqol ko`rinadi va to`g`ridan-to`g`ri bog`liq.

Shunisi aniqki, o`ziga past baho beruvchi tarbiyachi unga 4 yoshli bola bergan savolidan qiynalib, qiyin ahvolga tushib qoladi. Doroti Siskning Men  kontseptsiyasining ahamiyatini aytgan fikricha, hozirgi paytga kelib, ko`pgina pedagog-tarbiyachilar kontseptsiya mohiyatini, ahamiyatini tushunmoqda.

Men  kontseptsiyasi shaxs oldida yangidan-yangi qirralarni ochishi yoki kelgusida yuqori perspektivaga etaklovchi, yulovchi eshiklar batamon yopilib qolishi mumkin. Doroti Siskning ota-onalar va tarbiyachilarga qarata aytgan fikri juda o`rinli bo`lib hisoblanadi.
Maqsad intiluvchanlik
Renzulli fikricha  iqtidorlilikni faqatgina bir kriteriy bo`yicha aniqlamay, bir necha kriteriylar yig`indisi bo`yicha bolalarni va huddi shu yo`sinda tarbiyachilarni tanlab olish kerak.

Iqtidorli bolalar bilan ishlovchi tarbiyachi holatga qarab ish tutuvchi maqsad sari intiluvchi bo`lishi kerak.

etuklik
etuklik nima degan savolga  rivojlanish jarayonida iqtidorlilikning to`liq namoyon bo`lishiga erishishga aytiladi deb javob beramiz.

Professional-emotsional etuk tarbiyachi o`zining maqsadi borligi vazifalarini bilishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bunday tarbiyachilar o`z qobiliyatlarini o`z qo`l ostida tarbiyalayotgan bolalarga singdirib, bu bilan atrof-muhitdagilar hurmatini qozonadilar. Ular iqtidorli bolalardan xurkimaydilar, aksinsa unday bolalarni aniqlab, shular bilan ishlashga urinadilar.

Iqtidorli tarbiyachi har vaqt situatsion vaziyatdan chiqa oladi, har bir bolaga individual o`zgachalik bilan yondashadi.
Emotsional stabillik
Yuqorida aytib o`tganimiz  pozitiv men  kontseptsiyasi  emotsional stabillik fazilati bilan chambarchas bog`liq.

Kuzatishlarning ko`rsatishicha, tarbiyachi o`z shaxsiy xarakteridagi nuqsonlarni bartaraf etmay turib, yosh bolalar bilan ishlasha olmaydi, ayniqsa gap iqtidorlik bolalar haqida borganda juda vaziyat chigallanib ketishi mumkin. Shuning uchun iqtidorlililar bilan tarbiyachi orasidagi munosabat, tarbiyachining emotsional his tuyg`ulari va bilishi tomonidan o`rnak bo`la oladigan gina tarbiyachi ishlashi mumkin.

Bolaning psixik rivojlanishidagi belgilari va qonuniyatlari tekshiruv natijalari va o`quv dasturlari
Tarbiyachilar bolaning rivojlanishi jarayonida undagi iqtidorlilik belgilarini ko`ra olishi lozim, ya`ni o`z yoshiga mos individual xususiyatlarini vaqtida rivojlanishi, ijodiyot ko`rinishi, bajaruvchanlik qobiliyati, muomala-munosabat xususiyatlari o`zgachaligi, liderlik qobiliyati kabilarini tez anglay olishi kerak. Yana bir ahamiyatga mashk narsa bu bolaning tarbiyachi tomonidan rag`batlantirilib turishi hisoblanadi.

Iqtidorli bolalarni aniqlash va ular uchun o`quv ishchi dastur ishlab chiqish uchun albatta birinchi navbatda chuqur bilim, ayniqsa kichik maktab yoshi davri bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini bilmay turib, buni amalga oshirish qiyin.

Iqtidorli bolalarni aniqlash va tekshirish
Tarbiyachi avvalo iqtidorli bolalar bilan ishlar ekan, bu jarayonda aniqlayotgan boladagi faqat bir tamonini emas, ko`pgina jabhalarini qamragan har-xil xususiyatlarini, ayniqsa bolada sensor va harakat buzilishi kuzatilsa, bunday bolalarga alohida o`quv dasturi ishlab chiqishlari zarur.

Dastur ishlab chiquvchi shartiy ravishda standartlashtirilgan test natijalarini analiz qilish, bolalardan ko`plab axborot olish va ularni kuzatib o`rganuvchi talaygina metodikalarni bilishi kerak.

Bolalarni boshqara bilish
Ko`pgina hollarda maktabgacha yosh davri bolasiga tinchlikni buzuvchi deb qarashadi. Uning aybi nimada? Tajribalardan shunisi ma`lumki, bolaga uning iqtidoriga mansub bo`lmagan qobiliyatidan kelib chiqmay dars o`tilsa bola zerikadi va qiziqishini yo`qotadi. Agar bunday hollarda tarbiyachining kuzatuvchanlik qobiliyati past bo`lsa, bola darsga qiziqmayotganligining sababini aniqlab ko`rolmasa, u gap nimadaligiga tushunmay, bolaga qarshi kurasha boshlaydi. Iqtidorlilikning eng asosiy belgisi bu kichik yosh paytidan bolaning o`ta qiziquvchanligi, haddan tashqari ko`p savol berishi bilan namoyon bo`ladi. Shunday vaziyatda, tarbiyachi oqilona ish tutib, savollaridan uning iqtidorlilik tarmog`ini aniqlab shu yo`nalishda bola yanada chuqurroq o`z ustida ishlashi kerak bo`ladi.
Tarbiyachi effektiv metodlar yordamida dars berish qobiliyati
Iqtidorli bolalarga dars berishga qaratilgan metodlarning so`rovnomalarining mundarijasini tuzib chiqdi. Iqtidorli bolalarni o`qitish metodi bo`lishi kerak:

1) Ыzining asosiy vazifasi sifatida bilim olishga yordam berishi; 2) bolaning intellekti va ijtimoiy rivojlanganligiga to`g`ri kelishi, 3) iqtidorli bolaning asosiy va kelgusidagi iqtidorini namoyon etish; 4) pertseptiv bilish darajasidan oliy tushunish darajasiga o`tish.

Iqtidorli bolani o`qitish uchun to`g`ri keladigan bir metodni olish noto`g`ri, chunki har bir metod o`zining yakka xususiyatlariga ega.
Kontseptual modellarni bilish
Iqtidorli bolalar uchun o`quv dastur ishlab chiqishda kontseptual model bilan tanishish tarbiyachilar uchun katta imkoniyatlar tug`diradi. Ya`ni ta`lim-tarbiya jarayonining har bir detali, murakkab va nozik bo`lgan jabhalariga kirib borishiga imkon beradi. Masalan, tarbiyachi agar Gilfordning «Intellekt strukturasi» modeli bilan tanish bo`lsa, to u o`ziga ishonib o`quvchining, bolaning hayolini ayniqsa, iqtidorli bolalarda simvollar operatsiyasi va faqatgina konkret bo`lgan narsalarnigina emas, balki abstrakt tushunchalarni ham rivojlantiradi.
Ota-onalar bilan munosabat (bog`lanish)
Bizga ma`lumki, tarbiyachilar, o`qituvchilar bolalarning ota-onalari bilan muloqotga kirishganda tarbiyachilar o`zlarini yo`qotib, davdiraydilar, ayniqsa bola iqtidorli bo`lsa. Shuning uchun ota-onalar bilan til topishishning yo`llarini o`ylab, izlashlari kerak. Dars mobaynida ishtirok yoki o`z bolalari bilimini baholashni tavsiya etishlari kerak.
Tarbiyachi iqtidori
Biz yuqorida aytib o`tganimizdek, iqtidorli bolalar bilan ishlaydigan tarbiyachi yuqori intellektual qobiliyatlarga ega bo`lishi kerak deb o`tgan edik. Agarda bu tarbiyachi o`zi ham qaysidir tarmoqda qobiliyatli bo`lsa, unda u inson iqtidorli bolani tarbiyalash uchun aynan xizmat qiluvchi tarbiyachi bo`lib hisoblanadi.
Baholay olishni bilish
Bolaning rivojlanishini tashkillashtirish jarayonida tarbiyachi faqatgina bola iqtidorini aniqlabgina qolmay, bola uchun «iqtidorli» o`quv dasturini ishlab chiqib va ota-onani darsga jalb etishi kerak. Bu narsa keyinchalik o`qishni rejalashtirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyachilarni tanlab olish: qo`shimcha kriteriylar

Tarbiyachi intellekti

N`yulend (1976) har doim o`qituvchi, shu jumladan tarbiyachilar intellektiga katta ahamiyat berib kelgan.

Uning aytishicha iqtidorli bolalarni o`qitish faqat standartga javob beradigan tarbiyachi tomonidan amalga oshirilishi kerak. Birinchidan, tarbiyachi va bola o`rtasida ziddiyotlarning kelib chiqishiga yo`l qo`ymaslik va bola fikrini bayonlayotganda uning so`ziga qo`shimcha kiritmaslik, fikridan tarbiyachining fikri oshib ketmasligi kerak. Ikkinchidan esa, bola pertseptiv darajadan oliy tushuncha darajasiga o`tishining oson ko`chishini ta`minlashi kerak.

Ish joyiga tayyorlash
Aytish kerakki, hozirgi paytda hamma standartlar bo`yicha javob beruvchi tarbiyachini topish qiyin. Shuning uchun pedagogik ma`muriyat faqat mutaxassislarni tanlab olibgina qolmay, balki ular bilimini kadrlar tayyorlash bo`yicha maxsus tayyorgarlik ishlarini olib borishlari kerak, ya`ni kvalifikatsion malaka oshirish ishlari yurgizilib turishi lozim.
I+TIDORLI BOLALARNI ANI+LASH MODELI
Iqtidorlilikni aniqlash jarayoniga yondashishning ikkita asosiy yo`li bor. Birinchisi, yakka baholash sistemasiga asoslanadi, ikkinchisi esa kompleksli baholash sistemasiga asoslanadi. Stanford-Bine shkalasi bo`yicha bola 132 bal to`plashi kerak bo`lib an`anaviy sistema hisoblanadi va yakka baholash sistemasiga namunali misol bo`la oladi.

Yana bir misol bu – etaplashgan jarayon, ya`ni bola an`anaviy sistemadan oldin avvaldan tayyorlangan etapdan o`tishi kerak bo`ladi.

Kompleks baholash sistemasi
Ohirgi yillarda ko`p hollarda iqtidorli bolalar ayrim dasturlar bo`yicha kompleks baholash orqali aniqlangan. Bunga misol tariqasida Gauenning (1975) «rezervuar modeli»ni aytish mumkin. Ыqituvchining ko`plab tekshiruvchilari, baholash protseduralarini o`tkarishlari va albatta guruh bo`lib (ommaviy) olingan test natijalari, guruh rahbarining yo`rig`i bilan tegishli kandidatlar saylab olinadi. Bunda bola berilgan to`rtta savolning 3 tasiga bergan javobi yuqori ko`rsatkichni ko`rsatishi kerak yoki bo`lmasa Stanford-Bine shkalasi bo`yicha qo`yilgan yuqori kvalifikatsion summadagi ballni to`plashi kerak bo`ladi, bunda tanlab oluvchi komissiya a`zolari fikri ham inobatga olinadi.

Gauen modeli kichik maktab yoshidagilar uchun ishlab chiqilgan bo`lsa da, maktabgacha yosh davridagi bolalar uchun ham qo`l keladi.

Illinoys shtatidagi universitetining «RAPYHT» proekti – iqtidorli bolalarni diagnostika qilishda kompleks baholashning bir variantidan foydalanishadi. Ushbu «RAPYHT» proektida bolalarning iqtidorlilik darajasini savollar seriyasidan iborat savolnomadan foydalanishadi. Bu savolnoma varag`i har bir bola uchun individual ravishda o`qituvchi yoki ota-onasi tomonidan to`ldiriladi.

Bu savolnoma bola iqtidorliligini bir necha tarmoqlarini tekshiradilar. Ular: ijod yo`nalishi, tasviriy san`at, matematika, o`qish, musiqa, iskusstvo, muloqotchilik va psixomotorika.

Bu savolnoma natijasida bolaning ko`rsatgichi bitta bo`lsayam tarmoqdan ko`rsatgichdan yuqori bo`lsa, bu bola «RAPYHT» dasturiga nomzodlar tarkibiga kiritiladi.

Shunday qilib, maktabgacha bo`lgan yoshdagi iqtidorli bolalarning ikkita informatsiya olish joyi mavjud bo`lib, bular o`qituvchi va ota-ona bo`lib hisoblanadi. Ushbu tanlab olingan bolalar o`z iqtidorlilik darajasi yuqori bo`lgan tarmog`i bo`yicha maxsus dastur bo`yicha yana qayta tekshiruv ishlari (mashg`ulotlari) o`tkaziladi. Agarda bolaning ulgurish ko`rsatkichlari bir yoki ikki tarmoq bo`yicha pastga yaqin va past ko`rsatkichda bo`lsa, bu bolalar qo`shimcha tayyorlanuvchi guruhga biriktiriladi. Fizik jihatdan va sensor etishmovchiligi bor bolalar esa mahsus standartlashtirilgan test sinoqlaridan o`tadilar.

Bolaning iqtidorligini qanday aniqlash kerak?

Bolalarning iqtidorini har xil guruhlarda, aholining har xil tabaqasida aniqlashda ba`zi bir muammolarga duch kelamiz. Bolalarning aqliy, intellektual va yaratuvchanlik qobiliyatini aniqlash uchun an`anaviy testni qo`llash va ular natijasini o`qituvchilar va ota-onalar yo`l-yo`riqlari va kuzatuvlari natijalarini qo`shib baholanadi.

Amaliy kuzatuvlarda shuni hisobga olish kerakki, kerakli miqdorda iqtidorli bolalarni aniqlash jarayoni etarlicha davom etuvchi jarayon bo`lib, ularning rivojlanish dinamikasi bilan be`vosita bog`liq.

Ushbu bo`limda biz sizlar bilan bolalarning iqtidorligining qirralarini o`rganuvchi standartlashtirilgan test, baholash, kriterial-orientirovkali testlar va boshqalarni ko`rsatib o`tamiz.

Intellektni o`lchashning standartlashtirilgan metodi
Hozirgi kunda bolalar intellektini o`lchashda ushbu metoddan keng foydalanilmoqda. Ushbu test boladagi verbal va noverbal bo`lgan iqtidorini aniqlashga qaratilgan.

Shuni aytib utish joizki, bolaning kognitiv va nutqi rivojlanishini aniqlovchi metodlar ko`plab istak va hohish bilan qo`llaniladilar.

Bunday vaziyatda bolalarning kvalifikatsion ballari orqali o`z tengdoshlari orasidan 70% iqtidorli degan maktabgacha davr bolalari tanlab olinadi.
Stanford-Bine bo`yicha intellektni aniqlash shkalasi
Stanford-Bine individual test hisoblanib, kichkina, ya`ni 2 yosh davridan boshlab va shu jumladan kattalarga ham qo`llansa bo`ladi. Test topshirig`ida asosan, verbal tarmoqqa ko`p e`tibor beriladi va shu bilan birga ko`pgina topshiriqlar kichkina yoshdagilar uchun bo`lganligidan aniq harakat reaktsiyasini talab qiladi. Bu test aqliy yoshni belgilab beradi (MA) va IQ*. Stanford-Bine bo`yicha o`lchash sistemasi qaraganda, uning aqliy salohiyati o`rta hisobda 124 balldan kam bo`lmasligi kerak. Hamda, shunday metodikalar borki, Stanford-Bine sistemasi bo`yicha olingan ko`rsatkichlar bolalarning fikr yuritish faoliyat darajasini tekshiradi. Bu model strukturasining asoschisi Gelford hisoblanadi 1978 yil.

Kichik maktab yoshi va maktabgacha bo`lgan yosh bolalari uchun Veksler bo`yicha intellektni o`lchash shkalasi

+uyidagi test boladagi umumiy aql salohiyatini o`lchab beruvchi individual test hisoblanadi. Veksler shkalasi 2 ta qismdan iborat: verbal shkala va ish harakat shkalasi, bu shkalalarning har biriga 5 tadan subtest jamlangan. Verbal shkalaning subtestlari bolaning tushunishni, qabul kilish jarayonini, arifmetik amallarni, o`xshashlikni topishni va so`z boyligini rivojlantirishga va darajasini tekshirishga qaratilgan.

Ish – harakat shkalasi esa o`zida kubiklarni konstruktorlash, labirintlar, rasmni oxiriga etkazish, kodlashtirilgan o`yinlarni jamlagan.

Bolalar Slosson bo`yicha intellektini o`lchash Slosson testi yuqorida aytib o`tganimizdek ham bolalar, ham kattalarga ishlab chiqilgan. Bu testni boshqalardan farqi shundaki, savollarga javoblar og`zaki olinadi, faqatgina ish-harakatda bolani aniqlamoqchi bo`lsak, u holda qalam, qog`oz yordamidan foydalanishimiz mumkin.
Aqliy etuklikni o`lchashni Kolumbik shkalasi
Ushbu shkala bolani individual tekshirish uchun mo`ljallangan bo`lib, senso va ish-harakati, nutqi buzilgan bolalar uchun tavsiya etiladi.

Testning shartiga ko`ra, tekshiriluvchiga 92 ta rasm chizilgan qog`oz ko`rsatiladi va bola navbatdagilariga o`xshashmagan rasmni qo`li bilan ko`rsatadi. Ushbu test orqali bolaning umumiy analitik iqtidori tekshiriladi. Ranglarni, shakllarni, sonini, belgilarini ajratib, aytib bera olishi kerak.

Maktabgacha yosh davri bolalari uchun standartlashtirilgan testlar

Maktabgacha tayyorlikni aniqlovchi test
Ushbu test o`zida bir necha (7 ta) subtestlarni jamlab, ular eshitib esda saqlash, ko`rib esda saqlash, eshita bilish, maktab topshiriqlarini bajara olish, harflarni kopirovka qilish, tanishi, hattoki bulardan tashqari o`zi mustaqil o`qishini bilishga, o`rganishga qaratilgan.
Pertseptiv-harakat faoliyatining rivojlanishini aniqlovchi standartlashtirilgan test
Bu kabi testlar maktabgacha yoshdagi bolalarning ish-harakatining o`ta rivojlanganlik darajasini aniqlashda katta rol` o`ynaydi. Bunda faqatgina harakatlanish va bolaning «qog`oz-qalam» faoliyatigina tekshiriladi.

Ko`rish-harakat koordinatsiyasini aniqlovchi test

Bu test «qog`oz-qalam» testining klassik ko`rinishidek. Test shartlariga ko`ra bolaga qiyinlik darajasi o`sib borgan 24 ta geometrik shakldagi rasmlarni chizib berishi so`raladi.
Purd`e testi
11 ta subtestdan iborat bo`lib, pertseptiv-harakat qobiliyatlarini aniqlaydi. Test natijasini baholash 4 ballik shkala bilan amalga oshiriladi. Bu testta berilgan normativga qarab testdan o`tayotganlarning sotsial-ekonomik jihatlari ham yaqqol namoyon bo`ladi.
Vaynlend shkalasi
Vaynlend shkalasi bolaning shaxsiy rivojlanganlik darajasini va ijtimoiy kelib chiqish darajasini o`rganadi.

Bu shkala bolani yaxshi taniydigan katta odam qo`li bilan to`ldiriladi va quyidagi parametrlar bo`yicha sinaladi: ovqatlanish, tualet, gigiena, kiyinish, echinish, o`zini-o`zi boshqarish, uy ishlari, nutqning o`sishi va muamala, ijtimoiylik.

Ijtimoiy qobiliyatlar
Ijodiy qobiliyatlarni baholash, iqtidorlilikni aniqlashda muhim o`rin tutadi. Amaliyotda hozirgi kunda Gilford tekshiruvlariga asoslangan ijodiy tavsifnoma ko`p qo`llaniladi.

Ayni paytlarda ijodiy qobiliyatni bolada baholash Torrens metodikasi bo`yicha o`tkaziladi. Bunda e`tibor berish kerak bo`lgan narsalar – egiluvchanlik, originallik, fikrlashning aniqligi va hayoldir.

Verbal-ijodiy fikrlashni o`lchash bo`yicha Torrens testi
Bu testning maqsadi boladagi ijodiy, verbal fikrlashni o`lchash va baholash. Bunga 4-5 yoshdan boshlab, kichik maktab yoshi bolalari qaratiladi.

Test orqali: informativ savollar bera olishni bilish, holatning sababini aniqlash, rasmdagi voqea-hodisaning mohiyatini tushunish kabilar aniqlanadi va natijalari baholanadi.

Maktabgacha ta`lim muassasasida iqtidorli bolalarni aniqlashda tarbiyachining ish faoliyati
Ushbu ish (dastur) 3 yoshli bolalardan tortib I yoshli iqtidorli bolaga atalgan, ammo bu degani bundan boshqa yoshga o`tkazilmaslik kerak degani emas. Kichik yoshdagi iqtidorlilikni aniqlash ota-onalar va o`qituvchilarning muammoli eksperimental proekti bo`lib qoldi. Bu kabi muammoli mavzuda Illinoys shtatidan Karne shug`ullangan bo`lib, mavjud bo`lgan kriteriy bo`yicha o`rta hisobdan yarim baravar oshib ketadi. Ota-onalarning ko`p qismi Karne dasturi test-mashg`ulotlari bo`lib hisoblangan. Ota-onalar o`z kichik yoshdagi bolalariga tarbiya berish, milliy ruhda tarbiyalash maqsadida, iqtidorlarini namoyon etganlar Mutaxassislar fikricha, ota-onalar, qolaversa o`qituvchilar va tarbiyachilar o`z qiziqishlarini bildirganlar. Lekin bunday dasturlar odatda kam yuzaga chiqadilar va uzoq davom etmaydigan xarakterdagi eksperiment bo`lib qoladi.

Bugungi kunga kelib, erta vaqtdan o`qitish dasturi ishlab chiqilganligi (kam) etarli emas deb topilmoqda.

Bolaning iqtidorini erta yoshda aniqlashda mutaxassislarga yordam berishda ota-onaning roli katta, chunki ular har bir daqiqada bolaga keraklicha sharoit yaratib bera oladi. Ota-onalar uchun zarur narsa bu – maktabni to`g`ri tanlash, ya`ni ularning farzandining intellektiga, iqtidoriga soz kelishiga qarab ta`lim muassasasini to`g`ri tanlay bilishlari o`ta zarur.

Ota-ona birinchi navbatda bola hayotidagi birinchi yordamchisi bo`lishi lozim. Bunday ishni bir-varakayiga ikkita yo`nalishda – preventiv va reabilitatsion bo`lib, qanchalik erta boshlansa, shunchalik muvaffaqiyatga erishishning imkoniyati ortadi.

Iqtidorli bolalar bilan ishlashda tarbiyachiga zarur bo`lgan fazilatlar

«Astor» dasturi kriteriysi

«Astor» dasturi shuni ko`rsatadiki, iqtidorli bolalar bilan ishlashda tarbiyachi ega bo`lishi lozim bo`lgan fazitalar ayrim ishlab chiqilgan dasturlarda aniq va o`nda ishlab chiqilgan.

Tarbiyachiga zarur:

1. Yaxshilik tarafdori, chaqqon;

2. Iqtidorli bolalar psixologiyasini tushunmoq va ular hohishini va qiziqishini sezish;

3. Tarbiyachilik stajiga ega bo`lgan;

4. Intellektual yuksak darajada aqliy faoliyatga ega;

5. +iziqish doirasi keng;

6. Pedagoglikdan tashqari boshqa kasb egasi bo`lish;

7. Iqtidorli bolalar bilan bog`liq bo`lgan hohlagan majburiyatni bajarish;

8. Tez va chaqqon hayot suratiga ega bo`lish;

9. Hazil-mutoyibaga ega bo`lish;

10. Ыz o`stida ishlashlik va qayishqoq fe`lli bo`lish;

11. Ijodiy ammo an`anaviy bo`lmagan dunyoqarashga ega bo`lish;

12. Sog`lom bo`lish va hayotiy barqarorlikni saqlash;

13. Oliy ta`lim muassasasidan keyingi maxsus iqtidorli bolalar bilan ishlash uchun o`quv kursini tugatgan bo`lishi kerak.

Undan tashqari «Astor» dasturi boshqaruvchisi bir guruh tarbiyachilaridan savolnoma olib, iqtidorli bolalar bilan ishlash uchun yana qanday pedagogik mahorat ko`rinishlari kerakligini aniqlashga urindi. Analiz javoblari shuni ko`rsatdiki, tanlab olish kriteriysi ko`rsatkichlari bilan tarbiyachilar fikri mos kelgan.

Tarbiyachilar tomonidan zarur deb topilgan quyidagi fazilatlarni sanab o`tamiz, bolalarga yondashuvchanlik, iliqliq, aniqlik, hazil-mutoyiba, entuziazm, o`z kuchiga ishonish, yuqori intellekt va harakatchanlik.
Tarbiyachilarni tanlab olishning boshqa kriteriylari
Tarbiyachilarni to`g`ri tanlab olishda «Astor» dasturida qo`llanilayotgan kriteriylar etarlicha iqtisoslashgan.

Shuni aytib o`tish kerakki, iqtidorlilik ushbu dasturda faqatgina intellektual ko`rinishda tushuniladi.

Pozitiv «Men»  kontseptsiya

Pozitiv Men  kontseptsiyasi iqtidorli bolalar bilan ishlovchi tarbiyachining eng muhim fazilatidan biri hisoblanadi.

Ko`pgina psixologlarning ta`kidlashicha tarbiyachining pozitiv men  kontseptsiyasi bolaga bo`lgan iliq munosabatida yaqqol ko`rinadi va to`g`ridan-to`g`ri bog`liq.

Shunisi aniqki, o`ziga past baho beruvchi tarbiyachi unga 4 yoshli bola bergan savolidan qiynalib, qiyin ahvolga tushib qoladi. Doroti Siskning Men  kontseptsiyasining ahamiyatini aytgan fikricha, hozirgi paytga kelib, ko`pgina pedagog-tarbiyachilar kontseptsiya mohiyatini, ahamiyatini tushunmoqda.

Men  kontseptsiyasi shaxs oldida yangidan-yangi qirralarni ochishi yoki kelgusida yuqori perspektivaga etaklovchi, yulovchi eshiklar batamon yopilib qolishi mumkin. Doroti Siskning ota-onalar va tarbiyachilarga qarata aytgan fikri juda o`rinli bo`lib hisoblanadi.
Maqsad intiluvchanlik
Renzulli fikricha  iqtidorlilikni faqatgina bir kriteriy bo`yicha aniqlamay, bir necha kriteriylar yig`indisi bo`yicha bolalarni va huddi shu yo`sinda tarbiyachilarni tanlab olish kerak.

Iqtidorli bolalar bilan ishlovchi tarbiyachi holatga qarab ish tutuvchi maqsad sari intiluvchi bo`lishi kerak.

etuklik
etuklik nima degan savolga  rivojlanish jarayonida iqtidorlilikning to`liq namoyon bo`lishiga erishishga aytiladi deb javob beramiz.

Professional-emotsional etuk tarbiyachi o`zining maqsadi borligi vazifalarini bilishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bunday tarbiyachilar o`z qobiliyatlarini o`z qo`l ostida tarbiyalayotgan bolalarga singdirib, bu bilan atrof-muhitdagilar hurmatini qozonadilar. Ular iqtidorli bolalardan xurkimaydilar, aksinsa unday bolalarni aniqlab, shular bilan ishlashga urinadilar.

Iqtidorli tarbiyachi har vaqt situatsion vaziyatdan chiqa oladi, har bir bolaga individual o`zgachalik bilan yondashadi.
Emotsional stabillik
Yuqorida aytib o`tganimiz  pozitiv men  kontseptsiyasi  emotsional stabillik fazilati bilan chambarchas bog`liq.

Kuzatishlarning ko`rsatishicha, tarbiyachi o`z shaxsiy xarakteridagi nuqsonlarni bartaraf etmay turib, yosh bolalar bilan ishlasha olmaydi, ayniqsa gap iqtidorlik bolalar haqida borganda juda vaziyat chigallanib ketishi mumkin. Shuning uchun iqtidorlililar bilan tarbiyachi orasidagi munosabat, tarbiyachining emotsional his tuyg`ulari va bilishi tomonidan o`rnak bo`la oladigan gina tarbiyachi ishlashi mumkin.

Bolaning psixik rivojlanishidagi belgilari va qonuniyatlari tekshiruv natijalari va o`quv dasturlari
Tarbiyachilar bolaning rivojlanishi jarayonida undagi iqtidorlilik belgilarini ko`ra olishi lozim, ya`ni o`z yoshiga mos individual xususiyatlarini vaqtida rivojlanishi, ijodiyot ko`rinishi, bajaruvchanlik qobiliyati, muomala-munosabat xususiyatlari o`zgachaligi, liderlik qobiliyati kabilarini tez anglay olishi kerak. Yana bir ahamiyatga mashk narsa bu bolaning tarbiyachi tomonidan rag`batlantirilib turishi hisoblanadi.

Iqtidorli bolalarni aniqlash va ular uchun o`quv ishchi dastur ishlab chiqish uchun albatta birinchi navbatda chuqur bilim, ayniqsa kichik maktab yoshi davri bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini bilmay turib, buni amalga oshirish qiyin.

Iqtidorli bolalarni aniqlash va tekshirish
Tarbiyachi avvalo iqtidorli bolalar bilan ishlar ekan, bu jarayonda aniqlayotgan boladagi faqat bir tamonini emas, ko`pgina jabhalarini qamragan har-xil xususiyatlarini, ayniqsa bolada sensor va harakat buzilishi kuzatilsa, bunday bolalarga alohida o`quv dasturi ishlab chiqishlari zarur.

Dastur ishlab chiquvchi shartiy ravishda standartlashtirilgan test natijalarini analiz qilish, bolalardan ko`plab axborot olish va ularni kuzatib o`rganuvchi talaygina metodikalarni bilishi kerak.

Bolalarni boshqara bilish
Ko`pgina hollarda maktabgacha yosh davri bolasiga tinchlikni buzuvchi deb qarashadi. Uning aybi nimada? Tajribalardan shunisi ma`lumki, bolaga uning iqtidoriga mansub bo`lmagan qobiliyatidan kelib chiqmay dars o`tilsa bola zerikadi va qiziqishini yo`qotadi. Agar bunday hollarda tarbiyachining kuzatuvchanlik qobiliyati past bo`lsa, bola darsga qiziqmayotganligining sababini aniqlab ko`rolmasa, u gap nimadaligiga tushunmay, bolaga qarshi kurasha boshlaydi. Iqtidorlilikning eng asosiy belgisi bu kichik yosh paytidan bolaning o`ta qiziquvchanligi, haddan tashqari ko`p savol berishi bilan namoyon bo`ladi. Shunday vaziyatda, tarbiyachi oqilona ish tutib, savollaridan uning iqtidorlilik tarmog`ini aniqlab shu yo`nalishda bola yanada chuqurroq o`z ustida ishlashi kerak bo`ladi.
Tarbiyachi effektiv metodlar yordamida dars berish qobiliyati
Iqtidorli bolalarga dars berishga qaratilgan metodlarning so`rovnomalarining mundarijasini tuzib chiqdi. Iqtidorli bolalarni o`qitish metodi bo`lishi kerak:

1) Ыzining asosiy vazifasi sifatida bilim olishga yordam berishi; 2) bolaning intellekti va ijtimoiy rivojlanganligiga to`g`ri kelishi, 3) iqtidorli bolaning asosiy va kelgusidagi iqtidorini namoyon etish; 4) pertseptiv bilish darajasidan oliy tushunish darajasiga o`tish.

Iqtidorli bolani o`qitish uchun to`g`ri keladigan bir metodni olish noto`g`ri, chunki har bir metod o`zining yakka xususiyatlariga ega.
Kontseptual modellarni bilish
Iqtidorli bolalar uchun o`quv dastur ishlab chiqishda kontseptual model bilan tanishish tarbiyachilar uchun katta imkoniyatlar tug`diradi. Ya`ni ta`lim-tarbiya jarayonining har bir detali, murakkab va nozik bo`lgan jabhalariga kirib borishiga imkon beradi. Masalan, tarbiyachi agar Gilfordning «Intellekt strukturasi» modeli bilan tanish bo`lsa, to u o`ziga ishonib o`quvchining, bolaning hayolini ayniqsa, iqtidorli bolalarda simvollar operatsiyasi va faqatgina konkret bo`lgan narsalarnigina emas, balki abstrakt tushunchalarni ham rivojlantiradi.
Ota-onalar bilan munosabat (bog`lanish)
Bizga ma`lumki, tarbiyachilar, o`qituvchilar bolalarning ota-onalari bilan muloqotga kirishganda tarbiyachilar o`zlarini yo`qotib, davdiraydilar, ayniqsa bola iqtidorli bo`lsa. Shuning uchun ota-onalar bilan til topishishning yo`llarini o`ylab, izlashlari kerak. Dars mobaynida ishtirok yoki o`z bolalari bilimini baholashni tavsiya etishlari kerak.
Tarbiyachi iqtidori
Biz yuqorida aytib o`tganimizdek, iqtidorli bolalar bilan ishlaydigan tarbiyachi yuqori intellektual qobiliyatlarga ega bo`lishi kerak deb o`tgan edik. Agarda bu tarbiyachi o`zi ham qaysidir tarmoqda qobiliyatli bo`lsa, unda u inson iqtidorli bolani tarbiyalash uchun aynan xizmat qiluvchi tarbiyachi bo`lib hisoblanadi.
Baholay olishni bilish
Bolaning rivojlanishini tashkillashtirish jarayonida tarbiyachi faqatgina bola iqtidorini aniqlabgina qolmay, bola uchun «iqtidorli» o`quv dasturini ishlab chiqib va ota-onani darsga jalb etishi kerak. Bu narsa keyinchalik o`qishni rejalashtirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyachilarni tanlab olish: qo`shimcha kriteriylar

Tarbiyachi intellekti

N`yulend (1976) har doim o`qituvchi, shu jumladan tarbiyachilar intellektiga katta ahamiyat berib kelgan.

Uning aytishicha iqtidorli bolalarni o`qitish faqat standartga javob beradigan tarbiyachi tomonidan amalga oshirilishi kerak. Birinchidan, tarbiyachi va bola o`rtasida ziddiyotlarning kelib chiqishiga yo`l qo`ymaslik va bola fikrini bayonlayotganda uning so`ziga qo`shimcha kiritmaslik, fikridan tarbiyachining fikri oshib ketmasligi kerak. Ikkinchidan esa, bola pertseptiv darajadan oliy tushuncha darajasiga o`tishining oson ko`chishini ta`minlashi kerak.

Ish joyiga tayyorlash
Aytish kerakki, hozirgi paytda hamma standartlar bo`yicha javob beruvchi tarbiyachini topish qiyin. Shuning uchun pedagogik ma`muriyat faqat mutaxassislarni tanlab olibgina qolmay, balki ular bilimini kadrlar tayyorlash bo`yicha maxsus tayyorgarlik ishlarini olib borishlari kerak, ya`ni kvalifikatsion malaka oshirish ishlari yurgizilib turishi lozim.
I+TIDORLI BOLALARNI ANI+LASH MODELI
Iqtidorlilikni aniqlash jarayoniga yondashishning ikkita asosiy yo`li bor. Birinchisi, yakka baholash sistemasiga asoslanadi, ikkinchisi esa kompleksli baholash sistemasiga asoslanadi. Stanford-Bine shkalasi bo`yicha bola 132 bal to`plashi kerak bo`lib an`anaviy sistema hisoblanadi va yakka baholash sistemasiga namunali misol bo`la oladi.

Yana bir misol bu – etaplashgan jarayon, ya`ni bola an`anaviy sistemadan oldin avvaldan tayyorlangan etapdan o`tishi kerak bo`ladi.

Kompleks baholash sistemasi
Ohirgi yillarda ko`p hollarda iqtidorli bolalar ayrim dasturlar bo`yicha kompleks baholash orqali aniqlangan. Bunga misol tariqasida Gauenning (1975) «rezervuar modeli»ni aytish mumkin. Ыqituvchining ko`plab tekshiruvchilari, baholash protseduralarini o`tkarishlari va albatta guruh bo`lib (ommaviy) olingan test natijalari, guruh rahbarining yo`rig`i bilan tegishli kandidatlar saylab olinadi. Bunda bola berilgan to`rtta savolning 3 tasiga bergan javobi yuqori ko`rsatkichni ko`rsatishi kerak yoki bo`lmasa Stanford-Bine shkalasi bo`yicha qo`yilgan yuqori kvalifikatsion summadagi ballni to`plashi kerak bo`ladi, bunda tanlab oluvchi komissiya a`zolari fikri ham inobatga olinadi.

Gauen modeli kichik maktab yoshidagilar uchun ishlab chiqilgan bo`lsa da, maktabgacha yosh davridagi bolalar uchun ham qo`l keladi.

Illinoys shtatidagi universitetining «RAPYHT» proekti – iqtidorli bolalarni diagnostika qilishda kompleks baholashning bir variantidan foydalanishadi. Ushbu «RAPYHT» proektida bolalarning iqtidorlilik darajasini savollar seriyasidan iborat savolnomadan foydalanishadi. Bu savolnoma varag`i har bir bola uchun individual ravishda o`qituvchi yoki ota-onasi tomonidan to`ldiriladi.

Bu savolnoma bola iqtidorliligini bir necha tarmoqlarini tekshiradilar. Ular: ijod yo`nalishi, tasviriy san`at, matematika, o`qish, musiqa, iskusstvo, muloqotchilik va psixomotorika.

Bu savolnoma natijasida bolaning ko`rsatgichi bitta bo`lsayam tarmoqdan ko`rsatgichdan yuqori bo`lsa, bu bola «RAPYHT» dasturiga nomzodlar tarkibiga kiritiladi.

Shunday qilib, maktabgacha bo`lgan yoshdagi iqtidorli bolalarning ikkita informatsiya olish joyi mavjud bo`lib, bular o`qituvchi va ota-ona bo`lib hisoblanadi. Ushbu tanlab olingan bolalar o`z iqtidorlilik darajasi yuqori bo`lgan tarmog`i bo`yicha maxsus dastur bo`yicha yana qayta tekshiruv ishlari (mashg`ulotlari) o`tkaziladi. Agarda bolaning ulgurish ko`rsatkichlari bir yoki ikki tarmoq bo`yicha pastga yaqin va past ko`rsatkichda bo`lsa, bu bolalar qo`shimcha tayyorlanuvchi guruhga biriktiriladi. Fizik jihatdan va sensor etishmovchiligi bor bolalar esa mahsus standartlashtirilgan test sinoqlaridan o`tadilar.

Bolaning iqtidorligini qanday aniqlash kerak?

Bolalarning iqtidorini har xil guruhlarda, aholining har xil tabaqasida aniqlashda ba`zi bir muammolarga duch kelamiz. Bolalarning aqliy, intellektual va yaratuvchanlik qobiliyatini aniqlash uchun an`anaviy testni qo`llash va ular natijasini o`qituvchilar va ota-onalar yo`l-yo`riqlari va kuzatuvlari natijalarini qo`shib baholanadi.

Amaliy kuzatuvlarda shuni hisobga olish kerakki, kerakli miqdorda iqtidorli bolalarni aniqlash jarayoni etarlicha davom etuvchi jarayon bo`lib, ularning rivojlanish dinamikasi bilan be`vosita bog`liq.

Ushbu bo`limda biz sizlar bilan bolalarning iqtidorligining qirralarini o`rganuvchi standartlashtirilgan test, baholash, kriterial-orientirovkali testlar va boshqalarni ko`rsatib o`tamiz.

Intellektni o`lchashning standartlashtirilgan metodi
Hozirgi kunda bolalar intellektini o`lchashda ushbu metoddan keng foydalanilmoqda. Ushbu test boladagi verbal va noverbal bo`lgan iqtidorini aniqlashga qaratilgan.

Shuni aytib utish joizki, bolaning kognitiv va nutqi rivojlanishini aniqlovchi metodlar ko`plab istak va hohish bilan qo`llaniladilar.

Bunday vaziyatda bolalarning kvalifikatsion ballari orqali o`z tengdoshlari orasidan 70% iqtidorli degan maktabgacha davr bolalari tanlab olinadi.
Stanford-Bine bo`yicha intellektni aniqlash shkalasi
Stanford-Bine individual test hisoblanib, kichkina, ya`ni 2 yosh davridan boshlab va shu jumladan kattalarga ham qo`llansa bo`ladi. Test topshirig`ida asosan, verbal tarmoqqa ko`p e`tibor beriladi va shu bilan birga ko`pgina topshiriqlar kichkina yoshdagilar uchun bo`lganligidan aniq harakat reaktsiyasini talab qiladi. Bu test aqliy yoshni belgilab beradi (MA) va IQ*. Stanford-Bine bo`yicha o`lchash sistemasi qaraganda, uning aqliy salohiyati o`rta hisobda 124 balldan kam bo`lmasligi kerak. Hamda, shunday metodikalar borki, Stanford-Bine sistemasi bo`yicha olingan ko`rsatkichlar bolalarning fikr yuritish faoliyat darajasini tekshiradi. Bu model strukturasining asoschisi Gelford hisoblanadi 1978 yil.

Kichik maktab yoshi va maktabgacha bo`lgan yosh bolalari uchun Veksler bo`yicha intellektni o`lchash shkalasi

+uyidagi test boladagi umumiy aql salohiyatini o`lchab beruvchi individual test hisoblanadi. Veksler shkalasi 2 ta qismdan iborat: verbal shkala va ish harakat shkalasi, bu shkalalarning har biriga 5 tadan subtest jamlangan. Verbal shkalaning subtestlari bolaning tushunishni, qabul kilish jarayonini, arifmetik amallarni, o`xshashlikni topishni va so`z boyligini rivojlantirishga va darajasini tekshirishga qaratilgan.

Ish – harakat shkalasi esa o`zida kubiklarni konstruktorlash, labirintlar, rasmni oxiriga etkazish, kodlashtirilgan o`yinlarni jamlagan.

Bolalar Slosson bo`yicha intellektini o`lchash Slosson testi yuqorida aytib o`tganimizdek ham bolalar, ham kattalarga ishlab chiqilgan. Bu testni boshqalardan farqi shundaki, savollarga javoblar og`zaki olinadi, faqatgina ish-harakatda bolani aniqlamoqchi bo`lsak, u holda qalam, qog`oz yordamidan foydalanishimiz mumkin.
Aqliy etuklikni o`lchashni Kolumbik shkalasi
Ushbu shkala bolani individual tekshirish uchun mo`ljallangan bo`lib, senso va ish-harakati, nutqi buzilgan bolalar uchun tavsiya etiladi.

Testning shartiga ko`ra, tekshiriluvchiga 92 ta rasm chizilgan qog`oz ko`rsatiladi va bola navbatdagilariga o`xshashmagan rasmni qo`li bilan ko`rsatadi. Ushbu test orqali bolaning umumiy analitik iqtidori tekshiriladi. Ranglarni, shakllarni, sonini, belgilarini ajratib, aytib bera olishi kerak.

Maktabgacha yosh davri bolalari uchun standartlashtirilgan testlar

Maktabgacha tayyorlikni aniqlovchi test
Ushbu test o`zida bir necha (7 ta) subtestlarni jamlab, ular eshitib esda saqlash, ko`rib esda saqlash, eshita bilish, maktab topshiriqlarini bajara olish, harflarni kopirovka qilish, tanishi, hattoki bulardan tashqari o`zi mustaqil o`qishini bilishga, o`rganishga qaratilgan.
Pertseptiv-harakat faoliyatining rivojlanishini aniqlovchi standartlashtirilgan test
Bu kabi testlar maktabgacha yoshdagi bolalarning ish-harakatining o`ta rivojlanganlik darajasini aniqlashda katta rol` o`ynaydi. Bunda faqatgina harakatlanish va bolaning «qog`oz-qalam» faoliyatigina tekshiriladi.

Ko`rish-harakat koordinatsiyasini aniqlovchi test

Bu test «qog`oz-qalam» testining klassik ko`rinishidek. Test shartlariga ko`ra bolaga qiyinlik darajasi o`sib borgan 24 ta geometrik shakldagi rasmlarni chizib berishi so`raladi.
Purd`e testi
11 ta subtestdan iborat bo`lib, pertseptiv-harakat qobiliyatlarini aniqlaydi. Test natijasini baholash 4 ballik shkala bilan amalga oshiriladi. Bu testta berilgan normativga qarab testdan o`tayotganlarning sotsial-ekonomik jihatlari ham yaqqol namoyon bo`ladi.
Vaynlend shkalasi
Vaynlend shkalasi bolaning shaxsiy rivojlanganlik darajasini va ijtimoiy kelib chiqish darajasini o`rganadi.

Bu shkala bolani yaxshi taniydigan katta odam qo`li bilan to`ldiriladi va quyidagi parametrlar bo`yicha sinaladi: ovqatlanish, tualet, gigiena, kiyinish, echinish, o`zini-o`zi boshqarish, uy ishlari, nutqning o`sishi va muamala, ijtimoiylik.

Ijtimoiy qobiliyatlar
Ijodiy qobiliyatlarni baholash, iqtidorlilikni aniqlashda muhim o`rin tutadi. Amaliyotda hozirgi kunda Gilford tekshiruvlariga asoslangan ijodiy tavsifnoma ko`p qo`llaniladi.

Ayni paytlarda ijodiy qobiliyatni bolada baholash Torrens metodikasi bo`yicha o`tkaziladi. Bunda e`tibor berish kerak bo`lgan narsalar – egiluvchanlik, originallik, fikrlashning aniqligi va hayoldir.

Verbal-ijodiy fikrlashni o`lchash bo`yicha Torrens testi
Bu testning maqsadi boladagi ijodiy, verbal fikrlashni o`lchash va baholash. Bunga 4-5 yoshdan boshlab, kichik maktab yoshi bolalari qaratiladi.

Test orqali: informativ savollar bera olishni bilish, holatning sababini aniqlash, rasmdagi voqea-hodisaning mohiyatini tushunish kabilar aniqlanadi va natijalari baholanadi.

Tema: 7. Iqtidorli bolalar va o`smirlarga ta`limni tashqil qilishning xususiyatlari.

Reje:

1.Iqtidorli bolalarni psixologik xususiyatlari va ular ta`limining dolzarb vazifalari.

2.Iqtidorli bolalar ta`limining asosiy yo`nalishlari.

Iqtidorli bolalarni aniqlash uzoq davom etadigan jarayondir. Iqtidorlikni aniqlashda birgana metodika bilan cheklanib qolmasdan, bir birini to`ldiruvchi bir necha metodikalar qo`llanilishi shart. Shundagina ko`zlangan to`ldiruvchi bir necha metodikalar qo`llanilib, ko`zlangan maqsadga erishish mumkin. Tuliq va ishonchli natijalarni olish maqsadida avvalambor, ko`lami uchun tanlanayotgan metodikalarni to`g`ri va ilmiy asoslanganligiga amin bo`lishimiz kerak. Bunday metodikalardagi talablarga quyidagilar kiradi: validliligi bu metodikaning o`rganilayotgan psixologik sifatiga mosligi va aniqliligi (suhbat, eksperimentlarning baholash), kontent – analiz, ob`ektiv – manipulyatsion kabi metodlari yordamida aniqlanadi. Ыquvchining o`ziga bergan bahosi ham bu o`rinda alohida ahamiyatga ega.

Bugungi kunda o`quvchilarni iqtidorliligini aniqlovchi bir qator verbal (fikrni so`z yordamida ifodalash), proektiv (obrazlar, manzarali suratlar, turli rasmlar, sxemalar va h.k.) metodikalar mavjud. Iqtidorli bolalarni aniqlashda o`quvchiga o`qituvchilar, ota-onalar tomonidan va ularning bir-birlariga qobiliyatlari, qiziqishi va intilishlari bo`yicha bergan javoblarini o`rganish maxsus anketa-so`rovnomasi qo`llaniladi.

Shuning bilan birgalikda aqliy taraqqiyot (intellekt) darajasini Bine-Simon, Dj.Ravenning «Progressiv matritsalar», Kettel va Meylining «Intelliktni o`lchash» testlari, D.Vekslerning «Intellektni o`lchash testi» (WAIS), intellekt strukturasi testi. Bolalarda matematik qobiliyatlar, «lingvistik tafakkurni rivojlanganlik darajasini aniqlash Binnet testi» orqali aniqlash mumkin.

Ushbu metodikalarni maxsus psixologik tayyorgarlikka ega bo`lgan mutaxassis tomonidan o`tkazilishi maqsadga muvofiqdir.

Bolalarni psixologik tashxis qilish quyidagi tomoyillarga tayanadi:

- Natijalarning maxfiyligini ta`minlash (o`rganilgan shaxsga tegishli ma`lumotlarni boshqalardan sir saqlash).

- +o`llanilgan metodikalarning ilmiy asoslanganligi (validligi, ishonchliligi).

- Ыrganiluvchiga ruhiy ziyon etkazmaslik.

- Xulosalarning ob`ektivligi (faqat tashxis natijalariga asoslanganligi).

Iqtidorli bolalarni tanlash texnologiyasi

Iqtidorli bolalarni tanlash ikki bosqichda olib borilishi lozim.

Birinchi bosqichda:

- guruh o`quvchilarini yaxshi bilgan, bolalar hurmatini qozongan o`qituvchi yoki psixolog o`quvchilar bilan suhbatga kirishadi;

- o`quvchilarning qobiliyatlari va qiziqishlari bo`yicha bir-birlariga bergan baholari o`rganiladi;

- ota-onalarning farzandlari qiziqish va intilishlari bo`yicha fikrlari olinadi;

Mazkur ma`lumotlar maxsus anketa va so`rovnomalar yordamida olinadi (guruh zukkolarini tanlash metodikasi). Shunga asosan guruh tarkibidagi o`quvchilarning qiziqish va intilishlari haqidagi ma`lumotlar korrelyatsion-tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Birinchi bosqichda umumiy tahsil olayotgan o`quvchilar orasidan intilishi, qiziqishi, aqliy rivojlanishi bo`yicha yuqori ko`rsatkichlarga ega bo`lganlari saralab olinadi va ma`lum yo`nalishlarga ajratiladi.

Bular quyidagilar:

1. Aniq fanlar;

2. Tabiiy fanlar;

3. Gumanitar fanlar;

4. Badiiy did sohasi (musiqa, rassomchilik va h.k.);

5. Ijtimoiy soha;

6. Tillarga (lingvistik qobiliyatlar);

7. Boshqaruv sohasi, pedagogika.

etti yo`nalishning har biridan guruhning ilg`or, aqliy rivojlanishi ustun va qobiliyatli o`quvchisi aniqlanadi. Bir guruhda bunday o`quvchilar soni ko`pchilikni tashkil etishi mumkin, ba`zan mezon talabiga javob beruvchi bironta o`quvchi chiqmasligi ham mumkin.

Olingan ma`lumotlar ta`lim muassasi bo`yicha yig`ilganda, etti yo`nalishning har birida o`z qiziqishi va yo`nalitirilganligi bilan ajralib turadigan faol o`quvchilar ro`yxati yuzaga keladi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan etti yo`nalish bo`yicha maxsus tayyorlangan va bir necha tajriba-sinovlardan o`tkazilgan metodikalar yordamida keyingi bosqich davom ettiriladi.

Ikkinchi bosqichda:

Birinchi bosqichda guruhlarda saralangan ilg`or, aqliy rivojlanishi ustun va qobiliyatli o`quvchilar bilan yo`nalishlari bo`yicha chuqurlashtirilgan psixologik tashxis o`tkaziladi.

Iqtidorlilarni o`rganish psixologik tashxis jarayoni quyidagi mezonlarga asoslanadi:

1. Aqliy qobiliyatni o`lchash (umumiy intellektining yuqoriligi);

2. ijodiy qobiliyatni o`lchash (ijodiy salohiyat ustunligi);

3. fanlarni o`zlashtirish bo`yicha erishgan yutuqlari (reyting natijalari, baholarining yuqoriligi);

4. aqliy va ijodiy qobiliyatlaridan kelib chiqib berilgan topshiriqlarga yondashuvi;

5. ijtimoiy moslashganligini aniqlash (muloqotga kirishuvchanligi);

6. shaxsiy sifatlarni aniqlash (individual psixologik xususiyatlari);

7. o`quvchiga o`qituvchilarning, ota-onalarning va ularning bir-birlariga qobiliyatlari, qiziqish va intilishlari bo`yicha bergan baholarining mos kelishi.

Har bir mezon bo`yicha aqliy rivojlanishi ustun va qobiliyatli o`quvchi aniqlanadi. Mezonlar asosida saralab olingan o`quvchilar haqidagi ma`lumot ta`lim muassasasi bo`yicha yig`ilib, etti yo`nalishning har birida o`z qiziqishi va yo`naltirilganligi bilan ajralib turadigan faol o`quvchilar ro`yxati yuzaga keladi. Iqtidorli deb, topilgan o`quvchilarni har tomonlama qo`llab-quvvatlash bo`yicha maxsus dastur ishlab chiqilishi lozim. Bunda har bir iqtidorli o`quvchiga qiziqishlari va aqliy rivojlanishini ta`minlash maqsadida keng imkoniyatlar hamda shart-sharoitlar yaratilishi maqsadga muvofiq.