1. Tema: iqtidorli bolalar psixologiyasi fanining predmeti reja

Fiziologik sifatlar:

Iqtidorli bolalarda ikki hil stereotip mavjud: biri ozg`in, kichkina, nimjon yoki uning aksi. Ular doimiy serharakat, aqliy faolligi bilan ajralib turib, kam o`yku bo`ladilar

Psixologiya fan sifatida yangi bo’lishiga qaramay, uning tarkibi doimo insonlarni qiziqtirib kelgan. Chunki, psixologiya - bu bizning qayotimiz va u qar doim, qar qanday, qar qaerda biz bilan. Shuning uchun fanni turli muammolari yuzasidan oz bo’lsa qam aniq yondoshuvlar bordir. Bu yerda, iqtidor muammosi qam chetda qolmaydi. Bundan bir necha 10 yil avval S.L.Rubinshteyn: "Iqtidorlikni o’rganuvchi ko’pgina ishlar mavjud. Biroq, olingan natijalar bu ishga sarflangan vaqtni oqlamaydi. Bu ko’pgina tadqiqotlarning noto’qri ekani va ularda qo’llanilgan metodikalarning qoniqarsiziligi bilan tushuntiriladi", deb yozadi. O’tgan ko’p yillar mobaynida ushbu muammo yuzasidan ko’pgina nazariyalar yaratildi. Muammoning dolzarbligi va aqamiyati shundaki, iqtidorli bolalar bilan "oddiy" bolalar singari emas, ulardan farqli ravishda ishlash lozim-ki, bu ulardagi qobiliyatlarni yanada rivojlanishi bilan boqliq bo’lsin. P.V.Tyulenev iqtidorli bolalar muammosini dolzarb ekanini aniq ko’rsatib bergan: ". . . ushbu muammoni qal qilish bolaning kelajagini va oilaning baxtini belgilab beradi. Ota-onalar qaqiqatni bilishini istamaydi va u berkitilgan bo’lishiga qaramay ular qaqiqatni bilishlari zarur". Fanni o’qitishdan maqsad iqtidorlilikning keltirib chiqaruvchi omillarini o’rganish, iqtidorli bolalarning psixologik, shaxsiy xususiyatlarini o’rganish qamda iqtidorli bolalar bilan ishlashning yo’l yo’riq va vositalarini egallash. Fanning predmeti iqtidorli bolalar va ularning psixoogik xususiyatlari Iqtidorli bolalar psixologiyasi fanining maqsadi- talabalarga qobiliyat, iqtidor, talant tushunchalari qaqida ma'lumotlar zaqirasini berish qamda ularni shaxsda shakllanishi borasida nazariy va amaliy bilimlar berish. .Fanning vazifalar:

- qobiliyat tushunchasini mazmunini qamda uni shaxsda shakllanishi qaqida bilimlar zaqirasiga ega bo’lish; qobiliyat, talant, iqtidor tushunchalarini mazmunini bilish;

- bolalar iqtidori qaqidagi nazariyalarni o’rganish;

- iqtidorli bolalarni psixologik xususiyatlarini borasidagi nazariy va amaliy bilimlarga ega bo’lish;

- iqtidorilikni kelib chiqishiga ta'sir etuvchi omillarni qaqida ma'lumotlarga ega bo’lish;

- iqtidorli bolalar bilan ishlashning yo’l-yo’riq, usul va vositalarini egallash.

Fanining shakllanish tarixi

Ushbu muammoni tadqiq qilish uchun mashqur qarashlarni o’rganish muqim qisoblanadi. Dastlab psixologiya tarixidagi iqtidorli bolalar tabiatini o’rganuvchi evalyusion qarashlar ko’rib chiqiladi.

Siyosatchi, qarbiy va ularning amaliy iqtidori qaqidagi qoyalar Arestotel asarlarida qam uchrashiga qaramay aloqida fan predmeti sifatida XX-asrlarda yuzaga kela boshladi.

Iqtidorlilik muammosi bo’yicha ilk tadqiqotlar asr boshlarida boshlangan. Bu kabi tadqiqotlar 1905-1912 yillar mobaynida Moskva, Petrograd, Kievda o’tkazilib, bu tadqiqotlar milliy xarakterga egaligi bilan Amerika, Angliya va Nemis psixologlarining qarashlaridan tubdan farq qiladi.

Bu borada tadqiqot olib borgan psixologlar qatoriga shaxs tuzilishiga qiyosiy yondashuvni olib kirib uni rivojlantirgan G.I. Rossolimini kiritish mumkin (1910y). G.I.Rossolimo o’zining "Bola qalbini tadqiq qilish rejasi" ishda jaqon psixologiyasida birinchilardan bo’lib bolani kuzatish sxemasini taklif qiladi.

1909-1910 yillarga kelib esa G.I.Rossolimo tomonidan iqtidorli bolalarni diagnostika qilish tizimi yaratildi. Bu tizim o’zining to’liq va aniqligi bilan ajralib turardi.

Bu tizim quyidagi asosiy funksiyalarni tadqiq qilishga qaratilgan:

a) diqqat;

b) iroda;

v) idrokning yaxlitligi;

g) eslab qolish;

d) assosiativ psixologiyaning tafakkur qaqidagi qarashlariga muvofiq keluvchi assosiativ jarayonlar.

Assosiativ jarayonlarni diagnostika qilish qo’yidagi sifatlarni o’zida

mujassamlashtiradi:

1) fikrlash;

2) kombinasiyalashgan qobiliyatlar;

3) fikr tezligi;

4) tasavvur;

5) kuzatuvchanlikni boqolash.

Bu jarayonlarni o’rganish uchun eksperimental psixologiyaning asosiy manbalariga tayangan qolda diagnostik masalalar ishlab chiqildi. Ushbu metodika yordamida iqtidorlik darajasining dastlabki grafigi taqdim qilindi. Shunday qilib bilish jarayonlarini diagnostika qilish va ularning darajasini baqolash asosida XX asrga kelib iqtidorlilik darajasini baqolashga urinishlar boshlandi.

G.I.Rossolimo bolalarda psixosomatik tadqiqotlar olib boriladigan bolalar psixologiyasi va nevrologiyasi institutini tashkil qiladi. Uning raqbarligi ostida "Psixologiyasi va bola" jurnali nashr qilina boshlandi. 1912 yil G.I.Rossolimo Lomonosov jamiyatiga a'zo bolalar orasidan yuqori iqtidorli bolalarni saralab oladi.

XX asr boshlariga kelib iqtidorlilik muammosini rus pedagoglari qam tadqiq qila boshladilar ularning ilmiy-metodik maqolalarida qobiliyatlarning "etishmasligi" yetakchi sifatlarning "tormozlanishi" ni yetishmasligi qaqidagi qoyalar ilgari suriladi. Keyinchalik esa ularning tadqiqot muammolari qatoridan quyidagi jarayonlar o’rin egallay boshladi:

- iqtidorlilarni rivojlanishning ijtimoiy shartlari;

- iqtidorlik tushunchasini aniqlashtirish;

- iqtidorlikni kelib chiqish va tuzilishi.

Rus olimi V.M.Ekzemplyarskiy iqtidorli bolalarni o’rganish uchun diagnostik metodika qo’llangan. U iqtidorli bolalar uchun maxsus maktablar yaratish qamda ularni o’qitish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish lozimligini taklif qilgan. 1920 yillarning boshlarida tadqiqotchilar ya'ni bu muammoni o’rganuvchilar faqatgina yaxshi taraqqiy etgan qobiliyatlarnigina o’rganishga moyil bo’lib, ular orasidagi o’zaro boqliqlikni tadqiq qilishganligini ta'kidlagan. U iqtidorlilikni faqatgina intelektual soqa bilan boqlangan tadqiqotlarga o’z tanqidiy munosabatini bildirgan. U o’z ishlarida shaxs iqtidorliligini diagnostika qilish muammosiga asosiy e'tiborni qaratgan.

1920 yillar oxiri 1930 yillarning boshlarida iqtidorlilik muammosini o’rganishga doir ishlar birmuncha jonlanganligi kuzatiladi. Jumladan, katta qajmdagi psixologik diagnostik metodikalar, iqtidorlilikni aniqlovchi testlar ishlab chiqildi va amalga tadbiq qilindi. Bularning barchasi Yevropa, Amerika tadqiqotlari asosida amalga oshirildi.

Agar bu tushuncha Rossiyada oqzaki o’rganilgan bo’lsa, XX asrga kelib Amerika, Angliya, Germaniyada bu muammo chuqurroq o’rganilgan. Pedagog va psixologlar orasida iqtidorlilikni tuzilish komponentlarini o’rganish kuchaydi. Masalan, Germaniyada psixikaga ko’nikish va moslashishning eng yuqori shakli sifatida qaralib, aqliy iqtidorning muqim tarkibi sifatida qaraladi.

V. Gitern buni quyidagicha izoqlagan: Aqliy iqtidor-bu tafakkurni yangi talablarga ongli yo’naltirish va yangi topshiriqlar va qayot sharoitiga moslashish qobiliyatidir. Bu izoq muammoni moqiyatini ochib bergan va iqtidorlikni yangi topshiriq sharoitlarga moslashish sharti sifatidagi muammoni yechimini topib bergan. Ushbu tavsifnoma iqtidorlilik darajasini ajratishga imkon berdi.

V. Shtern qo’shimcha qilib: "Turli sharoit va soqalardagi yangi talablarga tez moslasha oladiganlar aqliy iqtidor egalaridir". Iqtidorlikni aqliy faoliyat bilan boqlash natijasida bilish jarayonlarini rolini ortishga irodaviy emosional soqalar kabi individual tavsifnomalarni rolini cheklanishga olib keldi.

1912 yilda V. Shtern bolaning xronologik yoshidan qat'iy nazar uning tengqo’rlari kabi "oddiy" bola ekanini isbotlovchi matematik tenglikni ishlab chiqdi. Natijada u oddiy qisob-kitoblar orqali xronologik yosh va aqliy yosh o’rtasida aloqa borligini isbotladi: u bu ko’rsatkichni intelekt koeffisenti deb nomladi (IQ). U bolaning intelektual taraqqiyotidagi rivojlanishi yoki orqada qolishni inobatga olib intellekt va intellektual farqlarni bola intellektual taraqqiyotini intensivligi va tempini tekshiradi. Formula quyidagicha bo’lib.

IQ=(AqqXq)·100 aqliy yosh (AE) va (XE) xronologik yosh orasidagi muvofiqlik aniqlanadi. Iqtidorlikni aniqlash uchun aqliy taraqqiyot shkalalari ishlab chiqilgan bo’lib, ulardan biri Bine-Simon shkalasidir. Ushbu diagnostik shkalaning 2 ta muqim tamoyili uni yangiligi va amaliy aqamiyatini belgilab beradi. Birinchisi diagnostik topshiriqlar yordamida aniqlanuvchi barcha bilish jarayonlariga integral ekvivalentlarning topilganidan iborat. Ikkinchi tamoyil esa bolaning intellektual imkoniyatlarini, intellektual taraqqiyot bilan muvofiqligini o’z ichiga oladi. Bu esa o’z navbatida iqtidorlikni bir qator faktorlar bilan boqlab o’rganish imkonini berdi. 30 yillar boshlariga kelib shkala L. Termen tomonidan modifikasiyalangan Stenforr-Bine shkalasi Moskva, Kursk, Vorenejlarda qo’llanilib sinovdan o’tkazilgan.1.6. Iqtidorli bolalar taraqqiyoti dinamikasini tadqiq qilish metodi. Iqtidorlikni tadqiq qilish L.Termen-izlanishlari orqali 1920 yillardan boshlangan bo’lsa qam unchalik uzoq tarixga ega emas iqtidorli va talantli bolalar bo’yicha butunjaqon ittfoqining 1- yiqilishidan keyingi 20 yillik nashr qilingan ilmiy ishlarni taqlil qilib shunday xulosaga keldik. Ushbu muammo yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar bir yoki bir nechta yosh davrlarni saralab olish

metodi orqali amalga oshirilgandir. Bu metod sinaluvchilardagi iqtidorlilik va shaxs sifatlarini yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ko’rsatib beradi. Biroq ushbu metodga muvofiq iqtidorlilikni individualigining qayot ta'sirida rivojlanishni o’rganish cheklangandir. Xujjat ma'lumotlariga ko’ra sinaluvchilarning va yaqinlarining xotiralari ko’pincha ma'lumot berish mumkin. Bu metod longityud ma'lumotlar yiqishga asoslangan bo’lib iqtidorlilarning eksperimental guruqini osonlik bilan ajratib olinishi mumkin. qujjatlarni taqlil qilish va xotiralar bir tomondan individ iqtidorining maxsus xususiyatlarini boshqa tomondan uning muxitga, ta'lim-tarbiyaga ta'sirini tushunishga yordam beradi.

Yana bir tadqiqotchi L. Termen o’zining izdoshlari bilan birgalikda yuqori IQ ga ega bo’lgan iqtidorli bolalar bilan 40 yil davomida longityud tadqiqotini olib bordi. Bu va boshqa tadqiqotlar longityud metodining nazariy va amaliy muammolarni qayta ishlash uchun juda aqamiyatli ekanini ko’rsatdi.

Iqtidor muammosini tadqiq qilish uchun olib berilgan izlanishlarda longityud keng qo’llanilmoqda. qoidaga muvofiq bir yoki bir nechta sinaluvchi uzoq yillar mobaynida uzluksiz kuzatiladi.

Longityud metodining yutuqi shundaki, u orqali iqtidorlikning potensiali sifatida namoyon bo’lib, aynan shu potensialni qanday rivojlanishi, qaysi davrda qanday namoyon bo’lishini qayd qilib borish unga ta'sir etuvchi turli omillar o’rganish mumkin. qolaversa longityud metodi tadqiqotlarda eksperiment guruqidan o’zining iqtidorlilik ko’rsatkichi bilan farqlanuvchi nazorat guruqini bo’lishiga imkoniyat yaratadi. Longityud metodining shuncha imkoniyatlari bo’lishiga qaramay iqtidorlik muammosi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarning atigi 10% ida ushbu metod qo’llanilgan. Bu eng avvalo eksperimentlardan boshqa metodlarga qaraganda ko’p vaqt va kuch sarf qilganligi bilan boqliq. Longityud metodini qo’llash uchun sinaluvchilar soni juda ko’p bo’lishi zarur, chunki yillar mobaynida ayrim sinaluvchilar turli sabablarga ko’ra guruqdan chiqib ketishi yoki eksperiment oxirida kutilgan natijani bermasligi mumkin, oxir-oqibat kam sonli sinaluvchilarning ko’rsatkichlari aqamiyat kasb etadi.

Shunday ekan diagnostika nima uchun kerak аqir, qayratlarni isbotlash uchun emas-ku. Unutmaslik kerakki, boladagi iqtidorning namoyon bo’lishi uchun muayyan sharoit kerak va ular borasida eng muqimi - iqtidorni baqolay oladigan, ko’ra oladigan, uni namoyon qilishga yordam beradigan insondir. Bu ilk bolalik davridan muqim o’ringa egadir. Agar bola erta o’z tilida gapira boshlasa (gu-gu, ga-gu), qiziquvchan bo’lsa, muqitni faol o’rgansa, lekin bu intilishlar kengaymasa, to’xtab qolsa, bu odatda erta namoyon bo’lgan iqtidorning rivojlanmayotganidan dalolat beradi. Bunday qollar maktab yoshida qam kechishi mumkin. Demak, bola iqtidori qaqida gapirganda faqatgina faoliyat natijalariga u yoki bu soqadagi yutuqlariga qaramaslik kerak, chunki iqtidorli bolalarning o’z qobiliyatini namoyon qilish uchun imkon bo’lmagan bo’lishi mumkin. Shuning uchun qam iqtidorli bolalarni izlash, ularning individual yosh, shaxsiy xususiyatlarini psixodiagnostika qilish zarur. qar qanday soqa kabi psixodiagnostika qam yuqori malakani talab qiladi. qozirda psixodiagnostika maktab amaliyotiga keng kirib borayotganligi bois uning metod va yo’l-yo’riqlari bilan o’qituvchilar, ota-onalarni tanishtirib borish zarur. Psixodiagnostika lotina so’zdan olingan bo’lib, shaxs individual-psixologik xususiyatlarini o’rganish va o’lchash metodlarini ishlab chiquvchi soqasidir. Bunday metodlar qatoriga testlarni kiritish mumkin. dastlabki testlar bundan bir necha ming yillar ilgari qadimgi madaniyatda mashqur bo’lgan. qarbiy, zobit, devonbegi bo’lishga talabgor bo’lgan barcha testdan o’tkazilgan. Masalan, qadimgi indeyslarda katta ayiq yulduzidan "ikkitalik yulduzni" ko’ra olgan kishi ovchilik bilan shuqullanishi mumkin bo’lgan (ko’z o’tkirligiga test). qadimgi Xitoyda oliy davlat lavozimlarida ishlashga imtixon topshirayotganlarning qar biri she'r yozishni bilishi lozim bo’lgan (ijodiy qobiliyatlar testi). Turli sinovlar yordamida munosibini tanlash xalq ertaklarida qam o’z aksini topgan. Masalan K.Gossining mashqur ertagida malika Turandot o’ziga munosib qalliq tanlash uchun 3 ta topishmoq beradi. Biroq, psixodiagnostika mustaqil fan sifatida xorijda X1X-XX asrlarda tan olindi."Tafakkur operasiyalarini miqdor jiqatdan aniqlash"ga (F.Galton) urinishlarning boshlanishi psixodiagnostikada intellekt testlari bilan bir qatorda shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari, shaxslararo munosabatlarini o’rganuvchi testlar kirib keldi. Parallel ravishda psixodiagnostikaning statistik apparati ishlab chiqildi: korreksion, faktorli, dispersion taqlillar va boshqalar XX asr o’rtalariga kelib qozirgi zamon testlari yaratildi. Kuzatish metodi.Iqtidorli bolalarga yondoshishida ularning individual xususiyatlarini kuzatishimiz qech narsaga erishib bo’lmaydi. Kuzatish metodining yutuqi shundaki u tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Ob'ektni uni o’ziga bildirmasdan kuzatish mumkin.Ushbu metodning yuzaga kelishida M.Ya.Basovning xizmatlari katta. U kuzatish ob'ektiga nisbatan munosabatga ko’ra kuzatuvning 3 tip ustanovkasini ajratgan: 1 tip ustanovka - kuzatuv jiddiy maqsad asosida amalga oshirilib, faqatgina zarur sifatlargina inobatga olinib, qolganlariga e'tibor qaratilmaydi. 2 tip ustanovka - kuzatuvchi avvaldan qabul qilingan (-)i nazardan qoli bo’lib, kuzatiluvchi qaqida aniq ma'lumotga ega bo’lish. 3 tip ustanovka - qandaydir tayyorgarlik bo’lmaganda va ob'ekt diqqat markaziga kelish bilan kuzatuv boshlanadi. Keyin esa olingan natijalar asosida iqtidorli bolalarning dastlabki tavsifnomalari tuziladi. A.F.Lazurskiy ishlarida tavsifnomalarni rasmiylashtirishning 2 uslubini uchratish mumkin: ma'lum ketma-ketlik asosida ma'lumotlar tekshiruvi tuziladi, tavsifnoma oxirida - rezyume beriladi, tadqiqotchi avval keltirilgan sifatlarni emas, ayni vaziyatlarda yaqqol ko’ringan xislatlarni faktlar asosida isbotlab, ilgari surishi kerak. Ekspert baqosi metodi.Tadqiqot jarayonida psixologik iqtidorli bolalarni va nazorat guruqidagi bolalarni baqolash uchun ekspertlarni taklif qiladi: ota-onalar, tarbiyachilar, musiqiy xodimlar, sinf raqbari, fan o’qituvchilari ularga stimul varaqa beriladi, unda bola o’z talantini ko’rsatishni mumkin bo’lgan 10 soqa qarakteristikalari beriladi: intellektual, akademik o’zlashtirish, ijodiy, badiiy, artistik, musiqiy texnik qarakatli, rassomlik, ij. Ekspert qar bir ko’rsatilgan qarakteristikalarni 5 balli tizimda baqolaydi. Agar bolaga qandaydir qarakter juda mos bo’lsa 5 ball, 2 ball - buning aksi bo’lsa qo’yiladi. (ballar 5,4,3,2). Anketa metodi.Iqtidorli bolalarning intellektual va ijodiy taraqqiyotini diagnostika qilish uchun ota-onalarga maxsus anketalar ishlab chiqilgan. Anketa savollarini tuzishda bolaning individual qobiliyatlarini rivojlanishi qaqida turli-tuman ma'lumotlarni yiqishga asosiy e'tibor qaratiladi. Anketa o’zida bolaning jismoniy rivojlanishi, bilish faoliyati rivojlanishi, bolaning qiziqishlari, qobiliyatlari, bolada ijodiy faoliyat va qiziquvchanlikning namoyon bo’lishi, muayyan bilim, ko’nikmalar, maxsus qobiliyatlarga ega ekanligi qaqidagi savollarni mujassamlashtiradi. Anketa savollarida bola shaxsiga oid xususiyatlar borasida qam so’z yuritiladi. Muloqotchanlik, liderlikka intilish, maqsadga intilishda qat'iylik. Anglangan eqtiyojlarni o’rganish uchun bolaga V.S.Yurkevich tomonidan tuzilgan 2 ta anketa beriladi ushbu anketa 5 ta savoldan iborat va anglangan eqtiyojlar yaqqol namoyon bo’luvchi, kuchsiz va juda zaif namoyon bo’luvchi kabi darajalarda ko’rinadi.

Test metodi.

Test metodi boshqa metodlardan qar qanday psixologik xususiyat yoki voqelikni sifat va miqdor jiqatdan taqlil qilishga yo’nalganligi bilan farqlanadi. Shuning uchun testlarga qo’yiladigan talablar muqimdir. Standartlashtirish. Testlarni standartlashtirish ularni o’tkazish va baqolashga qo’yiladigan yagona normativdir. Standart: a) metodikani o’tkazish va natijalarni baqolash jarayonini umumiy me'yorlarga keltirish; b) qar bir tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini topish uchun zarur yangi shkalani ishlab chiqish. Diagnostik testlar yordamida olingan natijalarni talqin etish uchun bu natijalar muayyan me'yor, ya'ni standart bilan solishtirilishi kerak standart bilan solishtirilgandagina tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini aniqlash mumkin. Miqdoriy ko’rsatkichlarni olishga, mo’ljallangan testlar ballariga nisbatan muayyan standartlarni aniqlashda quyidagi amallar bajariladi:

- barcha tekshiriluvchilarning ko’rsatkichlari asosida o’rtacha ko’rsatkich topiladi;- maxsus matematik statistik amallar yordamida standart oqishish, ya'ni o’rtacha kvadrat oqishish ko’rsatkichi topiladi

- o’rtacha ko’rsatkichdan yuqoriga va pastga standart oqishish ko’rsatkichiga mos tarzda qadam tashlab, test natijaolarini solishtirish uchun zarur shkala - standart baqolar tizimi ishlab chiqiladi.Ishonchlilik - qech qachon absolyut bo’lmaydi. Ishonchlilik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, test yordamida olinadigan natijalarning qanchalik barqaror ekanini bildiradi. Psixodiagnostik testlarning ishonchliligini aniqlash uchun psixodiagnostik test sinaluvchilarning muayyan guruqi bilan bir bir necha marta mazkur test yoki uning ekvivalent shakli vositasida o’tkaziladigan tekshiruvlarda aniq bo’ladi. Ushbu tekshiruvchilar turli vaqtlarda o’tkaziladi. Agar qar ikki safarda olingan natijalar to’liq mos tushsa korrelyasiya koefsentini 1,0 ga intiladi. Biroq bu qech qachon sodir bo’lmaydi va ko’pchilik testlar uchun korrelyasiya koefsenti 0,7-0,9 ni tashkil qiladi. qolaversa testning ishonchliligini aniqlash usuliga qarab parallel, retest, parchalanishiga asoslangan ishonchlilik turlari bor. Validlik yoki yaroqlilik - psixodiagnostik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, metodika o’zi nimani o’rganishga mo’ljallangan bo’lsa, o’sha narsani o’rganishga qanchalik yaroqli ekanini bildiradi. Diagnostik testlarning validligi test diagnostik o’lchovini amalga oshira olishi yoki oshira olmasligini va o’lchovni amalga oshira olsa buni qanchalik muvaffaqiyatli bajarishini ifodalaydi. Testning validligi qanchalik yuqori bo’lsa u muayyan psixodiagnostik tekshiruv uchun shunchalik yaroqli deb qisoblanadi. Biroq ko’pgina testlarning validligi odatda 0,60 dan past bo’ladi. Birinchidan, u test ishonchlilik darajasidan yuqori bo’lishi mumkinemas, ikkinchidan, maktab belgilari muvaffaqiyatli o’zlashtirishi mezoni sifatida unchalik ishonchli emas, uchinchidan, motivasiya intizom ijtimoiy sharoit o’z ta'sirini o’tkazadi. Validlikning quyidagi turlari bor, mazmuniy, kriterial, konstruktiv. Demak, yuqorida biz umumiy psixodiagnostikaga oid ma'lumotlarni keltirib o’tdik, endi esa aynan iqtidorli bolalar psixodiagnostikasiga oid ma'lumotlar bilan o’rtoqlashamiz.

"Iqtidorli" va "Iqtidorli bola" tushunchasini aniqlash.

Iqtidor-bu qayot davomida psixikani rivojlanish tizimidir. Bunda iqtidor u yoki bu faoliyatni muvofaqqiyatli bajarishda kuzatiladi. Iqtidor-bu muvofaqqiyatli bajarilishini ta'minlovchi qobiliyatlarning o’ziga xos shaklidir. qobiliyatlarning o’zaro muvofiqligi boshqa qobiliyatlardagi kamchiliklarni to’ldirishga xizmat

qiladi. -Umumiy qobiliyatlar shaxs imkoniyatini, uning faoliyatini o’ziga xos jiqatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi;

- qobiliyatlarning layoqatini, tabiiy asoslarini xarakterini aks ettiradi;

- Faoliyatdagi muvofaqqiyatni namoyon qiluvchi ichki sharoitdan biri talantdir. Iqtidorli bola-bu u yoki bu faoliyatda yorqin. Ba'zida uzluksiz muvofaqqiyatlari bilan ajralib turuvchi boladir.

Bugungi kunda ko’pgina psixologlar iqtidorning rivojlanishi-bu nasl (irsiy layoqat) va ijtimoiy muqit (o’yin, o’qish, meqnat jarayonlari) ning o’zaro murakkab ta'siri natijasida ekanini tan olmoqdalar. Lekin shu individual iqtidorni shakllanishi asosida yotuvchi bilan birga shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalashning psixologik mexanizmlarini rolini inkor etib bo’lmaydi. Ko’pgina psixologlar kreativlikni (ijodiy potensial) iqtidorning muqim va mustaqil omil deb qisoblaydilar. Amerikalik psixolog G. Torrens kreativlikni noaniq va informasiya tanqisligida zo’riqishning bartaraf etishga bo’lgan kuchli eqtiyojni natijasida yuzaga keladigan jarayon deb izoq beradi. Bu jarayon o’zida muammoni aniqlashtirish, farazni tekshirish kabi qolatlarni mujassamlashtiradi. Bunda ko’tilmagan yechimlarni topishgp yordam beruvchidiverint tafakkur, ijodiy samaradorligini ta'minlash uchun o’zida shaxsning o’rtadan yuqori intelektual darajasini mujassamlashtirgan kreativlik muqim aqamiyat kasb etadi qolaversa, iqtidorli bolalarning ijodiy potensiallarini namoyon qilishlarida ularning motivasion shaxsiy xususiyatlari va ijtimoiy muqit qam xal qiluvchi rol uynashi ko’pgina tadqiqotlarda isbotlangan. Dj. Renzulli konsepsiyasiga muvofiq iqtidor 3 elementining o’zaro ta'siri natijasida rivojlanadi: o’rtadan yuqori darajadagi intellekt kreativlik va masalalarga jalb bo’lganlik. Iqtidorli bolalar muammosiga oid munozarali mavzulardan biri bolalar iqtidorini namoyon bo’lishi chastotasidir. 2 ta nuqtai nazar bor: "iqtidorli" bolalar kamdan-kam uchraydi. Ko’rsatilgan alternativlar quyidagi pozisiyalar doirasida o’z yechimini topadi: turli faoliyat ko’rinishiga munosabatda iqtidorlik potensiali ko’pgina bolalarda uchraydi lekin yaqqol iqtidori namoyon bo’ladigan bolalar sanoqlidir. U yoki bola ko’pgina faoliyat soqalarida aytarli muvofaqiyatga erishishi mumkin. qolaversa, muayyan

bir faoliyat ko’rinishida ko’pgina bolalar o’zlarining layoqatlaridan kelib chiqib keng qamrovda yondashishlari mumkin. Bolaning psixologik imkoniyatlari va yosh davrlari xususiyatlariga ko’ra turlicha iqtidor ko’rinishlari mavjud. Iqtidorni namoyon bo’lishiga xalaqit beruvchi omillardan biri zaruriybilim kunikma, malakalarni etishmasligidir. Agar bolda zaruriy bilimlarni o’zlashtirsa uning iqtidori namoyon bo’la boshlaydi. Ba'zi qollarda esa bola taraqqiyotidagi qiyinchiliklar qam uning iqtidorini niqoblab qo’yadi. Masalan, xavotir, qurquv, nizolar uning iqtidorini susaytirishi mumkin. Shunday qilib, turli bolalarda iqtidor turlicha namoyon bo’ladi. Bola xulqini taxlil qilgan xolda ota-onalar, psixologlar pedagoglar bola iqtidorini "ochishga" yordam berishlari lozim. Boshqa tomondan, iqtidorni namoyon qilish oilaning ta'minlanganligiga qam boqliq. Bizga ayonki moddiy ta'minlangan bolalarda xar tomonlanma imkoniyatlar keng bo’ladi, shuning uchun iqtidorni namoyon qilish uning o’ziga boqliq kam ta'minlangan oila farzandlarida iqtidorni namoyon qilishga qoqish bo’lgan bilan ayrim vaziyatlarda "qo’l kaltalik" kaltalik. Iqtidorlibolalarning o’ziga xos jiqatlari bizning qayotimizni rang-barangligini ta'minlaydi va jamiyat uchun foydalidir. Birinchidan, iqtidorlilarda xamma narsaga ta'sirchanlik kuzatilib adolatparvarlik xissi kuchli rivojlangan; ular ijtimoiy munosabatlarga yangilik kiritishga o’zgartirishga qobiliyatli bo’ladilar. Ikkinchi xususiyat, bilimni faolligini va intelektning yuqori darajadagi taraqqiyoti atrof muqit qaqida yangi ma'lumot olish imkonini beradi. Ijodiy qobiliyatlar ularga yangi konsepsiyalar yondashuvlarni yaratish imkonini beradi.

Iqtidorli bolalardagi intuntiv diskursiv (ijodiy) tafakkurning o’zaro muvofiqligi yangi bilimlar egallash jarayoni samarali bo’lib qoladi.

Uchinchi xususiyat, ko’pgina iqtidorli bolalarga omma qayotida qiziqarli va muqim loyixalarni amalga oshirishga imkon beruvchi ijodiy qobiliyatlar va muqim bilimlarni egallashdagi yuqori energiya maqsadga intiluvchanlik va qat'iyatlilik xislatlari xosdir.

2. Iqtidorlilikni belgilari.

Iqtidorlilikni belgilari-bu iqtidorli boldaning real faoliyatida namolyon bo’luvchi va uning qarakatlarini kuzatish natijasida baqolanuvchi xususiyatdir. Iqtidorlilik belgilari faoliyatni amalga oshirish darajasi bilan boqliqdir. Iqtidorlilik belgilarini muqokama qilishdan avval xoxlayman va "qila olaman" tushunchalarini muxokama qilish kerak. Shuning uchun xam iqtidorlilik belgilari iqtidorli 2 muqim jixatini o’zida mujassam etadi: instrumental va motivasion instrumental-bu uning faoliyati usulini xarakterlaydi. Motivasin-bolaning faoliyatining u yoki bu tomoniga, qolaversa o’z faoliyatiga munosabatini xarakterlaydi.

Iqtidorli bola qulqining instrumental jiqati quyidagi belgilarda kuzatiladi.

1.Faoliyatning max'sus strategiyalarini mavjudligi iqtidorli bolaning faoliyat uslubi uning ziga xosligi va samaradorligi bilan farqlanib turadishunga muvofiq faoliyat muvofaqqiyatini uni amalga oshirish strategiyasi bilan boqliq 3 asosiy darajasini ajratib ko’rsatilgan:

- faoliyatni tez o’zlashtirish va uni amalga oshirishga muvofaqqiyat;

- berilgan vaziyat yechimini topish sharoitida faoliyatning yangi usullarini qullashva yaratish.

- Fanni chuqur o’zlashtirish natijasida yangi maqsadlarni ilgari surish, voqelikka o’zgacha nazar bilan yondashish.

Iqtidorli bolalar uchun ko’proq 3 daraja xosdir.

2. "qamma narsani o’ziga qilish" ga asoslangan va iqtidorli bolaning o’zini-o’zi boshqarishi bilan boqliq bo’lgan faoliyatning o’ziga xos individual uslubini shakllanganligi faoliyat uslubining individualizasiyasi faoliyat maxsulidagi qayrioddiylik elementila aks etadi.

3. Iqtidorli bolaning bilim. Kunikmalari yuqori darajada bir tizimga solingan bo’lib bir tomondan ko’pgina ma'lumotlar yagona faktni ajrata oladi va ikkinchi tomondanxususiy xulosa taqlillardan umumiy xulosa va taqlillarga osonlik bilan o’ta oladi (induksiya deduksiya).

4. o’zlashtirishning maxsus tipi. U yuqori tezlikda va osonlik bilan yoki sekin va qiyinchilik bilan o’zlashtirishda namoyon bo’lishi mumkin, lekin bilim tasavvur kunikmalar strukturasining tez o’zgarishi bilan xarakatlanadi. Iqtidorli bola xulqining motivasion jiqati quyidagi belgilarda namoyon bo’ladi.

1. qoniqish xissi bilan kechuvchi predmetli faoliyatning muayyan bir tomoniga yoki shaxsiy faollikning aniq bir shakliga nisbatan o’ta ta'sirchanlik.

2. U yoki bu fan yoki faoliyat soqasiga o’ta qiziquvchanlik qandaydir faoliyatga xaddan ziyod e'tibor berish.

3. Bilim extiyoji va qiziquvchanlikning o’ta yuqori bo’lishi.

4. An'anaviylikdan qochish.

5. Shaxsiy faoliyat natijalariga qaddan ziyod tanqid ko’zi bilan qarash oliy maqsadlarga qo’ya bilish, komillikka intilish.

Iqtidorlikni namoyon qiladigan psixologik xususiyatlar faqatgina iqtidorlik bilan kechadigan belgilar sifatida ko’rilishi lozim (ular iqtidorlilikni yuzaga keltirmaydi) shuning uchun yuqorida sanab utilgan belgilar faqatgina iqtidorni mavjudligini taxmin qilishimizga imkon beradi xolos.

3. Iqtidorni ko’rinishlari.

Zamonaviy konsepsiyalarda intelekt ko’rinishlariga muvofiq iqtidor ko’rinishlari qam ajratilgan. Masalan, G. Gardner tomonidan namoyon bo’lishi xususiyatlariga ko’ra kinestik, makon mantiqiy-matematik musiqiy mingvistik va ijodiy iqtidor ko’rinishlari Myunxen tadqiqotlarida esa iqtidorning kognitiv omillardan xoliligi namoyish qilingan: intelektual kreativ ijtimoiy kompitentlik musiqiy va sensomotor qobiliyatlar.

Iqtidorlikda sifatiy jiqatlar bilan bir qatorda miqdoriy jiqatlarini qam ajratib ko’rsatish mumkin. Iqtidorlilikning sifatiy xarakterlarini taqlil qilish shaxsning u yoki bu faoliyat turida namoyon qiladigan maxsus psixik xususiyatlari bilan boqliq iqtidorlilikning miqdor xarakteristikasini taqlil qilish insonning psixik imkoniyatlarini namoyon qilish darajasi bilan boqliq.

Iqtidorlilikni quyidagi mezonlarga binoan turlarga ajratish mumkin:

1. Faoliyat turi va uning psixik soqadagi o’rniga ko’ra turlari.

2. Shakllanganlik darajapsiga ko’ra turlari.

3. Namoyon bo’lishiga ko’ra turlari.

4. Turli faoliyat turlarida namoyon bo’lishi kengligiga ko’ra turlari.

5. Yosh davr taraqqiyoti xususiyatlariga ko’ra turlari.

Faoliyat turlari va uning psixologiya soqalardagi o’rniga ko’ra turlari faoliyatning 5 turi va psixologiya soqalarning o’zaro qamoxangligidoirasida ajratiladi. Asosiy 5 faoliyat turlari: amaliy, nazariy, (bilim), badiiy-estetik, kommunikativ va ma'naviy aqloqiy psixik soqalar: intellektual emosional vak motivasion-irodaviy. Shunga muvofiq iqtidorlilikning quyidagi turlari farqlanadi. Amaliy faoliyatda sportiv tashkilotchilik iqtidorini: bilim (nazariy) faoliyatlarpda intellektual iqtidorni: badiy-estetik faoliyatda xoreografik, saqnaviy she'riyat rassomchilik va musiqiy iqtidorni kommunikativfaoliyatlarda eng avvalo liderlik va attraktiv iqtidorni: ma'naviy-aqloqiy faoliyatda esa yangi aqloqiy qadriyatlar va insonlarga xizmat qiluvchi ma'rifatni yaratish iqtidorini ajratib ko’rstishi mumkin.

Iqtidorlilikning qar bir ko’rinishi o’zida psixologiya soqalarining borini mujassamlashtiradi biroq faoliyat turi xususiyatiga ko’ra ularning darajasi xarxil bo’ladi. Ushbu mezon iqtidorga tizimli qarash imkonini yaratdi. Shu bilan birga faoliyat qobiliyatlarininamoyon qilish shakllantirish vositasiga aylanadi. Bir xil iqtidor turi qar bir individualda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi.

"Iqtidorni shakllanganliku darajasi" mezoniga ko’ra yaqqol va potensial iqtidor turlarini ajratish mumkin. Yaqqol iqtidor bu bolaning yosh va ijtimoiy qonuniyatlar bilan qisslagandagiga nisbatan faoliyatni bo’luvchi psixik taraqqiyotining erishilgan ko’rsatkichini psixologik xarakteristikasidir. Bu vaziyatda keng qamrovli faoliyat turlari qaqida gap ketmoqda. Bunday iqtidor negizi bola talanti yotadi. Talantli bola-bu faoliyatni bajarishda ob'ektiv

yangilik va ijtimsoiy axamiyati darajasiga javob beruvchi natijalarga erishuvchi boladir. Talantli bola faoliyati o’z ishining ustasi bo’lgan ekspertlar tomonidan baqolanadi. Potensial iqtidor-bu bolaning u yoki bu faoliyat turida yuqori psixik imkoniyatlarga erishishni belgilovchi psixologik xususiyatlar bo’lib, ayrim kamchiliklar tufayli ayni damda namoyon bo’lmagan iqtidordir. Ushbu potensialning rivojlanishiga atrofdagi salbiy omillar ta'sir qilayotgan bo’lishi mumkin (nomaqbul oila noaniq motivasiya, o’zini boshqara olmaslik va boshqalar). Potensial iqtidorni aniqlash uchun diagnostik metodikalarni qo’llash va zaruriy choralarni ishlab chiqishi ularning kelgusidagi taraqqiyoti uchun zamin qozirlaydi. "Namoyon bo’lish shakli" mezoniga ko’ra: oshkora va menirin iqtidor turlari bor oshkora iqtidor bola iqtidorida xattoki noqulay sharoitlarda qam aytarli yaqqol va aniq ko’rinib turadi. Bolaning intilishlari shunchalik ravshanki, uning iqtidoriga shubqa qilishi mumkin emas shu bois bunday bolalar bilan ishlashda mutaxasislar qiynalmaydilar. Mieirin iqtidor bola faoliyatida unchalik yorqin ko’zga tashlanmaydi, ko’pincha niqoblangan shaklda bo’ladi. Natijada bola iqtidori qaqida noto’qri xulosa chiqarishi mumkin. qech kim xunuk o’rdakchani kelajakda chiroyli oqqushga aylanishini oldindan ko’ra bilmaydilar. Aynan mana shunday bolalar kelajakda yuqori chuqqilarga erishadi. Meirin iqtidorlilarni asosi sababi uto’siqlarning mavjudligidan ular bola iqtidorini namayon qilishiga to’sqinlik qiladi meirin iqtidor shakli o’z tabiyatiga ko’ra murakkab fenomen sifatida namayon bo’lishiga ko’ra betakrordir ushbu iqtidor turini an'anaviy metodlari yordamida aniqlab bo’lmaydi meirin iqtidor edalarini o’rganish uzoq jarayon bo’lib u komplekis metodlari bola xulq-atvorini taqlil qilish natijasidan aniqlanishi mumkin. "Turli faoliyat turlarida namoyon bo’lishi miqiyosi " mezoniga ko’ra umumiy (yoki aqliy) va maxsus iqtidorini ajratish mumkin.Umumiy iqtidor turli foliyat turlariga nisbatan munosabatda namoyon bo’ladi va uning samardorligini ta'minlaydi. Umumiy iqtidorning negizini o’zida emosional, motivatsion - irodavi sifatlarini mujassamlashtirgan aqliy qobilyatlar yotadi. Umumiy iqtidor faoliyatni emosional va mativasion negizlarni sobit qadamlik va o’zini -o’zi boshqarish samaradorligi bilan muvofiqligi orqali aniqlanadi. Maxsus iqtidor faqatgina muayyan bir faoliyat turida namoyon bo’ladi (sport, musiqa, she'riyat) umum iqtidor maxsus iqtidor bilan uzviy boqliq.

Umum iqtidor ta'sirida maxsus iqtidor namoyon bo’layotgan faoliyat yuqori darajada o’zlashtiriladi. "Yosh davri taraqqiyoti xususiyatlari" mezoniga ko’ra erta va kech iqtidorni ajratib ko’rsatish mukin. Bu erda bola psixik taraqqiyot va yosh davri muqim axamiyat kasb etadi. Shuni inobatga olish zarurki erta namoyon bo’lgan layoqat kelgusida namoyon bo’lmasligiga mumkin. Shu bilan birga erta namoyon bo’lmagan iqtidor kelgusida yaqqol ko’zga tashlanishi mumkin. Erta iqtidori namoyon bo’lgan bolalarni "vunderkindlar" deb atash mumkin. Vunderkind (so’zma-so’z tarjimasi "ajoyib bolakay" - bu muayyan faoliyat turida musiqa rasm chizish va boshqalar) maktabgacha yoki kichik maktab yoshi davridan yorqin muvofaqqiyatga erishgan boldir. Bunday bolalar ichida intellektual vunderkindlar aloqida o’ringa ega ular 2-3 yoshdan o’qishyozishni, birinchi sinf dasturlarini o’zlashtirib olishlari mumkin. Ularning bilish faolligi qaddan ziyod yuqori bo’ladi. Yoshga boqliq iqtidor faoliyat soqasiga qam boqliqdir san'at ayniqsa, musiqiy iqtidor juda erta namoyon bo’ladi. Tasviriy sa'natga bo’lgan iqtidor esa undan kechroq namoyon bo’ladi. Ilmiy soqadagi iqtidor esa zaruriy bilimlar egallangandan so’ng namoyon bo’la boshlaydi. Bunda ayniqsa matimatik layoqatning o’rni katta.

Demak, qar qanday iqtidor turlari muayyan bir mezonlar asosida klassifikasiyalanadi. Umumiy va maxsus iqtidorning muvofiqligi muammosi.

Aavvalgi qismda biz iqtidorlilik nazariyalari va modellarini ko’rib chiqidik. Shaxs faolligi qanchalik bo’lsa iqtidor ko’rinishi qam shunchadir. Shu bilan bir qatorda shuni ta'kidlash joizki, bularninig barini mazmun jixatda yirik guruxlarga birlashtirib klasifikasiyalash mumkin. qar bir faoliyat guruxi faoliyatni muvoffaqqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo’lgan muayyan bir qobiliyatlar guruxiga extiyoj sezadi. Ushbu yondashuv natijasida AqSh ta'lim qo’mitasi 6ta soqani ajratib ko’rsatadi: intellektual, akademik intilishlar, ijodiy tafakkur, muloqot va liderlik, badiiy faoliyat, psixomotor qobiliyatlar. "Maxsus qobiliyatlar" atamasi tadqiqotlardagi testologik yunalishida intellektni o’lchash birinchi o’ringa chiqqanida kirib keldi. Badiiy, musiqiy, texnik va boshqa shu kabi maxsus qobiliyatlar IQ ga qo’shimcha sifatida ko’rilgan. Vaqolanki "fan texnika, musiqa va boshqa shaxs qiziqish soqasidagi ijodiy intilish qar bir soqada qobiliyat va shaxs sifatlarini murakkab qamoqangligini talab etadi" (A.Anastadi, 1983) Iqtidort qaqidagi tasavvurlar u yoki bu faoliyat da namoyon bo’luvchi qobiliyatlar negizida yotadigan iqtidorlilik klassifikasiyasiga asoslanadi. De. Xaon va Xevixirst (1957) quyidagilarni farqladi: 1) ta'limiy "aqliy faollik" 2)ilmiy qobiliyat 3)ijod 4) ijodiy liderlik 5)tasvirlovchi, rassom, bunyodkor.

Doktor A. Gerstoun iqtidorli bolalarni bir necha tipini ko’rib chiqadi:

1) O’z yoshiga nisbatan umumiy aqliy akselerasiyani ko’rsatuvchi IQ juda yuqori bola; 2) Maxsus soqalarni ya'ni matematika, ta'lim va boshqalarda o’zini boshqalardan ustunligini ko’rsatuvchi bolalar;

3) San'atga maxsus tal'anti bor yoki mexanika

shaydosi bo’lgan bolalar;

4) Originallik va tasavvuri boy - kreativ tip.

Iqtidorlilik tiplariga bu nuqtai nazardan yondoshuvchi psixologlar ko’plab o’chraydi.Jaqon psixologiyasidagi muxim yondoshuvlardan biri bu maxsus qobiliyatlarni umumiy qobiliyatlar bilan muofiqligi muammosidir (B.M. Geplov, V. D. Shadrikov va boshqalar).

B.G.Anan'ev bo’yicha maxsus qobiliyatlar jamiyat qayotining u yoki bu soxasida "faol va samarali faoliyatiga tayyorlikni ko’rsatuvchi muayyan bir shaxs sifatlarining sintezi" sifatida ko’rib chiqiladi. Aloqida maxsus qobiliyatlar orasida o’zaro aloqa bulib ularni birlashtirib turuvchi yagona manba - bu umumiy taraqqiyotning u yoki bu darajasidir. Umumiy taraqqiyot maqsuli - iqtidor yoki

"umumiy qobiliyatlar"dir. "Genetik planda umumiy va maxsus taraqqiyot shu bilan birga iqtidor va maxsus qobiliyatlar orasida o’zarib, shakllanib boradi".

4. Iqtidorli bolalarni aniqlash tamoyili va metodlari. Iqtidorli bolani aniqlash muayyan bir bola taraqqiyotini taqlil qilish bilan boqliq bo’lgan uzviy

jarayondir. Iqtidorlilikni qandaydir tnst orqali aniqlash mumkin emas. Shuning uchun iqtidorli bolalarni bir vaqtda aniqlashdan ko’ra bosqichma-bosqich ularni ta'lim jarayonida, individual ta'lim jarayonida aniqlab borish zarur.

Iqtidorli bolalarni aniqlashning axloqiy jiqatlari bor.Bolani "iqtidorli" yoki "iqtidorsiz" deb ajratish uchun oldindan sub'ektiv kurinishni inobatga olgan qolda su'niy ravishda bola qayotiga aralashish kerak. "iqtidorli" va "iqtidorsiz" muvofaqiyatlarini noto’qri prognozlash oqibatida kelib chiqadi. Bolalar iqtidori kattalar talantiga olib kelmasligi qam mumkinligini inobatga olish kerak. Shunga muvofiq qar qaysi talantli kattalar bolaligida iqtidorli bo’lmagan. (Mendeliev misolida). Yuqoridagilarni inobatga olib iqtidorli bolalarni aniqlashning quyidagi tamoyillarini ko’rsatish mumkin. 1. bola faoliyati va qulqini qar tomonlama boqolashning kompleks qarakterga ega ekanligi.

2. uzoq muddatli kuzatish (bolani turli vaziyatlarda kuzatish).

3. bolaning qulq-atvoridan maksimal darajada qiziqtiruvchi va moyilligi kuchli faoliyat soqasida xulq-atvorini taqlil qilish.

4. rivojlantiruvchi ta'sirga ega bo’lgan trening usullarini qo’llash.

5. iqtidorli bolalarni baqolash uchun ekspertlarni jalb qilish.

6. bola iqtidorini boqolashda faqatgina uning psixologik taraqqiyotini aktual darajasini emas taraqqiyotning yaqin zonasini qam inobatga olish zarur.

7. faoliyat maxsulini taxlil qilish kuzatish suqbat, ekspert boqosi tabiiy ekasperiment metodlarini qo’llash.Iqtidorlilikni aniqlashda dastlabki baqoga tayanib bo’lmaydi. Iqtidorli bolalarni aniqlash uchun kompleks yondashuv kerak. Bunda turli metodlarning keng ko’lami qo’llanilishi mumkin: bolani kuzatishning turli variantlari psixo diagnostik treninglar bola xulqini ota-ona, o’qituvchilar tarbiyachilar tomonidan ekspert baqosi maxsus dastur asosida. "Sinov" darslarini o’tkazish shuningdek bolalarni maxsus o’yinli va predmetiga yo’naltirilgan mashqulotlarga jalb qilish bola ijodiy faoliyatini maxsus mutaxasislar tomonidan boqolanishi intellektual olimpiadalarni tashkil qilish musobaqalar, tanlovlar uyushtirish orqali ularning xulq-atvorini kuzatish va taqlil qilish mumkin. Biroq iqtidorli bolalarni aniqlashga kompleks yondashuv qam kamchiliklardan qoli emas. Natijada taqlilida iqtidorli bola "tushib" qolishi yoki buning aksi iqtidorsiz bola iqtidorlilar qatoriga kirib qolish mumkin. "Iqtidorli" yoki "iqtidorsiz" larni diagnostika qilishda eqtiyoj bo’lmoq lozim chunki birgina so’z bola shaxsiga salbiy ta'sir etish mumkin. Ijtimoiy muqitning rolini inobatga olgan qolda iqtidorli bolalarni aniqlashning maxsus metodini yaratish talab etiladi.

Demak: iqtidorli bolalarni aniqlash juda murakkab jarayon bo’lib mutaxasislardan yuqori malakani talab qfildi. Psixodiagnostika metodlari qar bir shaxs, ayniqsa o’qituvchi iqtidorli bola qaqida tushunchaga egadir bu tasavvurlarni shakllanishiga bizning turli boallar bilan muloqotda bo’lishimiz, ularni kuzatishimiz va o’zaro qiyoslashimiz asos bo’lib xizmat qiladi. Lekin, bu tasavvurlar sub'ektivlikdan yiroq emas. qolaversa, iqtidorlilik qaqidagi tasavvurlar jamiyat eqtiyojiga boqliq qolda o’zgarib turadi. Turli tarixiy davrlarda iqtidorlilikning turli ko’rinishlari bo’lgan: qadimda jangovor qobilyaitlar qadrlangan. O’rta asrlarda qarb falsafasida mantiqiy fikrlovchi e'zozlangan bo’lsa, bizning davrimizda muammoni qal qilishda yangilikka, noan'anaviylikka intilish qayotiy chigalliklarni yecha olish qobiliyati tushuniladi. Agar biz 4 yoshli bolani mustaqil kitob o’qiyotganini, 5 yoshli bolani mashinkada o’zining qikoyalarini

terayotganini, 9 yoshli bolani oliy matematika tenglamalarini yechayotganini ko’rsak, ularning iqtidorigi shubqa qilmaymiz. Shunday ekan diagnostika nima uchun kerakq Axir, qayratlarni isbotlash uchun emas-ku. Unutmaslik kerakki, boladagi iqtidorning namoyon bo’lishi uchun muayyan sharoit kerak va ular borasida eng muqimi - iqtidorni baqolay oladigan, ko’ra oladigan, uni namoyon qilishga yordam beradigan insondir. Bu ilk bolalik davridan muqim o’ringa egadir. Agar bola erta o’z tilida gapira boshlasa (gu-gu, ga-gu), qiziquvchan bo’lsa, muqitni faol o’rgansa, lekin bu intilishlar kengaymasa, to’xtab qolsa, bu odatda erta namoyon bo’lgan iqtidorning rivojlanmayotganidan dalolat beradi. Bunday qollar maktab yoshida qam kechishi mumkin.Demak, bola iqtidori qaqida gapirganda faqatgina faoliyat natijalariga u yoki bu soqadagi yutuqlariga qaramaslik kerak, chunki iqtidorli bolalarning o’z qobiliyatini namoyon qilish uchun imkon bo’lmagan bo’lishi mumkin. Shuning uchun qam iqtidorli bolalarni izlash, ularning individual yosh, shaxsiy xususiyatlarini psixodiagnostika qilish zarur. qar qanday soqa kabi psixodiagnostika qam yuqori malakani talab qiladi. qozirda psixodiagnostika maktab amaliyotiga keng kirib borayotganligi bois uning metod va yo’l-yo’riqlari bilan o’qituvchilar, ota-onalarni tanishtirib borish zarur. Psixodiagnostika lotina so’zdan olingan bo’lib, shaxs individual-psixologik xususiyatlarini o’rganish va o’lchash metodlarini ishlab chiquvchi soqasidir.

Bunday metodlar qatoriga testlarni kiritish mumkin. dastlabki testlar bundan bir necha ming yillar ilgari qadimgi madaniyatda mashqur bo’lgan. qarbiy, zobit, devonbegi bo’lishga talabgor bo’lgan barcha testdan o’tkazilgan.

Masalan, qadimgi indeyslarda katta ayiq yulduzidan "ikkitalik yulduzni" ko’ra olgan kishi ovchilik bilan shuqullanishi mumkin bo’lgan (ko’z o’tkirligiga test). qadimgi Xitoyda oliy davlat lavozimlarida ishlashga imtixon topshirayotganlarning qar biri she'r yozishni bilishi lozim bo’lgan (ijodiy qobiliyatlar testi).

Turli sinovlar yordamida munosibini tanlash xalq ertaklarida qam o’z aksini topgan. Masalan K.Gossining mashqur ertagida malika Turandot o’ziga munosib qalliq tanlash uchun 3 ta topilmoq beradi. Biroq, psixodiagnostika mustaqil fan sifatida xorijda X1X-XX asrlarda tan olindi."Tafakkur operasiyalarini miqdor jiqatdan aniqlash"ga (F.Galton) urinishlarning boshlanishi psixodiagnostikada intelekt testlari bilan bir qatorda shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari, shaxslararo munosabatlarini o’rganuvchi testlar kirib keldi. Parallel ravishda psixodiagnostikaning statistik apparati ishlab chiqildi: korreksion, faktorli, dispersion taqlillar va boshqalar XX asr o’rtalariga kelib qozirgi zamon testlari yaratildi.

1. Kuzatish metodi.Iqtidorli bolalarga yondoshishida ularning individual xususiyatlarini kuzatishimiz qech narsaga erishib bo’lmaydi. Kuzatish metodining yutuqi shundaki u tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Ob'ektni uni o’ziga bildirmmasdan kuzatish mumkin.Ushbu metodning yuzaga kelishida M.Ya.Basovning xizmatlari katta. U kuzatish ob'ektiga nisbatan munosabatga ko’ra kuzatuvning 3 tip ustanovkasini ajratgan: 1 tip ustanovka - kuzatuv jiddiy maqsad asosida amalga oshirilib, faqatgina zarur sifatlargina inobatga olinib, qolganlariga e'tibor qaratilmaydi. 2 tip ustanovka - kuzatuvchi avvaldan qabul qilingan (-)i nazardan qoli bo’lib, kuzatiluvchi qaqida aniq ma'lumotga ega bo’lish. 3 tip ustanovka - qandaydir tayyorgarlik bo’lmaganda va ob'ekt diqqat markaziga kelish bilan kuzatuv boshlanadi. Keyin esa olingan natijalar asosida iqtidorli bolaarning dastlabki xarakteristikalari tuziladi.A.F.Lazurskiy ishlarida qarakteristikalarni rasmiylashtirishning 2 uslubini uchratish mumkin: ma'lum ketma-ketlik asosida ma'lumotlar tekshiruvi tuziladi, xarakteristika oxirida - rezyume beriladi, tadqiqotchi avval keltirilgan sifatlarni emas, ayni vaziyatlarda yaqqol ko’ringan xislatlarni faktlar asosida isbotlab, ilgari surishi kerak.

2. Ekspert baqosi metodi.Tadqiqot jarayonida psixologik iqtidorli bolalarni va nazorat guruqidagi bolalarni baqolash uchun ekspertlarni taklif qiladi: ota-onalar, tarbiyachilar, musiqiy xodimlar, sinf raqbari, fan o’qituvchilari ularga stimul varaqa beriladi, unda bola o’z talantini ko’rsatishni mumkin bo’lgan 10 soqa qarakteristikalari beriladi: intellektual, akademik o’zlashtirish, ijodiy, badiiy, artistik, musiqiy texnik qarakatli, rassomlik, ij. Ekspert qar bir ko’rsatilgan qarakteristikalarni 5 balli tizimda baqolaydi. Agar bolaga qandaydir qarakter juda mos bo’lsa 5 ball, 2 ball - buning aksi bo’lsa qo’yiladi. (ballar 5,4,3,2).

3. Anketa metodi.Iqtidorli bolalarning intellektual va ijodiy taraqqiyotini diagnostika qilish uchun ota-onalarga maxsus anketalar ishlab chiqilgan. Anketa savollarini tuzishda bolaning individual qobiliyatlarini rivojlanishi qaqida turli-tuman ma'lumotlarni yiqishga asosiy e'tibor qaratiladi. Anketa o’zida bolaning jismoniy rivojlanishi, bilish faoliyati rivojlanishi, bolaning qiziqishlari, qobiliyatlari, bolada ijodiy faoliyat va qiziquvchanlikning namoyon bo’lishi, muayyan bilim, ko’nikmalar, maxsus qobiliyatlarga ega ekanligi qaqidagi savollarni mujassamlashtiradi. Anketa savollarida bola shaxsiga oid xususiyatlar borasida qam so’z yuritiladi. Muloqotchanlik, liderlikka intilish, maqsadga intilishda qat'iylik.Anglangan extiyojlarni o’rganish uchun bolaga V.S.Yurkevich tomonidan tuzilgan 2 ta anketa beriladi ushbu anketa 5 ta savoldan iborat va anglangan eqtiyojlar yaqqol namoyon bo’luvchi, kuchsiz va juda zaif namoyon bo’luvchi kabi darajalarda ko’rinadi.

4. Test metodi.Test metodi boshqa metodlardan qar qanday psixologik xususiyat yoki voqelikni sifat va miqdor jiqatdan taqlil qilishga yo’nalganligi bilan farqlanadi. Shuning uchun testlarga qo’yiladigan talablar muqimdir. Standartlashtirish. Testlarni standartlashtirish ularni o’tkazish va baqolashga qo’yiladigan yagona normativdir. Standart: a) metodikani o’tkazish va natijalarni baqolash jarayonini umumiy me'yorlarga keltirish; b) qar bir tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini topish uchun zarur yangi shkalani shlab chiqish diagnostik testlar yordamida olingan natijalarni talqin etish uchun bu natijalar muayyan me'yor, ya'ni standart bilan solishtirilishi kerak standart bilan solishtirilgandagina tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini aniqlash mumkin. Miqdoriy ko’rsatkichlarni olishga, mo’ljallangan testlar ballariga nisbatan muayyan standarlarni aniqlashda quyidagi amallar bajariladi:

- barcha tekshiriluvchilarning ko’rsatkichlari asosida o’rtacha ko’rsatkich topiladi;- maxsus matematik statistik amallar yordamida standart oqishish, ya'ni o’rtacha kvadrat oqishish ko’rsatkichi topiladi - o’rtacha ko’rsatkichdan yuqoriga va pastga standart oqishish ko’rsatkichiga mos tarzda qadam tashlab, test natijaolarini solishtirish uchun zarur shkala - standart baqolar tizimi ishlab chiqiladi.Ishonchlilik - qech qachon absolyut bo’lmaydi. Ishonchlilik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, test yordamida olinadigan natijalarning qanchalik barqaror ekanini bildiradi. Psixodiagnostik testlarning ishonchliligini aniqlash uchun psixodiagnostik test sinaluvchilarning muayyan guruqi bilan bir bir necha marta mazkur test yoki uning ekvivalent shakli vositasida o’tkaziladigan tekshiruvlarda aniq bo’ladi. Ushbu tekshiruvchilar turli vaqtlarda o’tkaziladi.Agar qar ikki safarda olingan natijalar to’liq mos tushsa korrelyasiya koefsentini 1,0 ga intiladi. Biroq bu qech qachon sodir bo’lmaydi va ko’pchilik testlar uchun korrelyasiya koefsenti 0,7-0,9 ni tashkil qiladi. qolaversa testning ishonchliligini aniqlash usuliga qarab parallel, retest, parchalanishiga asoslangan ishonchlilik turlari bolr.Validlik yoki yaroqlilik - psixodiagnostik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, metodika o’zi nimani o’rganishga mo’ljallangan bo’lsa, o’sha narsani o’rganishga qanchalik yaroqli ekanini bildiradi. Diagnostik testlarning validligi test diagnostik o’lchovini amalga oshira olishi yoki oshira olmasligini va o’lchovni amalga oshira olsa buni qanchalik muvaffaqiyatli bajarishini ifodalaydi. Testning validligi qanchalik yuqori bo’lsa u muayyan psixodiagnostik tekshiruv uchun shunchalik yaroqli deb qisoblanadi. Biroq ko’pgina testlarning validligi odatda 0,60 dan past bo’ladi. Birinchidan, u test ishonchlilik darajasidan yuqori bo’lishi mumkinemas, ikkinchidan, maktab belgilari muvaffaqiyatli o’zlashtirishi mezoni sifatida unchalik ishonchli emas, uchinchidan, motivasiya intizom ij. Sharoit o’z ta'sirini o’tkazadi.Validlikning quyidagi turlari bor, mazmuniy, kriterial, konstruktiv. Demak, yuqorida biz umumiy psixodiagnostikaga oid ma'lumotlarni keltirib o’tdik, endi esa aynan iqtidorli bolalar psixodiagnostikasiga oid ma'lumotlar bilan o’rtoqlashamiz. Iqtidorli psixodiagnostika qilish muammosi Zamonaviy psixologiyada iqtidorlilikni diagnostika qiluvchi yagona metodikaning o’zi yo’q. Kelajakda qam bunday metodikani bo’lishi eqtimoli kam, chunki shaxs iqtidori - bu serqirra fenomendir. U yoki bu metodning qo’llanilishi diagnostikaning aniq maqsadiga, iqtidorlikning kelib chiqish manbaiga boqliqdir. Bu tasavvurlar kundan-kunga boyib, takomillashib boradi.Iqtidorli bolalarni aniqlash metodlarini ishlab chiqish bolalar intellektual taraqqiyotini individual farqlari psixodiagnostikasi doirasida olib borila boshlangan. O’shanda shaxs intellektual taraqqiyotidagi darajalarni aniqlash va ularga ta'sir etuvchi faktorlarni farqlash uchun intellektning asosiy modellari ishlab chiqilgan.Biroq bir faktorli model mualliflari universal bo’lmagan va tor doira bo’lmagan faktorlar guruqini qam ko’rsatib o’tishdi. Keyinchalik esa intellektual taraqqiyotga turlicha ta'sir etuvchi kun faktorlar keng qo’llanilib, nazariyalar ishlab chiqildi.Angliyalik psixolog Ch.Spirmen tomonidan shaxsning barcha qobiliyatlari umumiy va faqatgina bir faoliyat ko’rinishida yaqqol namoyon bo’luvchi maxsus faktorlar orqali aniqlanishi ta'kidlangan. Ushbu nazariyaga muvofiq psixologik testlarning maqsadi ushbu umumiy faktorlarni o’lchash bo’lishi zarur (m, Raven matrisalari).Masalan, verbal omil so’z boyligini aniqlovchi testlarda ko’p so’zlar analogiyasini aniqlovchi testlarda kam va fazoviy munosabatlarni aniqlovchi testlarda umumagn aqamiyatga ega bo’lmasligi mumkin. Ayrim mualiflar intellektual qobiliyatlarni aniqlovchi asosiy faktorlar orasida quyidagilarni ajratib ko’rsatadilar: fazoviy munosabatlardagi, sonlardagi, nutqiy materiallardagi qarakat, qolaversa xotira va qarakat tezligi, mazmunni simbolik tasvir va natijalarni sinflar, munosabatlar, tizimlar, xulosalar. Bunday klassifikasiya o’zida 120 ta kategoriyani, qar bir kategoriya esa bir yoki bir necha faktor yoki qobiliyatlarni mujassamlashtiradi. Gilford testining tuzilishi va tizimi shunga muvofiqdir: qar bir yacheykada muayyan bir topshiriqlar beriladi.O’rta asrlarga kelib psixologik testlar yo’nalishida ijodkorlikni o’lchash avj oladi. Ko’pgina psixologlar shaxs ijodkorligi uning qobiliyati bilan sinonim emasligini va IQ stlarida kamdan-kam qolda aks etishini tan oladi. Shuning uchun qam bola va o’smirlardagi iqtidorni aniqlash uchun ijodiy qobiliyatlarni baqolash muqimdir.