1-tema: Ilim. Ilimler sisteması. Geografiya ilimleri sisteması Joba

human geography
, which deals with social, 
economic and behavioral processes that differentiate places, and 
physical geography
, which 
examines the natural processes occurring at the Earth’s surface that provide the physical setting 
for human activities.
Geografiya
dep óz-ara tı
ǵ
ız baylanısqan, jerdiń geografiyalıq qabı
ǵ
ınıń tábiyiy hám islep 
shı
ǵ
arıw komplekslerin hám olardıń quramlıq bólimlerin úyrenetu
ǵ
ın tábiyiy (tábiyiy 
geografiya) hám social (ekonomikalıq geografiya), hámde arnawlı geografiyalıq ilimler 
sistemasına aytıladı.
Geografiya eki úlken bólimge bólinedi: tábiyiy hám ekonomikalıq geografiya. Ekewiniń 
úyreniw obyekti hár túrli. Tábiyiy geografiya tábiyattı úyrenedi hám tábiyiy pánlerde anıqlan
ǵ
an 
nızamlıqlar
ǵ
a tiykarlanıp rawajlanadı; ekonomikalıq geografiyanıń úyreniw obyekti jámiyet – 
xalıq, socialliq islep shı
ǵ
arıw hám olardıń jaylasıwı esaplanadı, ol sociallıq-ekonomikalıq ilimler 
nızamlıqlarına tiykarlan
ǵ
an halda rawajlanadı. 
Tábiyiy hámde ekonomikalıq geografiya ortasında, tábiyiy hámde sociallıq pánler 
ortasında
ǵ
ı sıyaqlı úzliksiz baylanıs bar: tábiyiy geografiya tábiyattı jámiyet tárepinen 
paydalanıw maqsetinde úyrenedi. 
Tábiyiy geografiya (grekshe fizis – tábiyat, geo – jer, grafo – jazaman, súwretleymen 
sózinen alın
ǵ
an) Jer haqqında
ǵ
ı pán dep esaplansa, bul júdá ulıwma túsinik boladı, sebebi jerdi 
túrli tárepten barlıq tábiyiy hám tábiyattanıw ilimleri – geofizika, geologiya, zoologiya, 
geoximiya hám basqa ilimler úyrenedi. Tábiyiy geografiya predmetiniń anı
ǵ
ıraq túsinigi, 
1
Strahler, Alan H. «Introducing physical geography» 2013. (4 - bet) 

---

birinshiden, tábiyattıń geografiya ilimi úyrenetu
ǵ
ın shegaraların anıqlap alıw, ekinshiden, 
geografiyanıń o
ǵ
an jaqın bol
ǵ
an pánler menen óz-ara múnásebetlerin belgilep alıwdı talap etedi. 
Tábiyat júdá hár túrli. Materiyanıń ayırım formaları jerdiń qabıqları ushın 
ǵ
ana tán bolıp, 
olar planetamızdan sırtta, kosmosta ulıwma basqasha kóriniske iye. 
Jer júzinde: jer qabı
ǵ
ınıń belgili bir shuqırlı
ǵ
ı menen atmosferanıń belgili bir biyikligine 
shekem bol
ǵ
an bóliminde arnawlı sistema payda bol
ǵ
an. 
Planetamızdıń usı ústki qabı
ǵ
ı ushın elementlerdiń úsh halda: gaz, suyıq hám qattı halatta 
bolıwı hámde element háreketiniń hár qıylı formaları tán. Jerdiń ishki bóliminen shı
ǵ
atu
ǵ
ın 
element hám ıssılıqta usı orında toplanadı. Jerdiń ishki bólimindegi elementlerdiń bóliniwi 
nátiyjesinde litosfera menen gidrosfera payda bol
ǵ
an. Jer júzi tábiyatı rawajlanıwınıń belgili bir 
basqıshında tirishilik payda bol
ǵ
an hám tiri elementler litosfera, gidrosfera hámde atmosferanıń 
rawajlanıwına aktiv tásir kórsetetu
ǵ
ın faktor bolıp qal
ǵ
an. Tiri elementtiń tásirinde bul qabıqlar 
házirgi qásiyetine iye bol
ǵ
an. Solay etip, Jerdiń qolay kosmoslıq ja
ǵ
dayında uzaq dawam etken 
rawajlanıw processinde onıń ózine tán quramalı hám bir pútin tábiyiy sisteması júzege kelgen 
hám ol 
geografiyalıq qabıq
dep ataladı. 
Geografiyalıq qabıqtıń házirgi basqıshta
ǵ
ı eń úlken ózgesheligi onda adamzattıń bar 
ekenligi. Geografiyalıq qabıqtı insan ushın jasaytu
ǵ
ın ortalıq dep ataw qabıl qılın
ǵ
an. 
Geografiyalıq qabıqtıń joqarı hám tómengi shegarası tirishilik tarqal
ǵ
an jerler shegarasına 
tuwra keledi. Geografiyalıq qabıq ortasha biyikligi 11 km bol
ǵ
an troposferanıń, Jer betindegi 
qalıńlı
ǵ
ı okeanlarda 11 km ge shekem baratu
ǵ
ın pútkil suw qabı
ǵ
ın hámde litosferanıń joqar
ǵ
ı 2-
3 km qatlamın óz ishine aladı. 
Geografiyalıq qabıqtan sırtta hámme nárse o
ǵ
an salıstır
ǵ
anda sırtqı zatlar bolıp esaplanadı. 
Bular
ǵ
a atmosferanıń joqarı qatlamları, Jerdiń ishki bólegi de kiredi. Geografiya pútkil Jer 
haqqında ilim emes, bálki jerdiń turaqlı hám juqa qabı
ǵ
ı bol
ǵ
an geografiyalıq qabıqtı úyrenedi. 
Bul qabıq sheńberinde de tábiyattı qatar ilimler (ekologiya, biologiya, okeanografiya, 
gidrologiya, mateorologiya h.t.b.) de úyrenedi. Bul ilimlerdiń hár biri Jer júzindegi tábiyiy 
sistemanıń belgili bir tárepin úyrenedi. Biraq onı hár tárepleme kompleks úyrenbeydi. 
Geografiyalıq qabıqtı bolsa kompleks úyreniw júdá úlken áhmiyetke iye. Sebebi tábiyat bir pútin 
tuwındı esaplanadı. Geografiyalıq qabıqtıń tábiyatın tap usı halda, bir pútin halda úyreniw 
tábiyiy geografiyanıń tiykar
ǵ
ı maqseti esaplanadı. Tábiyiy geografiya geografiyalıq qabıqtıń 
quramı, dúzilisi, rawajlanıwı hám aymaqlıq bóliniwi haqqında
ǵ
ı ilimler sisteması. Bul ilimler 
sisteması óz náwbetinde úsh topar
ǵ
a bólinedi; 
- ulıwma tábiyiy geografiyalıq ilimler toparı. Bul pánlerge ulıwma jer bilimi, ulıwma
geomorfologiya, ulıwma gidrologiya, tábiyiy geografiyalıq rayonlastırıw hám basqa ilimler 
kiredi; 

---

- arnawlı tábiyiy geografiyalıq ilimler toparına topıraq geografiyası, geobotanika, 
zoogeografiya, klimatologiya hám basqa ilimler kiredi; 
- regional tábiyiy geografiyalıq ilimler toparına materikler hám okeanlar tábiyiy 
geografiyası, hár túrli mámleketler hám úlkeler tábiyiy geografiyası kiredi. 
Ulıwma jer biliminiń úyreniw obyekti geografiyalıq qabıq esaplanadı. Geografiyalıq 
qabıqtıń quramlıq bólekleri: taw jınısları, suwlar, hawa, tiri element hám basqalar (hár qıylı 
kóriniste bolıwı múmkin – qattı, suyıq, gaz). Jerdegi barlıq ximiyalıq elementler geografiyalıq 
qabıqta bar. Geografiyalıq qabıqqa Quyash hám kosmostan keletu
ǵ
ın ıssılıqtan tısqarı Jerdiń 
ishki bóliminen de ıssılıq kelip turadı. 
Geografiyalıq qabıqtıń quramlıq bólekleri arasında hámme waqıt zat hám energiya 
almasıwı júz berip turadı. Bul almasıw hawa hám suw háreketi, jer astı hám jer ústi suwlarınıń 
hámde muzlardıń háreketinde kózge taslanadı. Geografiyalıq qabıqtıń quramlıq bólekleriniń óz 
ara tásiri nátiyjesinde onıń eń zárúr qásiyetlerinen biri bol
ǵ
an, bir pútinlik payda bolıwına alıp 
keledi. 
Materikler júzesinde litosfera (taw jınısları hám relyef), atmosfera (hawa massaları hám 
jawınlar), gidrosfera (jer astı hám ústi suwları, muzlar), biosfera (mikroorganizmler, ósimlik hám 
haywanat dúnyası) nıń óz-ara tásiri nátiyjesinde túrli tábiyatqa iye bol
ǵ
an aymaqlardıń túrleri, 
ya
ǵ
nıy to
ǵ
aylar, batpaqlıqlar, dalalar, shóller, tundra hám basqalar júzege keledi. 
Bul aymaqlardıń landshaftların úyreniw geografiyanıń, ásirese regional geografiyanıń 
wazıypası esaplanadı. 
Geografiya páni Jerdi ulıwma hám regional analiz qılıwdan tısqarı tábiyiy geografiyalıq 
ortalıqtıń ayırım quramların da bólek úyrenedi. Tábiyattıń ayırım quramları arnawlı tábiyiy 
geografiya pánleri tárepinen úyreniledi. Arnawlı yaki jeke tábiyiy geografiyalıq ilimler toparına - 
topıraq geografiyası, geobotanika, zoogeografiya, glyaciologiya, klimatologiya, okeanografiya 
hám basqalar kiredi. 
Tábiyiy geografiya Jer júzinde júz beriwi múmkin bol
ǵ
an ja
ǵ
daylardı úyreniwshi pán. 
Social-ekonomikalıq geografiya sociallıq, ekonomikalıq proceslerdi úyrenedi. Tómende tábiyiy 
geografiya páni sistemasına kiriwshi pánler berilgen. 
1. Klimatologiya klimat ózgerisleriniń aldıń
ǵ
ı hám keleshektegi ja
ǵ
dayın úyrenedi. 
Klimatologiyanıń búgingi kúndegi áhmiyetli wazıypalarınan biri klimattıń global ısıwı 
mashqalasın úyreniw. 
2. Geomorfologiya jer beti dúzilisi hám relief formaların úyrenedi. Jer betinde hár dayım 
tábiyiy faktorlar hám insan tásirinde jer beti dúzilisi ózgerip baradı. Zamanagóy geomorfologiya 
sonday-aq súrilme, jarlıq, awıl xojalı
ǵ
ı jerleri eroziyasın qısqa hám tez ózgeriwin boljaydı. 

---

3. Topıraqlar geografiyası topıraqlardıń geografiyalıq tarqalıwı, qásiyetleri hám olardıń 
payda bolıw processlerin úyrenedi. Topıraq payda bolıw processine organikalıq dúnya xızmeti, 
atmosfera jawınları, taw jınıslarınıń jemiriliwi qatnasadı. 
4. Teńiz ja
ǵ
aları geografiyası teńizlerdiń ja
ǵ
alar hám qur
ǵ
aqlıq sızıqların payda etiwshi 
geomorfologiyalıq processlerin úyrenedi. 
Geografiya ilimleri sistemasına sonday-aq tómendegi pánler kiredi: Tariyxıy geografiya, 
biogeografiya, mádeniyat geografiyası, siyasiy geografiya, qorsha
ǵ
an ortalıq geografiyası, 
ekonomikalıq geografiya, sanaat geografiyası, rekreacion geografiya, turizm geografiyası, sport 
geografiyası, medicinalıq geografiya, awıl xojalı
ǵ
ı geografiyası, aymaqlıq rawajlanıw hám 
jobalastırıw geografiyası, transport geografiyası, suw resursları geografiyası h.t.b.
2
Reading downward from the left, we see five fields of physical geography, from 
climatology to biogeography, which are illustrated in Figure I.4. These topics are the main focus 
of this text.