1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

3. Fizikalíq shamalar hám olardıń ólshem birligi

1960 jıl oktyabrde fizikalíq shamalardıń Xalíqara Sisteması qabıl etildi. 1961 jıldıń 24-avgustinde «Sistema İnternacionalnaya» sózleriniń bas háripleri boyínsha Sİ tárizde belgilengen birlikler sisteması tastıyıqlandı. Sİ da jeti tiykarǵı birlik hám eki qosımsha birlik qabıl etilgen.

• 
  Tiykarǵı birlikler:
  
  • 
    Uzınlíq, metr (m). Kripton-86 atomınıń 2r₁₀ hám 5d₅ qáddileri arasındaǵı ótiwge sáykes bolǵan nurlanıwdıń vakkumdaǵı tolqın uzınlıǵınan 1650763,73 márte úlken bolǵan uzınlíq 1 metr dep qabıl etilgen.
    
  • 
    Massa, kilogramm (kg). Kilogrammnıń xalíqara prototipinıń massası 1 kilogram dep qabıl etilgen.
    
  • 
    Waqıt, sekund (s). Ceziy-133 atomınıń tiykarǵı halatınıń eki júdá názik qáddileri arasındaǵı ótiwige sáykes bolǵan nurlanıw periodınan 9192631770 márte úlken waqıt 1 sekund dep qabıl etilgen.
    
  • 
    Elektr togınıń kúshi, Amper (A). Vakkumda bir-birinen bir metr aralíqta jaylasqan eki parallel sheksiz uzın, biraq kesimi júdá kishi tuwrı ótkizgishlerden bir amper tok ótkende ótkizgishlerdiń hár bir metr uzınlıǵına 210^{– 7} N Amper kúshi tásir qıladı.
    
  • 
    Termodinamikalíq temperatura, Kelvin (K). Suwdıń úshlik tochkasın xarakterlewshi termodinamikalíq temperaturanıń 1/273,15 úlesi 1 Kelvin dep qabıl etilgen.
    
  • 
    Zat muǵdarı, Mol (Mol). Uglerod–12 nıń 0,012 kg massasındaǵı zattıń muǵdarı 1 mol dep qabıl etilgen.
    
  • 
    Jaqtılíq kúshi, kandela (kd). 54010¹² Gc jiyilikli monoxromatik nurlanıw shıǵarıp atırǵan derek jaqtılıǵınıń energetikalíq kúshi 1/683 Vt/Sr ǵa teń bolǵan baǵıttaǵı jaqtılíq kúshi 1 kandela dep qabıl etilgen.
    
• 
  qosımsha birlikler:
  
  • 
    Tegis múyesh, radian (rad). Sheńberde uzınlıǵı radiusǵa teń bolǵan doǵanı ajratatuǵın eki radius arasındaǵı múyesh 1 radian dep qabıl etiledi.
    
  • 
    Keńislikli múyesh, steradian (sr). Ushı sfera orayínda jaylasqan hám usı sfera betinen radius kvadratına teń madanlı betti ajratıwshı keńislikli múyesh 1 steradian dep qabıl etilgen.