1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

Gorizontga múyesh astında atılǵan dene qozǵalısı
Bazı bir dene gorizont penen múyesh qurawshı hám v₀ ǵa teń bolǵan dáslepki tezlik penen atılǵan, dep kóz aldımızǵa keltireyik. Usı dene qozǵalıs traektoriyasınıń kórinisin, onıń qozǵalıs waqtın, kóteriliw biyikligin hám ushıw uzaqlıǵın anıqlayı3.
Deneniń qozǵalısın Jerge salıstırǵanda qarap, Jerdi sanaq bası etip alamız hám oǵan tuwrı múyeshli koordinatalar sistemasın jaylastıramız.
Dene tezliginiń ox hám oy kósherlerine proekciyaları ushın tómendegi ańlatpalardı jazamız:
(2.25)
Deneniń koordinataları waqıt ótiwi menen ózgeredi. Sonıń ushın olar waqıttıń funkciyaları sıpatında tómendegi kóriniste jazıladı:
(2.26)
Deneniń qozǵalısı gorizontal baǵıtta v_x tezlikli teń ólshewli qozǵalıs penen hám v_y dáslepki tezlikte joqarıǵa vertikal baǵıtlanǵan teń ásteleniwshi qozǵalıs jıyındısınan ibarat bolǵan quramalı qozǵalıs bolıp tabıladı. x hám u tıń (12) teńlemedegi ańlatpalarınan t waqıttı joq etip, traektoriya teńlemesin tabamız:
(2.27)
(2.27) teńlemedegi x hám x² aldındaǵı koefficientler turaqlı shamalar, olardı a hám b menen belgilesek, onda
(2.28)
teńleme payda boladı, bul parabola teńlemesi. Demek, gorizontqa salıstırǵanda múyesh astında atılǵan dene parabola boyínsha qozǵalar eken.
Traektoriyanıń eń joqarǵı tochkasında tezliktiń vertikal qurawshısı nolge teń, yaǵnıy v_y=0. Sonıń ushın deneniń maksimal biyiklikke kóteriliw waqtı t₁ di

teńlikten anıqlaw múmkin, bunnan
(2.29)
boladı.
Deneniń kóteriliw biyikligi tek ǵana tezliktiń vertikal qurawshısına baylanıslı. Maksimal kóteriliw biyikligi h_m (12) formuladaǵı u tıń ańlatpasına maksimal biyiklikke kóteriliw waqtı t₁ diń mánisin qoyıp anıqlanadı, yaǵnıy:
(2.30)
Awırlíq kúshi tásiri astında qozǵalıp atırǵan deneniń kóteriliw waqtı onıń túsiw waqtına te4. Sonıń ushın deneniń tolíq ushıw waqtı
(2.31)
qatnasınan tabıladı.
Deneniń ushıw uzaqlıǵı tek tezliktiń gorizontal qurawshısına baylanıslı. Sonıń ushın t ushıw waqtınıń mánisin (12) ańlatpaǵa qoyıp, deneniń ushıw uzaqlıǵın l tabıw múmkin:
(2.32)
Keyingi formuladan kórinip tur, dáslepki tezliktiń málim mánisinde hám yaki bolǵanda dene eń uzaq aralíqqa barıp túsedi. Múyeshti durıs tańlay biliw hám nıshanǵa shekem bolǵan aralíqtı, hámde snaryadtıń dáslepki tezligin biliw, zeńbirekti nıshanǵa tuwrı gózlew mashqalasın sheshiwge imkaniyat beredi.