1-tema: Dintanıw pa’ninen kirisiw joba

«Din insannıӊ muqaddes dep bilgen na’rselerge bolg’an qatnası».
Rudolf Otto
«Din, ruh’iy borliqlarg’a bolg’an isenimdur».
Edvard Teylor
«Din, insannıӊ ma’ӊgilikti aӊlawın ta’miyinlewshi, aqıl h’a’m logikag’a qaram bolmag’an zeh’niy bilim yamasa iqtidordir»
Maks Myuller
«Din, bilimlerimizdi erkin h’alda qollanıwdı tosıwshı qadag’an etiwshi kompleks esaplanadı»
Salmon Reynax
«Din, isenimler, is-h’a’reketler h’a’m sotsiallıq turmıstıӊ ma’lim sha’rtlerine ko’re sho’lkemlestirilgen muassasalar dizimi esaplanadı»
Vitold Taylok
«Din, eӊ ullı sotsiallıq qa’diriyatlar dizimi esaplanadı»
Edvard S. Amis
«Din, ma’lim ja’ma’a’ttiӊ ju’zege keliwin ta’miyinlewshi meresim h’a’m isenimler kompleksi».
Emil Dyurkgeym

Uluwma alg’anda, alımlar ma’lim isenim din dep atalıwı ushın u’sh tiykarg’ı qa’siyetge iye bolıwı lazımlıg’ın ko’rsetedi. Bulardan birinshisi, g’ayrı ta’biyiy ilah’(yaki qudaylar) h’aqqındag’ı sezimlerdiӊ barlıg’ı Ha’r bir dinde topinish obekti – Quday bolıwı sha’rt esaplanadı.

Dinlerdegi quday h’aqkındag’ı isenimlerdi sha’rtli tu’rde ekige - transtsendent h’a’m immanent qudaylarg’a bo’liw mu’mkin. Transtsendent ilah’larg’a insanlar du’nyasınan sırta, insanlarg’a h’esh qanday baylanısı bolmag’an, h’tsh qanday nuqsansız qudaylar kiredi. Bug’an mısal sıpatında islam dinindegi Allah’ h’a’m xristianlıqtag’ı Ata quda, yaxudiyliktegi Yaxveni ko’rsetip o’tiw mu’mkin.
İmmanent qudaylar degende bolsa ta’biyattıӊ bir bo’legi sıpatında ko’z aldımızg’a keltirilgen, insanlarg’a uqsap ketetug’ın, biraq ta’biyattan tıs jaratıwshaӊlıq, buzg’ınshılıq sıyaqlı ku’shlerge iye bolg’an Qudaylar kiredi. Bunday tu’rdegi qudaylar ko’binshe antropomorf (inson ko’rinisinde) yamasa zooantropomorf (yarım adam yarım h’aywan) yaki zoomorf (h’aywan) tu’rinde sa’wlelenedi. Bug’an mısal sıpatında A’yyemgi Mısr, Grek, Rim tsivilizatsiyaları, zamanago’y h’indstan, Qıtay,Yaponiya dinlerin kirigiziw mu’mkin.
Ekinshisi, Quday menen insanlardı baylanıstırıp turıwshı kult yamasa kultlar jıyındısı. Joqarıda aytıp o’tkenimizdey h’a’r bir dinde sıyınıw obekti- Quday bolıyaı lazım. Jaratıwshı menen insandı baylanıstırıp turatug’ın sıyınıw h’a’m meresimler kompleksi (qurbanlıq, oraza bayramlar) kult dep ataladı. Kultlar ku’ndelik yamasa ma’wsimlik, jeke yamasa ja’ma’a’tlik ta’rtipte ko’riniwi mu’mkin. Sonnan İslam dininde «Namoz mo’minniӊ meroji» (yamasa Allah’ taolanıӊ janına ko’teriliwdi) esaplansa, xristianlıqtag’ı «sırlı meresimler» de muqaddes ruxtıӊ o’zi qatnasadı dep esaplanadı.
U’shinshisi bolsa iseniwshilerdi o’zine birlestiretug’ın diniy sho’lkemlerdiӊ bar ekenligi. Diniy sho’lkem, bull bir din saplaslarınıӊ kollektivlik turde o’z diniy u’rip-a’det, sıyınıw meresimlerin o’tkizetug’ın, diniy talim alatug’ın orınlar esaplanadı. Bul islamda meshit, medrese, xristianlıqta shirkew, seminariya, yaxudiylikte –sinagoga h’a’m t.b.
Dinler tariyxı, olar menen baylanıslı protsessler, dinniӊ insan turmısınıӊ turli tarawları menen o’z ara ta’sirlesiwin u’yreniwshi pa’n «Dintanıw» dep ataladı.
Dintanıw barlıq gumanitar pa’nler qatarı o’ziniӊ u’yreniw obektine iye Ol dinniӊ payda bolıwı sotsiallıq a’h’miyeti h’a’m ja’miyettegi rolin analiz kılıw menen birge diniy isenimlerdiӊ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı, olardıӊ ja’miyet rawajındag’ı evolyutsiyasın ilmiy ta’repten u’yrenedi.