1-tema: Dintanıw pa’ninen kirisiw joba

5. Dinlerdi klassifikatsiyalaw. Dintanıwshılar turli ilim-pa’n taraw wa’killeri bolıp, dinlerdi o’zleri ta’n bolg’an ilim bag’darı ko’z qarasınan u’yrenip turlishe jandasqan. Sonıӊ ushın olar ortasında bazı kelispewshilikler bolıyaı ta’biyiy. Ma’selen din tariyxı menen shug’ıllanıwshı alımlar dinlerdiӊ ju’zege keliw tariyxına ko’re dawirlik ta’ripten jandasıp analiz qılg’an. Basqa bir topar alımlar dinlerdi payda bolg’an h’a’m tarqalg’an aymaqlarına ko’re analiz etken. Ayrım dintanıwshılar diniy ko’z karastan jandasıp dinlerdi u’yrengen.
Solardan, Yoakim Vax (Joachim Wach), dinlerdi «tiykarın salıwshısı bar dinler», «da’stu’riy (rasm-rusumli) dinler» ge, Gustav Menshtiӊ bolsa «milliy dinler», «jah’an dinleri» ko’rinisinde ekige bolinedi. Annemari Shimmel bolsa dinlerdi – ruw-qa’wim, milliy, jah’an dinleri, dep u’shke bo’ledi. Sonıӊ menen birge bazı ilimpazlar to’mendegi ta’riyti keltiredi:

1. 
   Sakramental (diniy meresim h’a’m u’rip-a’detlerge tayanıwshı) din,
   
2. 
   Profetik (Payg’ambarlarg’a tayanıwshı din) ,
   
3. 
   Mistik (ruwxıy du’nyag’a tayanıwshı dinler) din.
   

İslam ulamaları dinlerdi, «h’aq» h’a’m «botil» yamasa voh’iyg’a tayanıwshı ilah’iy dinler, voh’iyge tayanbaytug’ın tabiy dinler sıyaqlı ekige bo’lgen. İbn Hazm (vaf. 456/1064) h’a’m Shah’ristoniy (vaf. 548/1183) sıyaqlı musılman izertlewshileri, h’aq dinler ushın «milal», botil dinler ushın bolsa «nih’al» so’zlerin isletgenligin maqul dep tapqan.
Dinlerdi klassifikatsiyalawda aymaqlıq jandasıwdan da keӊ paydalanılıp onıӊ o’zine ta’n tarepi sonda, aymaqtag’ı aynan bir dindi ekinshi dinge ta’siri h’am o’z ara aralasıwı yaki turli aymaq dinlerin o’z ara uqsas h’a’m parıqlı ta’repleri u’yreniwden ibarat. Dinlerdi to’mendegi faktorlar tiykarında klassifikatsiyalaw mu’mkin:
1. Tarqalıyaına ko’re Afrika, Aziya, Evropa, Amerika h’a’m Avstraliya dinleri ta’rizinde klassifikatsiyalaw Biraq bul onshelle durım tariyip emes. Sebebei sonday dinler bar olar bir neshe aymaqlarg’a tarqalg’an. A’sirese, İslam h’a’m Xristianlıq derlik barlıq materiklerge tarqalg’an. Sonday-aq ayrım aymaqlarda azshılıqtı qurayshı basqa din wa’killeride bolıwı menen birge derlik barlıq xalıq bir dinge isenedi. Mısalı Evropada derlik ko’pshilik xristian dinine isenedi. İslam dini Amerikag’a salıstırg’anda Afrikada keӊ tarqalg’an Aziya aymag’ı islam, h’induiylik, buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik dinlare aralas tarqalg’an
2. Geografik aymaqqa ko’re. Shıg’ıs dinleri h’a’m batıs dinleri ta’rizinde Bul du’nyanıӊ polyuslerge bo’liniwin sa’wlelendiriwshi keӊ georafiyalıq klassifikatsiyaShıg’ıs dinlerine h’induiylik, buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik, daolik h’a’m basqa Uzaq Shıg’ıs dinleri kiritiledi.
Batıs dinlerine yah’udiylik, xristianlik h’a’m islam dinleri kiritiledi. Negizinde İslam dinin Batıs yamasa Shıg’ıs dini dep bolmaydı Ol Shıg’ısta payda bolıp Batısqa keӊ tarqalg’an. Yah’udiylik h’a’m xristianlik da negizinde Shıg’ıs dinleri bolıp Jaqın Shıg’ısta payda bolg’an h’a’m Batıs ma’mleketlerine keӊ tarqalg’an. 3. A’yyemgi dinler siyasiy aymaqlarg’a ko’re Mesopotamiya dinleri, Suriya aymag’ı dinleri Kishi Aziya dinleri, Parsı dinleri ta’rizinde klassifkatsiyalanadı
4. Dinlerdiӊ ma’mleket aymaqlarına ko’re Palestina dinleri, Arabstan dinleri, meksika dinleri, h’ind dinleri, qıtay dinleri, yapon dinleri qılıp bo’ledi.
Uzaq Shıg’ıs dinleri sıyaqlı aymaq dinlerin diniy temasına ko’re anıq belgilew imkanı bolmag’an ko’p jag’daylarda geografik ta’riyip qolay ilmiy ta’riyip esaplanadı.
Dinler og’an iseniwshiler sanı, ko’lemi, o’ziniӊ ma’lim millet yamasa xalıqka tanligi yamasa millet taӊlamaslıg’ına ko’re turli toparlarg’a bo’linedi. menen Bul toparlar san jag’ınan qansha bolıwdan yamasa teoriyalıq tarepten kanshalıq jetik bolıwına qaramastan olardı absolyutlestirip bolmaydı. Sebebi h’a’r qanday ta’riyip ma’lim bir ta’repke itibar berip, basqa tareplerin qamrap alaalmaydı. Ha’zirgi ku’nde din tipologiyasında dinlerdiӊ to’mendegi tariyipleri bar.

• 
  tariyxiy-geografik ta’repine ko’re;
  

• 
  Etnik tarepine ko’re;
  
• 
  İseniwshiler sanına ko’re;
  
• 
  Ha’zirgi dawirde barlıg’ı ta’repine ko’re (h’azir bar yamasa o’li) h’a’m t.b Bu’gingshi ku’nde, dintanıwg’a bag’ıshlang’an a’debiyatlarda tiykarınan tomendegi tariyip keltiriledi:
  

1. 
   primitiv diniy sezimler (ruw-qa’wim dinleri) - totemistik, animistik sezimlerge tiykarlang’an, o’z ruwınan shıqkan sıyqırger,shaman yaki qa’wim aqsaqalına sıyıenıwshı dinler Olar millet h’a’m ja’h’an dinleri ishine siӊip ketken bolıp h’a’zirde bazı ka’wimlerde saqlanılıp kelinbekte
   
2. 
   millet dinleri – ma’lim milletke ta’n bolıp, basqa millet wa’killerin o’zine qabıl kılmaytug’ın dinler
   
3. 
   jah’an dinleri – du’nyada eӊ ko’p tarqalg’an, adamlardıӊ milleti h’a’m rassasına qaramastan iseniwi mu’mkin bolg’an dinler.
   

Bunnan tısqarı dinler ta’liymatına ko’re monoteistik – jeke qudaylıq (yah’udiylik, islom) h’a’m politeistik - ko’pqudaylıq (h’induiylik, konfutsiychilik) dinleri h’a’m t.b bo’linedi