|
3. Dintanıw pa’ninin’ ju’zege keliwi h’a’m tariyxıy rawajlanıwı. Dinlerdi uyreniw uzaq tariyxg’a iye. Ha’r bir insan jan a’tirapındag’ılardın’ isenimi, qaysı dinge tiyisliligine qızıg’adı, olar h’aqqında biliwdi ka’leydi. Bul h’aqkındag’ı da’slepki mag’lıwmatlardı A’yyemgi Gretsiya h’a’m Rim jazıwshıları miynetlerinde ko’riwimiz mu’mkin. Olardan en’ ataqlı «Tariyx atası» atag’ını alg’an Gerodot (mil. avv. V asr) o’zi analiz kılg’an xalıqlardın’ dinleri h’aqqında mag’lıwmatlar keltirgen. Bunday qızıg’ıw orta a’sirp Evropasında da bolg’an . Biraq basqa dinler h’aqkında pikir bildiriwshiler, xristianlardın’ itibarın tartpaslıq, olardın’ basqa dinlerge kirip ketpesligin ta’miyinlew maqsetinde, basqa dinlerge unamsız pikirler bildirgen. İslam dunyasında da dinler tariyxın u’yreniw boyınsha izertlewler uzaq tariyxqa barıp taqaladı. Eramızdın’ VII-VIII a’sirlerinde aq tartısıwlardı o’z ishine alg’an «maqala»lar (keyinshelik «maqolot»), VIII -IX a’sirlerden bolsa basqa dinlerge «raddiya»lar jazıla baslang’an. KUeyingi a’sirlerden bolsa «al-Firaq» (Firqalar), «ar-Radd» (Raddiya), «ad-Diёnot» (Dinlar) va «al-Milal» (Xalqlar) ybag’darındag’ı a’debiyatlar ju’zege kelgen.
«Ad-Diёnot» (Dinler) bag’darında jazılg’an daslepki miynet Hasan ibn Muso an-Navbaxtiyning (vaf. 910) «al-Aro vad-diёnot» (İsenimler h’a’m dinler) kitabı esaplanadı. Keyinshelik Masudiy (957) o’zinin’ «ad-Diёnot» (Dinler), Masbih’iy (1029) «Darkul bug’yati fiy vasfid diёnoti val ibodoti» (Dinlar va etiqodlar vasfida maqsad meёri) kitapların jazg’an. Sonday-aq Beruniydin’ (973-1048) «Tah’qiqun ma lilh’ind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av marzulatin» (Aqılg’a maqul yamasa nomaqul bolg’an Hindstang’a tiyisli izleniwlerden) atlı kitabıda solar qatarına kiredi.
«Al-Firaq» (Firqalar) bag’darında jazılg’an kitaplarg’a Abu Mansur Abdulqodir al-Bag’dodiyning (vaf. 1038) «al-Farq baynal-firaq» (Partiyalar arasındag’ı parıq) miyneti h’a’mde Abul-Maoliy Muh’ammad ibn Ubaydulloh’ning (vaf. 1092) «Baynal-adёn» (Dinler arasında) miynetlerin keltiriw mu’mkin.
«Al-Milal» bag’darında Qozi Abu Bakr Baqilloniyning (vaf. 1012) «al-Milal van-nih’al» (Dinler h’a’m xalıqlar), Abu Muh’ammad Ali İbn Hazmnın’ (vaf. 1064) «Kitobul-fasl fil-milal val-ah’voi van-nih’al» (Dinler, h’awa h’a’m xalıqlar h’aqqında ajralıwshı kitap), Abul-Fath’ Muh’ammad ibn Abdulkarim ash-Shah’ristoniydın’ (vaf. 1183) «al-Milal van-nih’al» miynetlerin sanıw mu’mkin.
«Ar-Radd» (Raddiya) bag’darında da ko’plep miynetler du’nya ju’zini ko’rgen. Olarg’a İmom G’azzoliydin’ (vaf. 1111) «ar-Raddul jamil» (Go’zzal raddiya), İbn Kalbiydin’ (vaf. 819-821) «Kitobul-asnam» (Butlar kitabı) atlı kitabları ayrıqsha ko’rsetiliwi lazım.
Haqıyqattanda musılman shıg’ısı u’lkelerinde bul tarawda ko’plepmiynetler jaratılg’an bolıp, keyinshelik olar «dintanıw» pa’ninin’ rawajı ushın fundamental derek bolıp xızmet qılg’an. Solardan, Abu Rayh’on Beruniydin’ «al-Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O’tmish a’wladlardan kalg’an estalikler»), «Hindistan», Muh’ammad ibn Abdulkarim Shah’ristoniydin’ «al-Milal van-nih’al» («Dinler h’a’m ag’ımlar»), İbn Hazm Andalusiydin’ «al-Fasl fil-milal val-ah’vo van-nih’al» («Dinler, adasqan toparlar h’a’m mazh’ablardı ajıratıw») sıyaqlı miynetler, sonday-aq, İbn Nadim (987-988) h’a’m Abul Hasan Omiriy sıyaqlılardın’ analiz islerin ko’plep Evropa tillerine awdarma qılıg’an Bul bolsa, islamıy h’a’m arab ilimlerin u’yreniwshi batıs qa’niygelerinin’ dinler tariyxına tiyisli ilamıy izertlew islerinde tiykarg’ı derek sıpatında paydalanıwları ushın qolay imkaniyat jarattı. Dinler, ag’ım h’a’m mazh’ablar h’aqqındag’ı pa’n tarawının’ ju’zege keliwinde olarg’a ko’p ma’rte mu’rajat qılıng’an. Ataqlı tariyxshı, dinshunos Shah’ristoniy to’mendegilerdi jazadı:
«Bilginki, joh’iliya(sadalıq, jawızlıq, qudaydı tanımaslıq) da’wirinde arablarda u’sh tu’rdegi ilim tarawı bar edi:
1. Nasablar, tariyxlar h’]a’m dinler ilimi;
2. Tus tabirlari ilimi;
3. U’lketanıw ilimi».
Sonday-aq, «İxvon as-Safo» miynetlerinde ko’rsetiliwinshe, ilimler eki toparg’a bo’linedi. 1. İnsan ag’zaları h’aqqındag’ı ilim (Anatomiya); 2. Dintanıw ilimi.
İbn Nadim bolsa: «Dintanıw pa’ni IV-V a’sirlerge kelip ga’rezsiz pa’n sıpatında qa’liplesti», dep jazadı. Bul eramızdın’ X-XI a’sirlerine tuwra kelip, usı dawirde Beruniy o’zinin’ Hindstan miynetin jazg’an.
Batıs ma’mleketlerinde Dintanıw pa’ni ko’binshe nemis tilindegi «RELIGIONS WISSENSCHAFT» yamasa ingliz tilindegi «HISTORY OF RELIGIONS» atamalar menen ju’rgiziledi. Bul bolsa «İxvon as-safo» miynetleri, Beruniy h’a’m Shah’ristoniy miynetlerinde qollanılg’an «علم الاديان» (Dinler ilim) yamasa «تاريخ الاديان» (Dinler tariyxi) atamalarının’ awdarması.
Zamanago’y dintanıw bolsa bir yarım a’sirge jaqın dawirge barıp taqaladı. Batısta,zamanago’y ma’nidegi dinler izertlewleri Maks Myuller (1823-1900) ta’repinen baslap berilgen. Alım 1856 jılda «Qıyasıy mifologiya» h’a’m 1870 jılda baspadan shıqqan «Dinlerdin’ tiykarı h’a’m qa’liplesiwine tiyisli sabaq bah’aları» miynetleri menen basqa dinlerdi analiz kılıwg’a jol ashqan. Ol Angliyadag’ı ataqlı Oksford universitetinde dinler tariyxınan lektsiyalar oqıg’an. O’zinin’ «Shıg’ıstın’ muqaddes kitapları awdarma silsilasi» miynetinde ol birinshi ma’rte «religious studies» (dintanıw) so’zin qollang’an. Myuller h’a’m onın’ zamanlasları dinlerdi ilmiy analiz kılıwda filologiyanı a’h’miyetli dep bilgen h’a’m dinnin’ h’asıl mazmunına tek g’ana til arqalı kılıng’an izleniwler arqalı jetisiw mu’mkin, degen pikirdi alg’a su’rgen.
Biraz keyingi da’wirlerde Gollandiyada S.R.Tile h’a’m Shantepi de la Sosse bull boyınsha izshil iskerlik alıp barg’an. Sonday qılıp dawirler o’tiwi menen Parij, Bryussel h’a’m Rim sıyaqlı oraylarda dintanıw universitetler ta’lim dastu’rlerinen orın alg’an.
XIX a’sirdin’ ekinshi yarımınan baslap dintanıw tarawında alıp barılg’an izleniwler qa’liplesken. Bul dawirde tu’rli ma’mleketlerde qayt qılıng’an tarawda bir qansha qa’niygeler jetisip shıqqan. Olardan R.Pettazoni, M.Eliade, Van der Lyu, R.Otto, G.Menshing, J.Vax, F.Xeiler, G.Dumezil, E.G.Parrinder, S.G.F.Brandon, Erik F.Sharp, Ninian Smart, M.Kitagava, R.S.Zeyxner, Ugo Bienchi, V.Kantvell Smit, Ake V.Strom, Xans J.Shoyps h’a’m Mixael Paylar atların aytıwmız mu’mkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
