1. Танлама кузатиш моҳияти ва уни қўллаш сабаблари. Танлама кузатиш репрезентатив хатолари

Серияли (уяли) танлаш: Бунда текширишга тўпламнинг алоҳида бирликлари эмас, балки тасодифий ёки механик усулда танланган бир бутун гуруҳлари (сериялар, уялар) олинади.
Ҳар бир гуруҳ (серия)да ёппасига кузатиш ўтказилади ва бунинг натижалари бош тўпламга ёйилади.
Такрорланувчи танлаш. Ҳар бир танлаб олинган бирлик ёки серия бош тўпламга қайтарилади ва яна танловга тушиши мумкин. Бу усул қайтиб келувчи шар схемаси деб ҳам юритилади.
Такрорланмайдиган танлаш. Ҳар бир текширилган бирлик ажратиб олинади ва тўпламга қайтарилмайди, шунинг учун ҳам у бирлик қайта текширишга тушмайди. Бу усул қайтмайдиган шар схемаси номини олган.
Такрорланмайдиган танлаш такрорланувчи усулга нисбатан аниқроқ натижаларни беради, чунки битта танлов миқдорида кузатиш ўрганилаётган тўпламнинг кўпроқ бирлигини қамраб олади.
Комбинациялашган танлаш. Юқорида кўриб чиқилган танлаш турлари биргалиқда, яъни комбинациялашган ҳолда қўлланилиши мумкин. Комбинациялашган танлаш бир ёки бир неча поғонада ўтказилади.
Агар тўпламнинг танланган бирликлари бир марта ўрганилса - бу бир поғонали танлов дейилади. Пул-буюм лотореяси тиражи, спортлото тасодифий танлаш йўли билан ўтказилади ва улар бир поғонали танловни ифода этади. Бу усулга ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг шароитини текшириш учун алоҳида партияларни серияли танлаш йўли билан ажратиб олиш ҳам мисол бўлиши мумкин.
Агар тўпламнинг танлови поғоналар бўйича, кетма-кетли келувчи босқичлар бўйича амалга оширилса - бу кўп поғонали танлов дейилади. Бунда танловнинг ҳар бир поғонаси, ҳар бир босқичи ўзининг танлов бирлигига эга бўлади. Масалан, талабаларнинг ўзлаштиришини текшириш учун уларнинг танловини икки поғонали танлов усулида ўтказиш мумкин: дастлаб академгуруҳларнинг зарур миқдорини, кейин эса ҳар бир танланган гуруҳдан талабалар сонини ажратиб олиш керак. Ҳар бир поғона ўзининг танлов бирлигига эга: гуруҳ ва талаба.
Бош ва танланма тўплам ўлчовларининг асосий кўрсаткичлари қуйидаги ишора (ҳарф)лар билан белгиланади:
- бош тўпламнинг ҳажми (унга кирувчи бирликлар сони);
- танлов ҳажми (текширилган бирликлар сони);
- бош ўртача (бош тўпламдаги белгининг ўртача миқдори);
- танлов ўртачаси;
- бош салмоқ (бош тўпламдаги маълум белги бирликларининг салмоғи, ҳиссаси);
- танлов салмоғи (ҳиссаси);
- бош дисперсия (бош тўпламдаги белгининг дисперсия);
- ўша белгининг танлов дисперсияси;
- бош тўпламдаги ўртача квадратик четланиш;
- танловдаги ўртача квадратик четланиш;