2.Amir Temurning harbiy salohiyati va qoshin tuzilishi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli ravishda tan oladi.
Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yonalishda: mohir harbiy tashkilotchi va atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon boldi.
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qoshini va uning harbiy san`ati bosh omil boldi. Uning golibona yurishlarida qollagan taktik va strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning harbiy bilim va akademiyalarida organiladi va oqitiladi.
Amir Temur qoshinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular «onliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xoshun»), «mingliklar»-(«xazora») va «on mingliklar»-(«tuman»)ga bolingan. Ularga onboshi, yuzboshi, mingboshi hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni on ming, qoshinda esa 100 mingdan bolgan. On minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon ogasi», minglik bolimni «mirixazora», yuzlikni «xoshunboshi» va onlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi harbiy mansablar tashkil qilingan.7
Bolinma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bolgan qirq aymoq (qabila)dan on ikkitasi: barlos, argin, jaloir, tulkichi, duldoy, mogul, sulduz, togoy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug martaba amirlik bolib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark etmasdan sodiqlik bilan xizmat korsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, torttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va onboshi bolgan. Bulardan tashqari, yana on ikki nafar kishiga birinchidan to on ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. On ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. On ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan nogora, on minglik qoshin, tug va chortug, tort nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nogora, chortog va burgu (karnay) berilgan.
Sohibqiron turk-mogul xalqlari, xususan Chingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish amallarini atroflicha organib, tahlil qiladi va zarur ozgartirishlar kiritadi.
Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi Chingizxon tuzgan qoshin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bolsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi:
Chingiziylar qoshini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bolgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi.
Chingizxon davrida qoshin asosini kochmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qoshiniga oliy bosh qomondon korsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashgul otroq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
Temurbek qoshinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bolgan. Ma`lumki, Chingizxon qoshini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bolmagan.
Temurbek Sharqda birinchilardan bolib oz armiyasiga ot sochar qurol, ya`ni top-ra`dni olib kirdi.
Sohibqiron togli hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bolib qoshinni jang maydonida etta qolga bolib joylashtirish tartibini joriy etdi.
Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bolinmalar bolib, ular jang chogi erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari korsatgan.
Temurbek qoshini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron, Badaxshon, Moguliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yigilgan askarlar tashkil qilar edi.
Unda muntazam qoshinga xos bolgan kopgina belgilar mavjud edi: qoshin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya oz zamonasining ilgor qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog, aslaha-anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tugi orqali ham farqlangan. Bunday ajralib turish jang paytida qoshinni boshqarishda juda qol kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, ganim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bolgan shaharlariga qoqqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qorgonlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bolgan yurtlarni boshqarish uchun ozining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini kozlab ish yuritish Temurbekka koplab zafarlar olib keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi oziga xos xususiyatlarga ega edi. Qoshinning yasoli qoraxoniylar, Gaznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qoshini jangovar tartibdan farqli olaroq, etti qism-qolga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yolga qoyilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek onlik, yuzlik, minglik hamda tuman qomondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bolgan qomondonlarning togri tanlaganligi va oz joyiga qoyilganligi aksar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir korsatgan.
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qoshgan ulkan xizmatlaridan yana biri-qoshin qanotlarini jang chogida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha ganim kuchlarini yon tomondan aylanib otib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, Chingizxon kabi dongdor sarkardalar qoshinida bolmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qoshin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yol-yoriqlarini sinchiklab organgan, zarur topgan taktik usullarni ozlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, haqiqatdan yiroq emas.
Xosh, turk-mogul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga ozgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bolishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tugilishi tabiiy.
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370 yili oldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Moguliston) xoni Ilyosxojaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik boladi.
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular ogir va engil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bolingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shugullangan, ota zarur chogdagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bolgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |