|
TUPROQNING O’Z-O’ZINI TOZALASH JARAYONI
Har kuni, har soatda tuproqqa tushadigan ko’p miqdordagi chiqindi-
axlatlar, ular tarkibidagi mikroblar, viruslar, gijja tuxumlari, chirigan
organik moddalar inson hayotiga xavf solishi mumkin edi. Ammo
tuproqning o’z-o’zini tozalash jarayoni shunday falokat ning oldini oladi,
Keyingi vaqtda odamlarning o’zi ham chiqindilarni zararsiz holga keltirish
yo’llarini izlab topmoqdalar va ulardan xo’jalikda qayta foydalanmoqdalar.
Tuproqning o’z-o’zini tozalash jarayoni sanitariya jihatidan ham
talabga javob byeradi. Bunda organik moddalar minyerallashadi, patogen
382
baktyeriyalar, ayniqsa ichak tayoqchalari va entyeroviruslar nobud bo’ladi,
gijja tuxumlari yashash qobiliyatini yo’qotadi. Bu jarayon juda murakkab
bo’lib, uning nechog’li yaxshi tozalanishi tuproqning tuzilishiga bog’liq.
Tuproq normal holatda mayda yumaloq donachalardan iborat bo’ladi.
Ular orasidagi g’ovaklar tuproqning havo bilan ta’minlanishiga yordam
byeradi va jarayonni jadallashtiradi. Tuproq donachalari o’z navbatida
biologik parda bilan o’raladi. Bu parda fil’trlanish jarayonida o’ziga erigan
va osilma moddalarni, shular bilan birga baktyeriyalarni shimadi.
Tuproqda organik moddalarning parchalanishi minyeralizaciya va
nitrifikaciya bosqichida o’tadi.
Minyeralizaciya jarayoni aerob va anaerob sharoitda o’tadi. Sporasiz,
achitish jarayonida qatnashadigan mikroblar anaerob sharoitda parchalana
boshlaydi.
Organik moddalarning parchalanishida tuproqdagi bir hujayralilar,
chuvalchanglar, mog’orlar, hasharotlarning tuxumdan chiqqan qurtlari ham
qatnashadi. Natijada karbon suvlar suv va karbonat angidridga, yog’lar
oldin yog’ kislotalari, glicyeringa, so’ngra suvga va karbonat angidridga
parchalanadi. Proteolitik jarayonlar yordamida murakkab oqsillar
aminokislotalar va ammiakka aylanadi. Oqsil tarkibidagi oltingugurtdan
esa vodorod sul’fid hosil bo’ladi.
Anaerob sharoitda parchalanadigan organik moddalar o’zidan
qo’lansa hidli ammiak, vodorod sul’fid, myerkaptan kabi moddalarni
chiqarib havoni ifloslantiradi.
Aerob sharoitda oksidlanganda qo’lansa hidli gazlar ajralmaydi. Lekin
bu jarayonda tuproqning o’z-o’zini tozalashi oxiriga etmaydi. Bunda
oksidlanishdan so’ng nitrifikaciya jarayoni boshlanadi. Tarkibida azot
saqlovchi birikmalar taqdirida nitrifikaciya jarayoni katta ahamiyatga ega.
Bu bosqichda S. N. Vinogradov tomonidan topilgan aerob, anaerob
mikroblar faol ishtirok etadi, Bular Nitrosomonos va Nitrobaktyer
383
mikroblaridir. Bu mahsulotlar o’simliklar uchun juda zarur ozuqa
hisoblanadi.
Oksidlanish jarayoni davomida vodorod sul’fid sul’fat kislota
tuzlariga, karbonat kislota karbonat kislota tuzlariga (karbonatlarga)
aylanadi. Fosfor esa fosfor kislota va fosfor kislota tuzlariga (fosfatlarga)
aylanadi.
Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tuproqda organik moddalar
parchalanish bilan bir qatorda sintez ham qilinadi. Natijada murakkab
gumus moddasi paydo bo’ladi. Bu moddaning qishloq xo’jaligida va
gigiena sohasida ahamiyati katta.
Gumus organik moddalarga boy, murakkab kimyoviy tarkibga ega
bo’lgan birikma. Gumus tarkibida gumin, ul’min, kren kislotasi, ligninlar,
proteinlar, karbon suvlar, yog’lar, organik kislotalar va boshqa moddalar
bor. Gumus sekin-asta emirilib o’simliklarga singadigan ozuqaga aylanadi.
Gumusda azot moddasi ko’p bo’lishiga qaramay yomon hid chiqarmaydi, u
yerda pashshalar ko’paymaydi.
Tuproqning kimyoviy moddalar bilan ifloslanganligani ko’rsatuvchi
belgi uning tarkibida organik azot, ammiak, organik karbon, nitratlar,
xloridlar va sanoat korxonalari chiqindilarining topilishidir. Bu
ko’rsatkichlar kontrol tuproqlar bilan solishtiriladi. Kimyoviy
ko’rsatkichlarga «sanitariya soni» degan ko’rsatkich ham kiradi.
Tuproqning o’z-o’zini tozalashi yaxshilanib borsa, u holda sanitariya soni
yuqorilashib «1» ga etadi, tuproq juda ifloslansa, bu ko’rsatkich 0,70 ga
teng bo’ladi. Patogen kasallik chaqiruvchi mikroblar tuproqning
baktyeriologik ko’rsatkichi
bo’lib hisoblanadi. Jumladan, tuproqning axlat bilan ifloslanganligini
ko’rsatuvchi omil Vast. Soli va Vast regfringens hisoblanadi. Ma’lum
bo’lishicha, tuproqdagi ichak tayoqchalari taxminan bir yildan so’ng nobud
bo’lar ekan. Ularning tuproqda topilishi uning ifloslanganligidan darak
byeradi. Agar tuproqda ichak tayoqchasi topilmasa, tuproq ilgari
384
ifloslangan hisoblanadi.
Tuproqning gijja tuxumlari bilan nechog’li ifloslanganligi bir kg
tuproqda topilgan gajja tuxumlari soniga qarab aniqlanadi.
Tuproqning tozaligini yoki ifloslangaligini ko’rsatuvchi hamda
baktyeriologik, entomologik, gel’mintologik ko’rsatkichlar V.A. Gor-bov
va N.I. Xlebnikov tomonidan 1972 yilda aniqlangan.
36-j a d v a l
Do'stlaringiz bilan baham: |
