|
471
o’rganmay turib zaharlanishning oldini olish mushkul ish.
PESTICIDLARNING ORGANIZMGA TA’SIR QILISH MEXANIZMI
Ilmiy-texnika taraqqiyoti nihoyatda rivojlanayotgan hozirgi davrda
qishloq xo’jaligi ekinlarini parvarishlashda, ularni zararkunanda hasharotlar
va turli kasalliklardan himoya etishda qo’llanadigan pesticidlar yiliga
yuzlab kashf etilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan pesticidlar xilma-xil
moddalar turkumiga mansubligidan, ularning qanday principga asosan
ta’sir qilishini izohlab berish murakkab ish. SHunga qaramay, bir qator
pesticidlarning organizmga ta’sir qilish mexanizmi (mohiyati) ma’lum
darajada aniqlangan. CHunonchi, fosfororganik kimyoviy birikmalar
organizmning fyerment sistemasiga ta’sir ko’rsatadi va shu yo’l bilan
organizmdagi biokimyoviy jarayonlarning borishini o’zgartiradi. Ma’lumki
,
organizm faoliyatida, aniqrog’i qo’zg’alish-larning bir nyerv hujayrasidan
boshqasiga yoki nyerv oxiridan ijrochi organ hujayrasiga o’tishida
mediatorlar deb ataladigan alohida kimyoviy moddalarning ahamiyati
katta. O’z navbatida mediatorlar nyerv hujayralaridan ishlanib chiqadi va
nyerv oxirlarida bo’ladi. Nyerv tolasidan kelayotgan nyerv impul’si nyerv
oxiriga etganidan keyin mediator ajralib chiqadi va ijrochi hujayraning
(ko’pincha, muskul yoki bez hujayrasining oqsil strukturalari bilan
reakciyaga kirishadi, buning natijasida ijrochi hujayra qo’zg’alib, o’ziga
xos ishni bajaradi (muskul hujayrasi qisqaradi, bez hujayrasi sekret ishlab
chiqaradi). Fanda acetilxolin degan moddaning nyerv impul’slarini bir
strukturadan ikkinchisiga o’tkazishda faol ishtirok etadigan
mediatorlarning biri ekanligi aniqlangan. Normal sharoitlarda nyerv
tolasidan uning oxiriga impul’s etib kelganda biroz acetilxolin ajralib
chiqadi. U muskul tolasining qisqarishiga yoki bezning sekret ajratishiga
sabab bo’ladi. Hujayraning o’ziga xos faoliyati shu yo’sinda davom etib,
oxirida ortiqcha acetilxolin to’qimadagi alohida fyerment - xolinestyeraza
472
fyermenti ta’sirida parchalanib ketadi. Natijada boyagi ishchi hujayra yana
avvalgadek qo’zg’aluvchan holga keladi va navbatdagi nyerv impul’sini
qabul qilishga tayyor bo’lib turadi.
Olib borilgan ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, fosfororganik
birikmalar xolinestyeraza fyermenti bilan reakciyaga kirishib, shu fyerment
aktivligini pasaytirish xususiyatiga ega. Fyerment aktivligi pasayib
qolganidan keyin nyerv qo’zg’alishlarida ajralib chiqadigan acetilxolinning
parchalanishi to’xtaydi yoki xiyla kamayadi, natijada acetilxolin
to’qimalarda to’planib qoladi va ishchi hujayraga endi ancha kuchli va
uzoq ta’sir ko’rsatib turadi, shu yo’sinda zaharlanishga xos bir qancha
o’zgarishlar yuzaga keladi, mazkur biokimyoviy jarayonga sirtdan
qaraganda bunga tegishli nyervlar tonusining bir qadar kuchayishi sabab
bo’ladi.
Margimush (mish’yak), simob birikmalari ham asosan fyerment
sistemalariga ta’sir ko’rsatadi. Lekin ular xolinestyerazaga ta’sir qilmay,
balki boshqa fyermentlarning, xususan oltingugurt tutadigan va xilma-xil
bioximiyaviy jarayonlarda ishtirok etadigan tiol fyermentlarining
aktivligani pasaytiradi.
Xlororganik asosga ega bo’lgan pesticidlar parenximatoz organlarga,
jumladan jigarga ta’sir qilishi bilan ajralib turadi. Xlororganik birikmalar
bilan zaharlangan odamlarda jigar funkciyalari izdan chiqib, organizmning
himoya reakciyalari susayib qoladi. Organizmda uzluksiz sodir bo’lib
turadigan oksidlanish jarayoni ham buziladi.
So’z pesticidlarning organizmga ta’sir mexanizmi to’g’risida ketar
ekan, aynan biror bir pesticid organizmning qandaydnr funkciyalarini izdan
chiqaradi, boshqa sistemalarga ta’sir qilmaydi, deb aytish noto’g’ri bo’lur
edi. Organizmga tushgan har qanday zaharli modda keng doirada ta’sir
ko’rsatib, nyerv sistemasi, endokrin bezlar sistemasi, yurak-qon tomirlar
sistemasi va boshqa organ va to’qimalarning ishini o’zgartiradi. Zaharli
473
kimyoviy moddalarning organizmga ta’siri natijasida bunday xilma-xil
o’zgarishlar orasida organizmning biror sistemasiga xos o’zgarishlar ustun
turishi mum-kin. Organizmdaga qaysi sistemaning ko’proq o’zgarishga
uchrashi har xil hodisada o’sha o’zgarishlarni keltirib chiqaradigan
kimyoviy moddaning tarkibiy tuzilishiga, tabiatgiga bog’liq bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
