1-seminar. Mavzu: kirish. Qadimgi dunyoda harbiy san’at taraqqiyotining umumiy xususiyatlari

4-SEMINAR
MAVZU: O’RTA ASRLARDA MUSULMON XALQLARI HARBIY SAN’ATI (ARABLAR, USMONIY TURKLAR)


Reja:
1. Arab xalifaligida harbiy san’at.
2. Usmonli turklar imperiyasida harbiy soha taraqqiyoti.


Arab xalifaligida harbiy san’at. Араблар кадимдан жанговарликлари билан шухрат ко- зонганлар, чунки қариндош-уруғчилик муносабатлари уларни жангда жипслаштирган. Ҳар бир балоғат ёшига етган араб жангчи бўлган. Шайхлар ва саидлар ўзларининг жасур- ликлари ва уддабуронликлари билан машҳур бўлиб, улар- нинг кичик ҳарбий лашкарлари бўлган. Бу кичик харбий қисмлар кейинчалик халифа ҳокимияти вужудга келишига имкон яратган.
От сотиб олиш ва уни бокқишга ҳар бир арабнинг ҳам курби етмаган, шунинг учун араб халифалиги қўшини таркибида пиёдалар ҳам бўлган. Араблар пиёдалар ва отлик қўшин юришини жадаллаштириш учун туялардан фойдаланганлар. Туялар итоатгўй бўлиб, самум (кум бўрон) пайтида ерга ётиб олиб гӱё тирик тўсиқ ролини ўйнаган. Туяларда жанг қилувчи аскарлар узун найзалар билан қуролланганлар. Aраб суворийсининг тўлиқ қурол-аслаҳаси анча бой ва турли-туман бўлган. Жангчининг иккита мустаҳкам ва зўр камони, садоғида учи ўткир пайконли 30 та ўқи бўлиши, бамбук ёғочидан қилинган узун найзаси, найза учи яхши темирдан ясалиши, четлари ўткир бўлган ирғитувчи диск, санчувчи ва чопувчи ўткир қилич, жанговар гурзи ёки икки тиғли болта, иккита хуржунда 30 та тоши бўлиши шарт эди. Жангчининг мудофаа аслаҳаси совут, қалпок устидан кийиладиган дубулға, икки тирсакбанд, икки тиззабанд ва икки сонёпқичдан иборат эди. Отларга юриш олдидан оғир тақалар коқилган. Араб жангчиларининг жанговар қиличлари шу қадар ўткир эдики, душман отини қоқ иккига бўлиб юборарди.
Араблар урушда пистирма, чопкун ва кўққисдан, тонг саҳарда, уйку ширин пайтида қилинадиган хужум килиш усулларидан кенг фойдаланганлар.
Aраблар қўшини VII асрнинг биринчи ярмида ярим қабила ва уруғлардан ташкил қилинган лашкарлардан иборат эди. Араб қўшини микдори манбаларда одатда жуда ҳам бўрттириб кӱрсатилади. Амалда кўшин сони бир неча минг, кам ҳолларда ўн минглаб жангчини ташкил килган. Хусусан, форслар билан 636 йилда Қодисия ёнида бўлган ҳал қилувчи жангда арабларнинг 9-10 минг кишилик кўшини бўлган. Шимолий Африка, Олд ва Марказий Осиёдаги чўл-сахроларда фақатгина унча катта бўлмаган қўшиннигина озик-овкат, ем-хашак ва айникса сув билан таъминлаш мумкин эди. Византияликлар билан бўлган жанг тафсилотларини ёзиб қолдирган араб муаллифлари хабарларида 20-30 минг жангчи иштирок этгани айтиб ўтилган. Араб кўшинида отлиқлар миқдори пиёдалардан оз бўлган, пиёдалар одатда бир жойдан иккинчи жойга туялар ёки отларда ташилган. Араб кўшинининг юксак ҳаракатчанлик сифатига эга эканлигини билган кўмондонлик кўққисдан қилинадиган ҳужумдан кенг фойдаланган.
Aраб қўшинининг жанговар тартиби Византия ва Эрон таъсири остида шаклланади. У беш қисмдан: аванғор, марказ, ўнг ва сўл қанотлар ҳамда арьергарддан иборат эди. Ҳар икки канотни отлик кисм қўриқлаб борган. Араблар мана шундай жанговар тартибда илк бор 634 йили Суриядаги Ажнадайн жангги (30 июль)да византияликларни тор-мор келтирганлар. бирлашган ислом лашкарларига (20 минг жангчи) Холид ибн Валид ва Абу Убайда ибн Жарроҳ кўмондонлик қилишган. Византия армияси 40 минг жангчидан иборат бўлган. Ислом кўшини куйидаги жанговар тартибда жойлашган: қўшин марказида Абу Убайда кўмондонлигидаги пиёдалар бўлиб, ён томонларни 4 қисм (сўл ва ўнг фланг-майсара ва II (896-961) даврида Гренада халифалигининг энг яхши ҳарбий қисми 15 минг славяндан тузилган гвардиячи пиёда кўшин бўлган. Халифаликнинг зафарли юришлари мана шу гвардияга бевосита боғлиқ эди. Араб гвардиясининг ҳар бир қисми бир хилда куролланиб, махсус кийим кийган. Гвардиянинг жанговарлик аҳамияти ташқи урушларда аста-секин камайиб борган, чунки ундан тез-тез халқ қўзғалонларига қарши курашиш учун фойдаланилган.
Aраблар кўшинининг энг яхши асосий кисмини отликқ аскарлар ташкил этиб, у енгил ва оғир қуролланган отлиқ кў- шинга бўлинган. Оғир куролланган отлиқ қўшин узун найза, килич, жанг гурзиси, ойболта ва Ғарбий Европа рицарларидан енгилрок бўлган ҳимоя аслаҳалари билан қуролланган. Енгил отлиқлар эса ўқ-ёй ва узун ингичка найзалар билан қуролланишган. Арабларда оғир ва енгил қуролланган пиёдалар бўлган. Оғир қуролланган пиёдалар найза, қилич ва қалқон билан куролланган; улар қалин саф тортиб жанг қилган. Пиёда камончилар асосан сочма саф тортиб ҳаракат қилганлар, уларнинг иккитадан бақувват камонлари ва 30 тадан ўткир пай конли ўқлари бўлган. Араб кўшини ўнлик тизими асосида тузилган. Энг йирик ҳарбий қўшилма сони 10 минг кишидан иборат бўлиб, унинг тепасида амир турган. Бу кўшин 10 та ҳарбий қисмдан (хар бирида мингтадан жангчи) ташкил топган. Улар юзликларга ажратилиб, тепасида махсус бошликлар бўлган. Ҳар бир юзлик иккита эллик кишилик қисмга ажратилган. Энг кичик ҳарбий бўлинма ўнликдан иборат бўлган. Apаб кўшини сафарга чикқанда унинг таркибий тузили- ши аванғор, асосий кучлар ва арьергарддан иборат булган. Масалан, 636 йилнинг баҳорида Саъд ибн Абу Ваққос сосо- нийлар кўшини билан рўбарӯ келганида ўзининг 30 минг кишилик кўшинини ўнта жанговар гуруҳга ажратиб, улар тепасига тегишли кўмондонларни кўйган. Куйида мусул- монларнинг ана шу унта гуруҳининг номлари келтирилади: a) ал-мукаддама (авангард); б) ал-маймана (унг қанот); в) ал-майсара (сўл қанот);B г) ал-калб (марказ); д) ас-сока (аръ- ергард, кўшиннинг орка томони); е) ат-талай (разведка мак- садида фойдаланиладиган кичик отлиқ қисм); ж) ар-ражл (пиёдалар); з) ар-рукбан (юкларни ташишга мӱлжалланган туялар карвони); й) ал-мужаррада (найзалар билан курол- ланган заҳирадаги отлик қисм, махсус вазифаларни бажа- риш, хусусан, заиф томонни кучайтириш максадида ташкил қилинган); к) ал-мурамийа (камончилар дастаси)t0 Енгил отликлардан иборат аванғор-муқаддама одатда бир неча километрга илғорлаб кетиб, ўз таркибидан маҳал- лий шароитни ва ракибини кузатиш учун разведкачи булин- ма жўнатган. Асосий кучларнинг бошида оғир куролланган отлиқ кўшин харакат килган, унинг хар икки канотини пи еда камончилар қисми кўриклаб борган, улар жадал юрии пайтида хам суворийлардан ортда қолмаганлар. Оғир Куро ланган отлик қўшин ортидан пиёдалар қўшини юргaн. Кушиннинг марказида озик-овкат, кийим-кечак, чодирлар ортилган туялар бўлган. Пиедалар кетидан туялар карвон юриб, туяларга қамал ва штурм (хамла) машиналари Ba госпитали ортилган. Бутун қўшин ортини аръергард-сока Ривоятларга кўра, IX аср бошларида араб кўшинида дала госпиталлари таъсис қилинган. Дала госпиталида туяларга урнатилган замбилларга ярадор ва бемор жангчилар ётки- зилган, туяларга чодирлар, дори-дармонлар, боғловчи воси- талар ортилган, табиблар хачир ёки эшакларга минганлар. КУриклаган. Тунаш еки узок муддатли дам олиш учун тӳхтаган араб Кушини одатда мустаҳкамланган қароргох курган, унинг чор атрофи тупроккурғон ва хандаклар билан химояланган. «Кароргох куришга эхтиёж туғилган заҳоти,-деб хабар бе- ради араб муаллифларидан бири,-амир авваламбор уша куниёқ зудлик билан хандақ қазишга буйрук беради; бу хан- ушинни ҳар тарафдан тусиб турган, кочокларнинг йу- Тини тусган, ҳужум қилиб қолинишининг олдини олган ва ракибнинг ҳийласи туфайли вужудга келиши мумкин бўлган рли хавф-хатарлардан ва бошка кутилмаган ходисалардан асраган» ". (Кейинчалик бу усулни Сохибкирон Амир Темур янада юкори даражага етказади-муалл.). Душманга яқинлашганда аванғор отлик қўшин жангни бошлаб, аста-секин ўзларининг асосий кучлари томон че- кинган. Бу пайтда оғир пиёдалар сафланган. Пиёдалар бир оёкларида тиз чўкиб, душманнинг ўқ ва найзаларидан ўз- Ларини қалконлар ёрдамида ҳимоя қилишган. Улар ўзла- рининг узун найзаларини якинлашаётган душманга қарата КИйшайтириб ерга санчиб кўйганлар. Камончилар oгир пи- едалар ортида жойлашиб уларнинг бошлари узра хужум ки- лаётган душманни ўққа тутганлар. Арабларнинг жанговар тартиби фронт (кўшиннингузун д кисми) бўйлаб ва ичкари томонга (зич бўлиб қалин саф тортиши) караб таксимланган. Беш қатор бўлиб саф торт- тан ҳар бир қаторнинг ўзининг аллегорик номи бўлган: би- ринчи катор («ит хуриши тонгги») суворийларнинг сочма сафидан ташкил топган; иккинчи қатор («ёрдам куни») ва учинчи («ларзага келувчи кеча») каторлар асосий кучлар булиб, суворийлар колоннаси ёхуд шахмат тартибида жой лашган пиёдалар фалангасидан иборат эди; туртинчи ка- торга умумий заҳира-сараланган аскарлар кириб, улар асосий байрок (туғ)ни ҳимоя қилишган. Умумий заҳира фақат жуда зарур ҳоллардагина жангта кирган. Араблар қўшинининг орка қисмида (соқа) болалар, хотин-халаж, чорва моллари жойлашган. Орка томон ва қанотларда уларнинг жанговар тартиби анча заиф бўлган, лекин қў. шиннинг юкори даражада чакқон, серҳаракатчанлиги кучларни тегишлича каита тақсимлаш имконини бергаи Баъзан жангда кўшин ортидан келаетган хотин-қизлар ҳам иштирок этишган. Жангни биринчи катор бошлаган, у душман қўшини- ни туздириб юборишга, кучини синдиришга интилган. Арабларнинг асосий кучлари мудофаа жангги олиб боришни афзал кўриб, бу билан енгил отлик кушин ва пиёдалар ҳара- кати учун таянч хизматини ўтаган. Aраб кўшинлари жангда сабр-матонатли булган. Улар одатда душман жанговар тартибининг қанотларини қамраб олишга интилганлар. Душман ҳолдан тойгач, улар умумий хужумга ўтганлар, сўнгра уни батамом яксон этмагунга қа- дар таъқиб этганлар, таъкибни отлик қўшин қилган. Ҳарбий интизомни мустаҳкамлашда исломнинг роли катта бўлган. Араблар жангчининг жанговарлик кобилияти- ни тарбиялашга катта эътибор берганлар. Мана шундай си- фатларни тарбиялаш воситаларидан бири ов бўлган. XII асp apаб муаллифи Усома ибн Мунқиз ўзининг отаси тӳғрисида бундай деб ёзади: «Ов қилиш унинг кўнгил очиш машғулоти эди. Унинг жанг қилиш, франклар (салибчилар) билан уру шишдан ва Оллох таолонинг китобини кайта кучиришдан узга иши бўлмаган». Аслзода араб учун факат уруш ва овгине солих ишлардан саналган: «Отам овни гуе жанг ёки мухи ишни ташкил этгандек ташкил этар эди». Шуни қайд этиш лозимки, араблар византияликлар, сла- вянлар, форслар, ҳиндлар, Марказий Осиё халклари ва тойликлар ҳарбий санъатидан кўп нарсани олиб ўзлаштир- ганлар Араб-турк урушлари Хуросонда арабларга қарши Карин бошчилигида махал- лий аҳоли кўзғолон кўтарган (VII аср ўртаси). Кузголончилар сони 40000 га етган. Табарийнинг ёзишича, Хуросон ноиби Абдуллох, ибн Хазимда атиги 4000 жангчи бўлган, лекин бу ракам камай- тириб кўрсатилган, албатта. Қузғолончиларнинг сон жихат- дан ортиклигини билгач, ибн Хазим ҳарбий ҳийла ишлатиш йўлига ўтган. Унинг амрига кўра, жангчилар найзаларининг учини ёг-мой шимдирилган латта билан ўраганлар. Тунда улар бу ўзига хос машъалани ёқиб, найзаларни баланд кўта- Карин қароргоҳига хужум қилганлар. Қўзғолончилар саросимага тушиб, тор-мор келтирилган. Ҳалок булганлар орасида Карин ҳам бўлган. Табарий ал-Ахнаф ибн Қайс кўмондонлиги остида араб- ларнинг Хуросонни забт этишлари ҳакида сӯз юритади. Ал- Ахнафнинг Марвишоҳижонда тӱхтаган. Яздигард III (ҫўнгги сосоний хукмдори 632-651) Марвируддан турк хокони, Суғд подшоси ва Хитой подшосига нома юбориб, ёрдам сўраган. Хокон туркийлар, Фарғона ва Суғд аҳолиси билан ёрдамга келган. Яздигард хокон қўшини билан Амударёдан ўтган ва Балкда тўхтаган. Ал-Ахнаф хоконни ва сугдийларни дарёдан Ўтганидан хабар топиб фойдали маслаҳат эшитиш илин- жисида кечаси қароргоҳини айланган. Хашак титкилаётган икки жангчи ёнидан ўтаётиб уларнинг суҳбатига кулок со- лади. Улардан бири бошқасига қараб: «Агарда амир (ал-Ах- наф) бизни тог ён бағрига жойлаштирса туғри бўлар эди. шунда дарё (Мурғоб) бизни душмандан ажратиб, душман биз билан фақат бир томондан уруш қилиб, орқа томони- миздан зарба бера олмаган бўларди». Ал-Ахнаф худди шу маслаҳатга амал қилади. Арабларда 20000 жангчи бор эди: улардан 10000 басралик ва яна шунча куфалик жангчи- лар эди. Туркийлар уларга ҳар куни эрталаб хужум қилиб, кечкурун орқага қайтардилар. Бир куни тунда ал-Ахнаф махсус кўшин билан ракиб кароргоҳига йўл олган. Тонг саҳарда туркийлардан бири ногорасини чалиб, тури билан қароргохдан чикқан. Ал-Ахнаф уни найза санчиб ўлдирган ва худди шу йӱл билан яна икки кишини улдириб уларнинг туғларини тортиб олган. Уз қароргоҳига қайтиб келиб жанг. га хозирлик кўра бошлаган. Турк хокони ўлган жангчиларни куриб буни ёмон аломат белгиси деб ҳисоблаб Балхга тиб кетган. Маълумки, туркийлар кўшини жангга киришдан аввал уч жангчи галма-галдан туг кутариб, ногора чалиши дарков эди. Буни биз юкорида кўриб утдик. Мана шу туфайли хокон буни ёмон аломат белгиси деб жангдан бош тортган. Бу нар- cа туркийларда ирим-сиримга ишониш қай даражада кучли бўлганлигидан ҳам далолат беради12. 674 йилда араб лашкарбошиси Убайдулла ибн Зиёл Амударедан ўтиб Пойкендни эгаллайди ва Бухорога юриш қилиб малика устидан ғалаба козонади ҳамда Пойкенд ва Бухородан жуда катта ўлжа билан қайтади. Тарихий манба- ларга кўра, Бухорода бу пайтда малика Тугшоданинг онаси хокимлик қилар эди. У дастлаб араблардан қўрқади ва сулх сурайди, лекин Суғд. Кеш ва Насаф ҳокимларининг қўшинла- ри унга ёрдамга келгандан кейин араблар билан урушишга қарор қилган. Наршахийнинг таъкидлашича араб қўшинла- ри суғдликларга шу кадар даҳшатли булиб кўринганки, на- тижада улар Бухорони ўз такдирига ташлаб, жанг майдони- дан чиқиб кетганлар. Малика катта бож тулаб ва «подшо ав- лодлари» ҳамда деҳкон аслзодаларидан 80 кишини гаровга бериб, сулх тузишга мажбур булган. Саид ибн Усмон Бухорони кўлга киритиб, Суғд. Самарқанд сари йўл олади. Саид ибн Усмоннинг бу юриши ҳам муваф- факиятли чикади. Саид Бухородан Мадинага кўлга кири- тилган қимматбаҳо улжалардан ташкари, 30 минг асирни олиб кетади. 1Х аср араб тарихчиси Балозурийнинг ёзиши- ча, Бухородан гаровга олиб кетилган кишилар кулга айлан тирилган ва сунъий суғориш ишларида ишлатилганлар. Эрксевар ва жанговар бухороликлар бундай таҳкирлашта чидаб тура олмаган. Наршахийнинг айтишича, улар иби Усмоннинг саройига бостириб кириб, уни ўлдирадилар, нг узларини хам ҳалок этадилар". Монароуннахр тоғли вилоятлари аҳолисининг араб исти- лочиларига муносабатини характерловчи қизикарли эпизод хакида Табарий хабар килади. Кеш ёнида қароргоҳ курган араб ноиби хузурига Хутталон маликининг жияни келади. уз халкига хиёнат килиб, арабларга Хутталонга юришни иф этган. Ноиб рози булиб, уғли Язид ибн ал-Муҳаллаб- ни жунатган. "Хутгалон чегарасида-деб ёзади Табарий, -у узига алоҳи- ла кароргох курдиради, маликнинг жияни эса (ўша пайтда- и маликнинг исми Сабал эди) бошка кароргохда тухтайди. Cабал жияни кқароргоҳига тунги хужум уюштиради. Унинг жангчилари арабча хитоб қиладилар. Маликнинг жияни араблар менга хиёнат қилдилар деб, араблар эса у араблар қарергоҳини тарк этгандан сўнг энди у бизга хиёнат қилиши мумкин деб хавфсирар эди. Сабал жиянини кӱлга тушириб, узининг қалъасига келтирган ва қатл этган. Катлдан сўнг мархумнинг онаси Сабалнинг онасига шундай дейишларини айтган; «Сабал ўзининг жиянини ўлдиргандан кейин қандай қилиб унинг жонини саклаб қолмокчисан! Ахир марҳумнинг еттита ака-укаси бор ва уларнинг ҳаммаси ҳам аламзада. Сен эса ягона ўғилнинг онасисан». Сабалнинг онаси шундай жа- воб юборган: Чуўчқанинг боласи кўп, шерники оз бўлади». 706 йилда Кутайба Пойкендни камал қилган. У маҳал- лий хокимлар йўқлигидан фойдаланиб шаҳарни эгаллаган. Баъзи маълумотларга кўра, қамал 50 кун, бошқа манбалар- rа кура 50 ой давом этган. Кутайба шаҳардан беш фарсах, яъни 30 км га узоклашиши билан пойкендликлар кўзғолон кутариб, араб гарнизонини кириб ташлаганлар. Кутайба Пойкендни иккинчи бор эгаллаб уни таг-туги билан вайрон Килган, барча эркакларни ўлдириб, аёллар, болаларни кул килган. Истилочилар бу ердан шу кадар бой ўлжа олганлар ки, бошқа ҳеч ердан шунчалик ўлжа олмаганлар. Бу улжанин нухим қисми, эхтимол, улкан микдордаги курол-аслаха, анжомлар- бутун арсенал (куролхона) булган. Бу буюмлар нинг сифати шу қадар юқори эдики, уша пайтдан эътибо- ран араб шеъриятида бекиёс маҳоратни таърифлаш учун «сўгдийча» атамаси ишлатилган. Айрим манбаларга кура (Гибб), Пойкендни босиб олгунга қадар Кутайба кўшинида атиги 350 та бош-оёк жанг кийимлари бўлган. Шунинг учун Кутайба Пойкендда кўлга тушган қурол-аслаҳалар ўлжанин таксимланадиган қисмига кушиб ҳисобламасликларини даб килиб, у билан ўзининг жангчиларини куроллантирган бу билан араб қўшинининг жанговар куч-кудратини анча оширган, 709 йилда Кутайба жуда катта кушин билан Амударёдан ўтиб Бухоро атрофига келади. Бухоро аҳолиси илгаригидек ердамга сӳғдлар ва туркларни чакиради. Қонли жанг бошла- ниб кетади. Кутайба кимки битта душман калласини келтирса 100 дирҳам мукофот олади деб эълон қилган. Араблар қарор- гоҳида Мовароуннаҳр жангчилари калласидан катта пи- рамида (калламинор) курилган, бирок бу нарса Бухоро мудофаачиларининг қаршилигини синдира олмаган. Улар араб қўшинига кучли зарбалар берганлар. Қутайба мағлу- биятга учраши мумкинлигидан хавфсираб унинг учун одат- даги иш бўлган маккорлик ва ёлғон ишлатиш тактикаси- rа ўтган. Наршахийнинг ҳикоя қилишича, у Суғд подшоси Тархун хузурига ўзининг айғокчисини юборган. Айғоқчи Тархунга араблар бир оз вактдан сўнг кетишади, шунда туркийлар Тархунга хужум қиладилар, чунки Сўғд шу қа- дар бой ва гӱзалки, улар уни босиб олишни ихтиёр қила- дилар дейди. Сўғд подшоси бу ёлғон ва сохта мактовлар- га учиб ундан маслаҳат сӳраган. Айғоқчи Кутайба билан сулх тузишни, туркийларга эса Кутайбага катта кучлар ёрдамга келаётганлигини айтишни, шунда туркийлар хам кетишини маслаҳат килган. Тархун бу маслаҳатга амал қилган. Арабларга карши иттифок парчаланган ва араблар Бухорони эгаллаганлар. Кутайба 712 йилда Хоразмни эгаллайди, Хоразмшох Чагон ўзига қарши кўзғолон кўтарган халкқа бош булган укаси Хурзоддан қўрқиб 711 йилда Кутайбадан ёрдам сўрай- ди ва уз шахарларининг олтин калитларини унга юборади. Кутайба Хоразм ишларига аралашишни жуда фойдали деб топиб, 712 йилда ўз қўшини билан Хоразмга бостириб кела- ди. Хоразмшоҳ у вактда Фил (Фир деб хам аталган) калъада турарди. Фил Кат шахрининг энг қадимги номи бўлиб, пой- тахтнинг узи ҳам шу ном билан аталган. Кутайба Хурзодни тор-мор килишда Хоразмшоҳга ёрдам беради ва Хурзодни олиб, қатл этади. Уз ватанини арабларга сотган Yoразмшоҳ бундан ҳеч нарса ютмайди, чунки у Кутайбага злпон тулашга мажбур эди ва илгариги мустакиллигини мукотган. Чағоннинг кўшинлари арабларнинг Марказий Осиедаги бошқа ҳокимларга карши юришларида бир неча марта иштирок қилганлар, жумладан Самаркандни олишда Кутайба қўшини асосан хоразмликлар ва бухороликлардан иборат булган 25,. Сӱғдийларнинг арабларга қарши кураши Хужанднинг олиниши (722 й.) араблар учун осон бўлмай- ди. Суғдийлар жон-жахдлари билан қаршилик кўрсатадилар. Улар шаҳар дарвозалари олдига хандақ қазиб унинг устини никоблаб, сунгра ёлғондакам кочиб арабларни тузокка ту- ширганлар, натижада ўнлаб араблар асир олинган. Бирок арабларнинг йирик харбий кисмлари етиб келиб, девор те- шар машиналар келтирилгач, камалдагиларнинг аҳволи мушкуллашган. Улар арабларнинг шартларига, яъни Суғдга кайтиб, хирож тўлашга, араб асирларини озод килишга кун- ганлар. Суғдийлар куролсизлантирилган. Араблар улардан бир кишини қандайдир бир жиноятда айблаб уларнинг барчаларини қиргин-барот килишга тушганлар. Лекин сугд жангчилари ҳаётларининг сўнгги дамларини қахрамоно- кутиб олишган. Табарийнинг ёзишича, куролсиз суғдий- лар қаршилик курсатиб, суйиллар кўтариб жанг килганлар. Уларнинг ҳаммаси ҳалок бўлиб, атиги 400 савдогар катта мол-мулк эвазига жон саклаб колган маймана, сўл ва ўнг қанот- жанох) ҳимоя қилган, отлик қў- шин алоҳида қисм қилиб белгиланган, бундан ташқари, пис- тирмага қўйилган қисм ҳам бўлган. Умумий қўмондонликни Холид ибн Валид амалга оширган. Жанг византияликларнинг хужуми билан бошланган, улар ракибларини ялпи ўққа тутиб, сезиларли талафот ет- казган. Византияликлар аввал ўнг, сўнг сўл қанотга ҳамла қилишган. Византияликларнинг хужумлари сусайгач, Холид ибн Валид қарши хужумга ўтишга белги берган. Византия қўшини қўмондонининг ҳалок бўлиши жангчиларнинг жан- говарлик руҳини синдирган, улар қочишга тушган, ислом от- лиқ қўшини уларни таъкиб этиб, кўпчилигини қириб ташла- ган. Жангда византияликлардан 1700 ёхуд 300 киши ҳалок бўлган, 800 киши асир олинган. Ислом лашкаридан 475 киши ҳалок бўлган. Aраб қўшинининг муваффакиятлари одатда душман ора- сида ўтказиладиган қўпорувчилик ишлари билан тайёрлан- ган. Қўмондонлик душманни йўлдан оздиришнинг барча усулларидан кенг фойдаланган: сотиб олиш, қўрқитиш, «ин- сонпарварлик» кўрсатиш, маккорлик ва ҳоказо. Жумладан, 712 йили араблар Юлианнинг хоинлигидан фойдаланиб, уч кунлик жангда вестготларни тор-мор қилганлар. Араблар босиб олган мамлакатларидан ўлжа қилиб олган жанговар техникадан фойдаланишга катта эътибор берган- лар. Араб кўШинини одатда туялар карвони кузатиб борио, туяларда манжаниклар, баллистлар ва таранлар ташилган. Араблар «юнон ўти» номи билан машхур бўлган ёндирувчи снарядларни ишлатганлар. Нафтандозлар ёнадиган кўзача- лардан кенг фойдаланишган. 1X-XI асрларда араб пўлат ку- роли, айниқса Дамашк пўлати бутун жаҳонга машҳур бўлган. Аббосийлар хукмронлиги даврида араб халифалигининг Куролли кучларини маълум бир тизимга келтириш якунлан ган. Эндиликда араблар ёлланма аскарлардан иборат булган доимий кўшинга эга бўлиб, у уруш даврида халк кўнгилл лашкарлари ҳисобига кучайган. Доимий кушиннингасосини халифа гвардияси ташкил килган.