1. Safoviylar davlati inqirozi. Nodirshoh Birinchi Rossiya-Eron urushi va Guliston sulhi

3-topshiriq
Savol
1.Safoviylar davlati inqirozi. Nodirshoh

2. Birinchi Rossiya-Eron urushi va Guliston sulhi

3. XIX asr oxiri XX asr boshida Eron.

4. XVII asrning o'rtalarida Usmoniylar imperiyasi.

Javoblar
Safaviylar davlati - Oʻrta Sharqda safaviylar boshqargan davlat (1502—1736). Ardabil hukmdori Ismoil oq qoʻyunlilar va ularning ittifoqdoshlari ustidan gʻalaba qozonishi natijasida barpo etilgan. Safaviylar davlati tarkibiga Ozarbayjon, Armanistonning bir qismi, Eron, hozirgi Afgʻoniston (Balx viloyatidan tashqari), Arab Iroqi (vaqtvaqti bilan) va boshqa hududlar kirgan. Safaviylar, asosan, qizilboshlilarga tayangan. 16-asrgacha poytaxt Tabrizda boʻlib, 1548 y. Qazvinga koʻchirilgan. Davlat dini shialik boʻlgan. Shoh Tahmasp I davrida koʻchmanchi qabilalar taʼsiri kuchayib, Safaviylar davlatida xalq qoʻzgʻolonlari avj olgan. 1535 y. Xurosondagi xalq qoʻzgʻolonidan foydalangan Buxoro xoni Ubaydullaxon Hirotni bosib olgan. Tahmasp I Kavkazorti, Kurdiston, Iroqni qaytarib olish uchun turklar bilan tinimsiz urushlar olib borgan. Tahmasp I vafotidan soʻng boshlangan oʻzaro urushlar natijasida Safaviylar davlati inqirozga uchrab, mayda mulklarga boʻlinib ketgan. Bundan foydalangan Turkiya Safaviylar davlatining shim. qismini, oʻzbek xonlari Xurosonni bosib oldi. Bu vaqtga kelib qizilboshlilar Abbos I atrofiga birlashgan. 1597 y. Xuroson oʻzbeklardan tortib olingan. Harbiy islohot oʻtkazilgan. Poytaxt Isfahonga koʻchirilib, unda va boshqa shaharlarda qurilish ishlari olib borilgan. 1603—07 yillar Luriston, Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon Turkiyadan qaytarib olingan. 1623 y. Bagʻdod ham qoʻshib olingan. Savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan. Abbos II ning vafotidan soʻng Safaviylar davlati yana inqirozgauchray boshlagan. 18-asr boshlarida Afgʻonistondagi safaviylar hokimi Mir Vays oʻzini mustaqil deb eʼlon qilgan. 1722 y. uning oʻgʻli Mahmud Safaviylar davlati ning ancha qismini bosib olgan. Safaviylarning afgʻonlar va turklarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan sarkardasi Nodir (qarang Nodirshoh) safaviylar sulolasini taxtdan agʻdarishi bilan Safaviylar davlati barham topgan.

Oʻrta asrlarda Eron Osiѐdagi yirik davlatlardan biri edi. Oʻrta

Sharqning muhim strategik va savdo yoʻllari ustida joylashgan bu

mamlakatning iqtisodi va madaniyati XVI —XVII asrlarda ancha yuksaladi.

Eronni boshqargan sulolalar jumladan yangi Eron shohligini barpo

qilgan safoviylar davlati ijtimoiy — iqtisodiy turmush darajasi

turlicha boʻlgan qabila va halqlardan uyushgan boʻlib juda katta (Xuroson,

Hirot, Qandahor, Belujiston, Sharqiy Armaniston, Ozarboyjon, Gruzin

podsholigi Eron shohiga vassal boʻlgan) hududlarini egallagan edi. Eron

davlatining oʻzi ham milliy jihatdan bir hil boʻlmay, unda kurd,

baxtiѐrlar, lur, turkman va boshqa qabilalar yashardi. Bu xalqlar ayniqsa,

Kavkaz xalqlari milliy jihatdan oʻta kamsitilar va aѐvsiz ekspluatatsiya

qilinar edi.

Eron shohi mamlakatdagi butun yer, suv egasi hisoblanardi. Davlat

— feodal yer egaligidan tashqari feodal va dehqon yer egaligining bir

qancha koʻrinishlari ham (devon yeri, suyurgʻol yerlar, arbob yeri, vaqf

yerlari, xususiy va mayda mulk yerlari) mavjud edi. XVIII asr boshida

Eronga boʻysundirilgan xalqlarning shoh va xonlarga qarshi

harakati oʻsib bordi. Islom dinidagi ikki mazhab (Sunniylar va shialar)

oʻrtasidagi ziddiyatlar kuchaydi. Chunki Erondagi gʻalaѐn, quzgʻalon va

boshqa harakatlar koʻp vaqt diniy tus olar edi. Islom dinidagi asosiy

yoʻl qurʼon bilan bir qatorda sunnani (yaʼni qurʼonda boʻlmagan, lekin

Muhammad sallolohu alayhi vassallam qoldirgan hadis aqidalarini) tan

oladi. Sunna faqat sunniy mazhabidagi musulmonlar uchungina qonuniy

kuchga ega. Shialar avval Janubiy Eronda VII asr oʻrtalarida siѐsiy

partiya sifatida (“Shia Ali”, yaʼni “Ali partiyasi”) nomi bilan paydo

boʻldi.Shialar arablarning hukumron sulolalasidan norozi boʻlgan

xalqlar harakatiga boshchilik qilgan edilar. VIII —IX asrlarda shialar

harakati asosan Eronda tarqalgan edi. (Hozirgi kunda ham shialar faqat

Eron va Yamanda mavjud). 1500-yilga kelib, shia Eronda asosiy davlat

dini boʻlib qoldi. Shialar sunna xalifalarini tan olmas, binobarin,

Ali avlodlari boʻlgan imomlarni ham ularga qarshi qoʻyardilar. Shialar

qurʼonni musulmon dinining bosh kitobi deb bilganlari holda unga

sunniylar bergan izohlarni (hadisni) tan olmasdilar hamda unga

oʻzlarining muqaddas vasiyatnomalarini (Axborni) qarshi qoʻyardilar.

XVII asr oxirida Safaviylar davlati iqtisodiy va siѐsiy

tushkunlik davrini boshidan oʻtkazaѐtgan edi. Bunda shoh xonadoni

oʻrtasidagi raqobatlar, keyingi shohlarning davlatni boshqarishidagi

oʻquvsizligi, turli feodal guruhlar oʻrtasidagi nizolar bilan bir qatorda

muhim savdo yoʻllarining boshqa tomonlardan oʻta boshlaganligi,

dexqonlar va shahar aholisini ekspluatatsiya qilish kuchayganligi, turli

xalqlarning Safaviylar sulolasiga qarshi kurashla hal qiluvchi rol

oʻynaydi.

Safaviylar shohlariga qarshi XVIII asr boshida qoʻzgʻalon koʻtargan

afgʻonlarning gilza qabilalari 1709—1714-yillarda Eron qoʻshinlariga

qator zarbalar berdilar. 1722-yili Isfahonni qamal qildilar. Eron

zaiflashib qolganidan foydalanib, turklar 1723-yili mamlakatga qarshi

harakat boshladilar va 1728-yili Kavkazortini, Eron, Ozarboyjonni,

Tehronni egalladilar hamda Rossiya chegaralariga tahdid sola boshladilar.

Pѐtr I oʻz armiyasini Astraxandan Shimoliy Kavkaz orqali Eronga

yubordi va eronning ipak markazi boʻlgan Gʻilof turklar tomonidan

egallab olinishiga yoʻl qoʻymadi. Eronning turli rayonlarida afgʻon

qoʻzgʻalonlari boshlandi. Bunda turkmanlarning afshor qabilasidan

boʻlgan talantli harbiy yoʻlboshchi Nodirquli shuhrat qozondi. U 1736-yili shohlikni Nodirshoh nomi bilan egallab oldi. Nodirshoh vafotidan

keyin uzoq vaqt mamlakat shohsiz qolib, qabilalar oʻrtasidagi kurash

kuchaydi.

Eronda 1905-yili boshlangan inqilobiy harakat

1911yilgacha davom etdi. Bu harakatda aholining barcha tabaqalari faol

ishtirok etdi. Inqilobiy harakat jaraѐnida mamlakatning markaziy va

shimoliy rayonlarida vujudga kelgan inqilobiy tashkilotlar Eron

burjua — demokratik inqilobida katta ahamiyat kasb etdi. Inqilob

natijasida Eron tarixida birinchi marta parlament — majlisi tuzish

haqida qonun qabul qilindi. 1907-yilda Majlis Eronning birinchi

konstitutsiyasini ishlab chiqdi va qabul qildi.

Biroq inqilob chet el imperialistlarining faol ѐrdami va

ishtiroki bilan bostirildi.

Bu inqilob mustamlaka va qaram mamlakat xalqlari milliy —

ozodlik kurashi tarixida yangi davr boʻldi.

Inqilobning haѐt baxsh taʼsiri ostida Eronda milliy — ozodlik

kurashi koʻtarila boshladi. Bundan tashvishga tushgan Angliya

imperialistlari Eronga katta harbiy kuch kiritdilar va 1919-yil

avgustida Eron hukumatini maxsus shartnoma imzolashga majbur etdilar.

Bu shartnomaga koʻra Eron amalda Angliyaning vassaliga aylanib qoldi.

Angliya imperializmi Erondan Kavkaz va Oʻrta Osiѐga qarshi harbiy

intervensiya uyushtirib agʻdarishga harakat qildilar.Angliya

bosqinchilarini tor —mor etildi. Bu hol Eron xalqini Angliya

imperialistlariga qarshi kurashga ilhomlantirdi. 1918 —1922yillarda

mamlakatda avj olib ketgan milliy — ozodlik harakati imperializmga

qarshi kurash shiori ostida oʻtdi. Bu kurash Eronning Ozarboyjon, Gʻilon

va Xuroson viloyatlarida ayniqsa keskin tus oldi, lekin chet el

imperialistlarining ѐrdami bilan reaksion kuchlar inqilobiy

harakatni bostirdilar.

XVII asr oxiridan boshlab sultonlikning harbiy, siyosiy va iqtisodiy qudrati astasekin zaiflasha boshlagan. Yevropa mamlakatlari oʻzaro ittifoq tuzib, Usmonli imperiyasiga qarshi kurashga chogʻlanganlar. Vena atrofida boʻlgan 2 jangda turk qoʻshini Avstriya, Olmoniya, Polshaning birlashgan armiyasidan yengilgan (1683-yil). Muntazam davom etib turgan Rossiya -Turkiya urushlari (1676-1681, 1684-1699, 1710-1711, 1768-1774, 1787-1791, 1807-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878, 1914-1916 va boshqalar) oqibatida Usmonli imperiyasi asta-sekin zaiflashib borgan. Hatto bu paytda vahhobiylarning taʼsiri kuchayib, ular inglizlarning yordamida Fors qoʻltigʻidagi El-Xasa (1792), Karbalo (1801), Makka va Madina (1803—1806)ni egallab, turklarga qarshi qirgʻin uyushtirgan.
Salim III va Mahmud II hukmronliklari davrida saltanatni parchalanib ketishdan saqlab qolish uchun islohotlar oʻtkazilgan. Sulton Abdulmajid yana islohotlar (Tanzimat) oʻtkazish (1839) orqali, bir tomondan, sultonlik inqirozini toʻxtatishga, ikkinchi tomondan, yangi turk ziyolilarini (ular oʻzlarini yangi usmonlilar deyishgan) shakllantirishga muvaffaq boʻldi. Bu paytda boʻlgan Qrim urushida Turkiya oʻzining eski raqibi Rossiya imperiyasi ustidan gʻolib chiqdi hamda Qora dengiz va Dunay daryosidagi mavqeini qayta tikladi. Tanzimat va 1876-yilda qabul qilingan dastlabki konstitutsiya sulton Abdulhamid II tomonidan bekor qilingach (1878), mamlakatda istibdod davri boshlangan. Bu davrda sultonlik Yevropa davlatlariga iqtisodiy jihatdan qaram boʻla boshlagan. 19 asr oxiri — 20 asr boshlarida "Ittihod va taraqqiy" partiyasi aʼzolari mamlakatda konstitutsion monarxiya oʻrnatish uchun qatʼiy harakat qilishgan (Turkiya).
1922-yil 1-noyabrda Turkiya Buyuk Millat Majlisi sultonlikni tugatish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Mustafo Kamol (Otaturk) bosqinchilarga qarshi koʻtarilgan milliy ozodlik harakatiga rahbarlik qilib, sultonlikning asosan turklar yashaydigan hududi — Kichik Osiyo va qisman Yevropada 1923-yil 29-oktyabrda Turkiya jumhuriyatiga asos soldi