1. Reproduktiv salomatlik haqida tushuncha bering. Reproduktiv salomatlik

99.          Qon  aylanish  doirasi  haqida  gapiring. 

Qonning qon tomirlar sistemasi bo`ylab harakatlanishi gemodinamika qonuniyatiga asoslangan. Shunga ko`ra, tomirlardagi qonning oqish 

tezligi ikkita kuchga bog`liq. Ularning birinchisi qon tomirlar sistemasining boshlanish qismidagi va oxiridagi bosimning har xil bo`lishi; bu 

---

43 

 

 

kuch qonning harakatlanish tezligini ta`minlaydi. Ikkinchisi tomirlardagi qarshilik kuchi, ya`ni qonning quyuqligi, yopishqoqligi va uning 

tomirlar devoriga ishqalanishidir. Bu kuch qonning harakatlanish tezligiga qarshilik ko`rsatadi. Gemodinamika qonuniga muvofiq, arteriya 

qon  tomirlari  sistemasining  yuqori  qismida,  ya`ni  yurakka  yaqin  tomonida  bosim  baland  va  qonning  oqish  tezligi  yuqori  bo`ladi .  Quyi 

qismida esa bosim past va qonning oqish tezligi ham past bo`ladi. Bunga sabab, birinchidan, yurakning chap qorinchasi qisqargan vaqtda 

qon katta bosim bilan aortaga chiqariladi; ikkinchidan, tomirlar sistemasining bo`yi qismida aorta va arteriya tomirlari mayda tarmoqlarga 

(kichik  arteriolalar  va  kapillyarlarga)  bo`linishi  natijasida  qon  tomirlar  devorining  umumiy  kengligi  ortadi.  Bu  esa  ularda  bosimning 

pasayishiga,  qon  tomirlari  devorining  qarshilik  kuchi  ortishiga  sabab  bo`ladi,  qonning  oqish  tezligini  sekinlashtiradi,  ya`ni  arteriya  qon 

tomirlari sistemasining eng tor qismi aorta bo`lib hisoblanadi. Aorta odam tanasidagi tomirlarning eng yirigi bo`lsa ham, undan tarmoqlangan 

arteriya tomirlari kengligining umumiy yig`indisi aorta kengligidan bir necha marta ko`pdir. Tanadagi barcha 150 milliard kapillyar aortaning 

bo`yi qismi  tarmoqlanishidan  hosil  bo`ladi va  ularning  umumiy  kengligi  aortaning keiglishdan  600  -  800  marta  ko`pdir.  Shuning  uchun 

aortada bosim baland va qon oqish tezligi kapillyarlardagiga nisbatan yuqori bo`ladi. 

Yurakning chap qorinchasidan aortaga qon eng yuqori, ya`ni 130 - 140 mm simob ustuniga teng bo`lgan bosim bilan chiqariladi va sekundiga 

25 m tezlikda oqadi. Yirik arteriyalarda,masalan, elka arteriyasida bosim 120 — 110 mm simob ustunigacha pasayadi, shunga ko`ra qonning 

oqish tezligi ham aortadagiga nisbatan sekinlashadi. Kapillyarlarda esa 25 - 33 mm gacha pasayib, qonning oqish tezligi sekundiga 0,3 - 0,5 

mm  gacha  sekinlashadi.  Kapillyarlarda  qon  sekin  oqishi  uning  tarkibidagi  oziq  moddalar,  gormonlar,  kislorod  to`qimalarga,  ulardagi 

moddalar almashinuvi mahsulotlarini qonga o`tishiga imkon beradi. 

Tinch  holatda  katta  odam  tanasi  bo`ylab  qon  bir  marta  aylanib  chiqishi  uchun  25-30  sek  vaqt  ketadi.  Jismoniy  mehnat  va  sport  bilan 

shug`ullanganda yurakning qisqarish soni ko`payadi, qon oqishi tezlashadi va uning odam tanasini aylanib chiqishiga sarflanadigan vaqt 

qisqaradi. 

Tananing pastki qismlaridagi vena qon tomirlarida bosim 5-9 mm simob ustuni atrofida bo`lib, ularda qonning oqish tezligi sekundiga 6-14 

sm ga etadi. Vena tomirlarining yurakka yaninlashgan qismida esa bosim tobora pasayib, yuqorigi va pastki kovak venalar yurakning o`ng 

bo`lmasiga  quyilishi  qismida  nolga  yaqin  bo`ladi.  Vena  tomirlarining  bo`yi  qismida  yuqori  qismiga  nisbatan  bosimning  baland  bo`lishi 

qonning to`qimalardan yurakka tomon oqishiga imkon beradi. Muskullar qisqarganda, nafas olganda ko`krak qafasi kengayib, uning nasos 

sifatida surish kuchining ortishi vena tomirlaridagi qonning ko`krak qafasi, ya`ni yurakka tomon oqishini ta`minlaydi.