1 Qadimgi Sharqning tabiiy sharoiti va aholisi
Download 128,94 Kb.
|
1 Qadimgi Sharqning tabiiy sharoiti va aholisi (1)
|
1 Qadimgi Sharqning tabiiy sharoiti va aholisi «Qadimgi Sharq» geografik tushunchasi shimoliy-G’arbiy Afrikadan Tinch okeanigacha va buyuk cho’ldan Hind Okeani va Saxaragacha bo‘lgan ulkan hududni qamrab oladi. Asosan bu hudud subtropik iqlimli, juda issiq va quruq yozi, yum-Shoq qishi bilan ko’zga tashlanadi. Qadimgi Sharq xalqlarining sivilizatsiyalari asosan, buyuk daryolar Nil, Dajla va Frot, Hind, Gang, Xuanxe, Yanszi, Amudaryo kabi daryo havzalarining unumdor Vodiylarida sun’iy sug‘orishga asoslangan xo’jalik hayotini samarali Rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi jahon Xalqlari taraqqiyotining keyingi rivojlanishiga samarali ta’sir Ko’rsatadi va uning poydevori hisoblanadQadimgi Sharq aholisi turli Irq va Irqiy guruhlarga: yevroosiyo, Yevropoid, ekvatorial yoki negroavstroid xalqlar, osiyo-amerika Yoki mongoloid Irqi, (Uzoq Sharqda), negroid Irqi (Napate va Meroye hozirgi Sudan) janubiy Hindiston kabilaiga bo‘lmgan. Irq Etnologiyasi ko‘p sonli xalqlar, qabila va etnik guruhqadim Bo’linadi. U ba’zi hududlarga turli irqiy guruh va guruhchalairi Bo‘lingan. Qadimgi Sharqda qadimda sekin-asta barqaror yirik til Oilalari paydo bo‘ldi. Old Osiyoda ko‘p sonU somiy-homiy yoki Afro-osiyo til oilasiga kirgan somiy shoxchasi, Misr yoki homiy, Berber-liviya, kushit va boshqalar kirgan turli xalq va qabilalar yaShar edi. 2 Qadimgi Sharq jamiyati va davlatchiligi. Qadimgi Sharq jamiyatlari uzoq davom etgan notekis tarixiy Taraqqiyot yo‘lini bosib o’tdilar. Ba’zi Qadimgi Sharq mamlakat-Lari yuksak ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot dara-Jasiga erishdilar. (Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Finikiya, Kichik Osiyo, Qadimgi Hindiston va Xitoy, Eron hamda 0 ‘rta Osiyo) Bu Hududlarda yuksak rivojlangan madaniy, iqtisodiy va siyosiy Markazlar shakllandi hamda qo‘shni mamlakatlarga o ‘z ta’sirini O‘tkazdi. Er. Aw . IV—III ming yilliklarda Qadimgi Sharqning turli Sivilizatsiya markazlari (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) nisbatan Yopiq rivojlandi. Er. Aw . II ming yillikning o’rtalaridan Yaqin Sharqning turli hududlari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy Aloqalar o‘matildi. Er. Aw . I ming yillikda esa bu aloqalar yanada Kuchaydi va madaniyatlarning o‘zaro ta ’siri natijasida sharq ma-Daniyatlari boyidi. Shu tarzda Qadimgi Sharq dunyosining yax-Litligi amalga oshdi. 6
3 qadimgi sharqda yer egaligi va qulchilik Qadimgi Sharqda davlat hokimiyati shakllanishi jarayonida yer Egaligida jamoa yer egaligidan tashqari davlat yerlari, ibodatxonalarga Qarashli yerlar, xususiy va jamoa yerlari mavjud bo‘lgan. Yaylov, O‘tloq, daryo va o’rmonlar jamoa mulki hisoblangan.Qullar qatlami ham ajnabiy Qul, qarzi uchun qul qilingan, sotib olingan qullar, oilaning kichik A’zosidan qul qilinganlardan tashkil topgan. Mayda ishlab chiqaru-Vchilar erkin va qaram yer egalari, turli mulkiy darajadagi Hunarmandlardan iborat edi.Xufiya (yashirincha) qullikning eng qadimgi shakli patriarxal Oila hali o‘sha vaqtda katta ahamiyatga ega boigan. Patriarxal Oilada ota yer mulkni egasi hisoblangan va oilaning barcha a’zolari Bu xo’jayinga so’zsiz itoat qilishga majbur bo’lganlar. Ota oilaning Barcha a’zolariga nisbatan tug‘ma quldor huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘p xotin olish odati ayollami ijtimoiy ahvolini og’irlashtiigan. 4 Qadimgi sharqda xususiylik va umumiylik Qadimgi Sharq territoriyasida turli tabiiy sharoitlar mavjud; umumiy va alohida tomonlari bor: asosan yozi juda quruq, qish esa yumshoq keladigan subtropik iqlimli rayonlar; daryo havzalaridagi unumdor allyuvial tuproqli vodiylar, toshloq cho’llar hamda cho’qqili tog’lar bilan o’ralgan va tekisliklar mavjuddir. Qadimgi Sharq xalqlari taqdirida alohida o’rin egallagan buyuk daryolari, jumladan, Nil (uzunligi qariyb 6700 km), Yevfrat (2700 km) va Tigr (1900 km), Hind (3180 km), Gang (2700 km), Xuanxe (4850 km), Yanizo’syan (5800 km), Mekong (4500 km) aytib o’tmasdan bo’lmas. Bu daryolar yer yuzidagi eng yirik daryolar sanalib, ular unumdor tuproqli, yaxshi sug’oriladigan yerlarni tashkil qiladi, bu esa odamlarning aynan shu joylarni o’zlashtirishga qulay sharoit yaratadi. Qadimgi Sharqning keng xududida turli irqlarga mansub turli-tuman xalqlar va elatlar istiqomat qilishar edi. Qator geografik regionlarda yirik mustahkam til oilalari vujudga keladi. Old Osiyo territoriyasida ko’p sonli semit-xamit yoki afroosiyo tillar oilasiga taalluqli xalqlar yashab, ular keng semit tarmog’iga kiradigan misr, xamit, berber-liviya, kushit va boshqa turkumlarga kirgan. Semit tillarida so’zlashuvchi xalqlarga akkadliklar, amoreylar, arameylar, ossuriyaliklar, xanaaneylar, yevreylar, arablar va boshqa kichikroq qabilalar kiradi. Semit tilida so’zlashuvchilar asosan Mesopatamiya va O’rta yer dengizining Sharqiy qirg’og’ida, Suriya-Mesopatamiya dashtida hamda Arabiston yarim orolida yashaganlar. 5 qadimgi Sharq tarixining o’rganilish manbalari Qadimgi Sharq tarixini o‘rganishda yozma manbalaming ay-Rim, uzuq-yuluq parchalar shaklida yetib kelishi va ulami tarixiy Sharhlashning murakkabligi katta qiyinchilik tug’dirdi. Yirik Sharqshunos olimlar G.Maspero, Ed.Meyer, B.A.To‘rayev va Kem-Brij qadimgi tarixi mualliflari, qadimgi Sharq‘mamlakatlarining si-Yosiy, madaniy va diniy tarixi bo’yicha noyob asarlar yaratdilar.G ‘arbning ba’zi sharqshunoslari Qadimgi Sharq jamiyatini feodal Tuzumga ega ekanligi tushunchasini ilgari surdilar.Bobil podshosi Xammurapining XX asr boshlarida kashf etil-Gan qonunlar to’plamida va yanada ozroq topilgan xett qonunlarida Aholi birinchi navbatda erkin odamlaiga va qullarga bo‘linadi.Qullaming erkin odamlardan son jihatidan ustunligini quldor-Likning asosiy belgisi deb hisoblash aslo mumkin emas. Qadimgi Sharq podsholarining, shuningdek, ibodatxonalar va akobir-A’yordarining yer-mulklarida qullardan foydalanish hamma vaqt Yetakchi o‘rin tutgan. 6 Qadimgi Misr tarixiga oid manbalar va manbashunoslik Qadimgi Misr tarixini o‘iganish uchun qadimgi Misrning Zamonamizgacha saqlanib kelgan ko‘pgina yozma yodgorliklari Katta ahamiyatga egadir. Yozma manbalardagi ma’lumotlar moddiy Madaniyat yodgorliklarini ko‘p jihatdan to‘ldiradi, bu ma’lumotlar Qadim zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san’at va diniy E’tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo mual-Liflarining qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o’tgan asarlari-Dan Misr tarixiga oid ko‘p ma’lumot olish mumkin. Garchi yunon Va rim yozuvchilari qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida Ba’zan bir qator qimmatli ma’lumotlar qoldiigan bo‘lsalar ham, le-Kin ulaming ma’lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy qarashni talab Qiladi.Qadimgi Misr tarixi ko‘p xil manbalar orqali o‘rganiladi. Bu Manbalami yetti turga bo‘lishmumkin: Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy Matnlar, hujjat va yo’riqnomalar. Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal’a, ibodatxona, Sog‘ona, uylar, sopol idishlar, haykallar va h. K. Xalq og’zaki ijodiyoti: qo‘shiq, ertak, maqollar, afsona, ax-Loqiy-etik asarlar. Tilshunoslik ma’lumotlari. Etnografiya ma’lumotlari Antropologiya ma’lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relye-Flarda odamlarni jismoniy tuzilishini o‘rganish mumkin bo‘lgan tas-Virlar. Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo’llar.Yozma manbalar Mashhur fransuz olimi Shampolonning Misriyerogliflarini o‘qishi qadimgi Misr yozuvini o‘iganishda muhim Ahamiyat kasb etdi. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha Bo’lgan fir’avnlarining ro’yxati sanab o‘tilgan va yirik haibiy yurish-Lar va Nil toshqinlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Aton va Ra ibo-Datxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida yozilgan «Tutmos III annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan Biri hisoblanadi. 7 Qadimgi Misrda sinfiy jamiyat O 'sha davrda Misr aholisi bir necha toifa-ta-baqalarga bo'lingan edi. F ir’avn, a ’von va ruhoniylar aholining eng nufuzli kishilari hisoblangan. Kichik amaldorlar va jangchilar aholining m a’lum tabaqasini tashkil etgan. Dehqonlar va hunarmandlar mehnatkashlar tabaqasini tashkil etgan. Misrda hech qanday mol-mulkka ega bo'lm agan, huquqsiz kishilar ham bo'lgan. Bular aholining eng quyi tabaqasi - cho'rilar va qullar edi. Misr fir’avnlari mamlakatni vazirlar, qozikalonlar. katta-kichik amal-dor-a’yonlar, ruhoniylar, sarkarda va ko'p sonli qo'shinga tayanib boshqarganlar. Lashkarboshilar va qo'shin podsholikning asosiy tayanchi edi. Misr fir'avnlari mamlakatni markaziy. viloyat va ma-halliy tashkilotlar orqali idora qilganlar. Qadimgi Misr fir'avnlar hukmronlik qilgan mustabid quldorlik davlati edi. Demak, fir’avnlar mamlakat boshqaruvida cheksiz huquqqa ega edilar. Hatto ular o'zlarini ilohiylashtirib xudo darajasiga ham ko'targanlar. Qadimgi Misr tarixi bu er.aw. IV ming yillikning II yar-Midan davlat va sinfiy jamiyatni paydo boiishidan er.aw. VI asr-Da Misming Ahmoniylar davlatiga qo’shib olingan davrigacha Bo‘lgan davmi o ‘z ichiga oladi. I yarmi)Ijtimoiy tengsizlikning paydo bo’lishi, ilk sug’orish inshoot-Larining paydo bo‘lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi Misr davlatlarining paydo boiishi. Ilk podsholik I—II umummisr sulolalarining boshqamvi. Yagona umummisr davlatlarining paydo bo’lishi. (er.aw. XXXI-XXIX asrlar). Qadimgi podsholik davri III—IV sulolalar hukmronligi (er.aw. X V III-X III asrlar). 0 ‘tish davri. (V II-V III sulolalar, XXIII-X XI ). Yagona Misr davlatining nomlarga parchalanishi. 0 ‘rta podsholik davrida markazlashgan Misr davlatining Tiklanishi. XI—XIII sulolalar boshqamvi (XXI—XVIII sulolalar). II 0 ‘tish davri (XIV—XVI sulolalar.) XVTII asr oxiri — XVI asr boshlari) Misming zaiflashuvi.188. Yangi podsholik davri. XVIII—XX sulolalar hukmronligi. (er.aw. XVI—XI asrlar) Misr jahon davlatining paydo bo’lishi. Ill o’tish davri. (XXI sulola XI—X asrlar) Misrning Tushkunligi. So’nggi podsholik. Misr chet elliklar hukmronligi ostida (XXII—XXV sulolalar er.aw. XI—VIII asrlar) Misming Sais (XXVI) sulolasi davrida tiklanishi. (er.aw. VII—VI asrlar). Misrning Eron tomonidan bosib olinishi va Eron davlatiga Qo’shib olinishi (XVII—XXX sulolalar, er.aw. VI—IV asrlar). 8 Qadimgi Misrda davlatning paydo bo’lushi Ilk dehqon jamoalari er. Aw. VI—V ming yillikda Quyi Misr-Da Fayum vodiysida mavjud bo‘lgan. Fayum manzilgohida g‘alla Ekinlari ekilgan, yirik va mayda qoramol boqilgan va baliq tutilgan. Bu madaniyatga mansub bo’lganmanzilgohdan Биуак^афип, Toshdan yasalgan o’roqlar va loy idishlar topilgan. Er. Aw . IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi Gerzi qishlog‘i nomidan) sulolaviy davrgacha bo‘lgan 2-bosqichda Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik Ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz beradi. Qazib ochil-Gan qabrlardan ko‘plab buyumlar topilgan. Bu vaqtda ilk ibtidoiy Qulchilik paydo bo‘lgan. Qullar «tirik murdalar» deb atalgan. Misming ilk davlatlari xo‘jalik faoliyatini birgalikda olio borishga Intilgan dehqon jamoalarining birlashmalaridan paydo bo’ldi.19Misming ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo‘lmagan Edi. Keyinchalik Yuqori Misr 22 ta, Quyi Misr 20 ta katta Bo’lmagan viloyat — nomlar (Misr viloyatlarini antik yozuvchilar «пот» deb, ulami hokimlarini «потагх» deb ataganlar) ga Bo‘lindi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv Jarayoni kuchli bo‘lgan. Nomlar o‘rtasidagi uzoq umshlar nati-Jasida er. Aw. IV ming yillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita Yirik davlat vujudga keladi. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, Quyi Misr hukmdori qizil rangli toj kiygan. Birinchisining poy-Taxti Exnab (Nexen), ikkinchisining poytaxti Buto shahri bo‘lgan. 9 Misr tarixini davrlashtirish Qadimgi Misr tarixi bu er.aw. IV ming yillikning II yar-Midan davlat va sinfiy jamiyatni paydo boiishidan er.aw. VI asr-Da Misming Ahmoniylar davlatiga qo’shib olingan davrigacha Bo‘lgan davmi o ‘z ichiga oladi. Qadimgi Misr tarixi quyidagi davr-Larga boiinadi:
Sulolalaigacha boigan birinchi davr (er.aw. IV ming yil-Likning I yarmi) umg’chilik munosabatlari yemirilishining bosh-Lanishi. Sulolalargacha bo‘lgan II davr yoki Gerzey davri (er.aw. V Ming yillikning II yarmi)Ijtimoiy tengsizlikning paydo bo’lishi, ilk sug’orish inshoot-Larining paydo bo‘lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi Misr davlatlarining paydo boiishi. Ilk podsholik I—II umummisr sulolalarining boshqamvi. Yagona umummisr davlatlarining paydo bo’lishi. (er.aw. XXXI-XXIX asrlar). Qadimgi podsholik davri III—IV sulolalar hukmronligi (er.aw. X V III-X III asrlar). 0 ‘tish davri. (V II-V III sulolalar, XXIII-X XI ). Yagona Misr davlatining nomlarga parchalanishi. 0 ‘rta podsholik davrida markazlashgan Misr davlatining Tiklanishi. XI—XIII sulolalar boshqamvi (XXI—XVIII sulolalar). II 0 ‘tish davri (XIV—XVI sulolalar.) XVTII asr oxiri — XVI asr boshlari) Misming zaiflashuvi.188. Yangi podsholik davri. XVIII—XX sulolalar hukmronligi. (er.aw. XVI—XI asrlar) Misr jahon davlatining paydo bo’lishi. Ill o’tish davri. (XXI sulola XI—X asrlar) Misrning Tushkunligi. So’nggi podsholik. Misr chet elliklar hukmronligi ostida (XXII—XXV sulolalar er.aw. XI—VIII asrlar) Misming Sais (XXVI) sulolasi davrida tiklanishi. (er.aw. VII—VI asrlar). Misrning Eron tomonidan bosib olinishi va Eron davlatiga Qo’shib olinishi (XVII—XXX sulolalar, er.aw. VI—IV asrlar 10 Qadimgi Misrni arxeologik o’rganilishi Bular me’moriy ansambllar piramida, Mastaba (hokim, zodagonlaming sog‘onalari), shahar va ibodatxona Qal’a, dengiz porti va nekropollardan iborat. Ayniqsa, III—IV su-Lolalar davrida qurilgan piramidalar noyob tarixiy-madaniy yodgor-Lik hisoblanadi. Eng qadimgi qabr-sarkofaglar jumlasiga, YuqoriMisr podshosining Enxab (Nexen) shahridagi qabr-sarkofagni ay-Tish mumkin.Misrda mavjud bo‘lgan, bizgacha saqlanib kelgan piramidalar, Mastaba va boshqa sog‘onalar qadimgi davrdayoq o‘g‘ri-qaroqchilar Tomonidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay Yetib kelgan. Ingliz arxeologi Karter 1922-yilda topgan va tekshir-Gan fir’avn Tutanxamon piramidasida topilgan buyumlar oltin va Qimmatbaho toshlar, temir metalli hamda 19 yoshda vafot etgan Tutanxamonning mumiyolangan jasadi ilmiy-tarixiy nuqtai nazar-Dan o‘ta qimmatli hisoblanadi.Yangi podsholik fir’avnlarining mumiyolari «ombori» hisoblan-Gan Dayr-al-Baxrdagi umumiy qabrda topilgan ko’pgina ashyolar Diqqatga sazovordir. Bu ashyolar qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy Hayoti to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beradi.Shaharlar qoldig‘i. Er.aw.IV ming yillik boshlariga oid Yuqori Misrning poytaxti deb taxmin qilingan Enxab shahri dunyo tarixida Ьафо etilgan eng qadimgi shahar hisoblanadi. Misrda qadimgi Fa-Yum vodiysidagi Illaxun shahri qoldig’i, El-Amamadagi Axetaton Shahri, Tanais kabi shaharlar qoldig‘i arxeolog-tarixchi olimlar to-Monidan qazib ochilib, tadqiq etilgan. 11 Antik davr mualliflari tomonidan o’rganilishi Antik mualliflar asarlaridan Gerodot tarixi (er. Aw. V asr), Sisiliyalik Diodoming «Tarixiy kutubxona» asari «Strabon geografiyasi* (er. Aw. II—I asri) Plutarxning «Osiris» va «Isida» Traktati qadimgi Misrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to‘g‘risida Batafsil ma’lumotlar beradi. 12 XIX. XX asrlarda Misr shunoslik XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan Hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr Boshlarida fransuz olimlari 1809—1828-yillari 48 tomli «Misr tas-Viri» nomli kitobni nashr etdilar. 1822 – yili Jak Fransua Sham-Poon qadimgi misr yozuvini o’qidi. Shampolon misrshunoslik Asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh «Misr xronologiyasi», «Misr fir’avnlari to‘g‘risida kitob* Asarlarini yaratdilar.Misrshunoslikning yangi davri XX asrning 20-yillariga to‘g‘ri Keladi. Ftngliyada «Kembridj Qadimgi tarixi» seriyasi chop etilib XI tomlari, 1928—1938-yillarda chop etildi), nemis olimlari A.Erman va X.Tropye (1926-1931-y.) V tomli Misr lur/atini tuz-Dilar.A.Gardner III tomli «Vilbu: __•_JIZZAX_DP.L._.. .ma’lumoti hujjatlari» va «Misr onomastikasi» asarlarini chop qiladi. Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari Olib bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik Bo‘lgan olimlar arxeologik qazishmalami boshladilar.Rus olimlari ham Misr tarixini o’rganishda muhim o‘rin egallay-Dilar. V. G. Barskiy degan odam 1727—1730-yillaida bir necha sharq Mamlakatlarini aylanib chiqqan,shunda Misrda ham bo‘lgan, Barskiy, Qoxira, Rozett va Iskandariyada bo‘lib, o’zining «Sayohat» degan Asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini Mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlarga rasmlami ilova qilgan, Muallif bu rasmlami shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgoriik-Dagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur ms olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. Avdiyev va bosh-Qalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o’rin egallaydilar. 13 Qadimgi Misr tabiy sharoiti va aholisi Misr Afrika qit’asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo’yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bi-Lan bog’langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va 0 ‘itayer Dengiziga tutashgan.Gerodot «Misr—Nilning sovg‘asi», — deb ta’riflaydi. Chunki, Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o‘rin tutgan. Nilda har Yili 19-iyunda toshqin ko‘tarilgan. Bu toshqin sentabr O‘rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o‘z o‘zaniga tushgan. Ekilgan yer aprel-mayda hosil keltiigan. Nil daryosi Misr iqtisodi-Yotining asosi dehqonchilikda muhim o‘rin tutgan. Mo‘l-ko‘1 hosil Sun’iy sug‘orish asosida olingan.Qadimgi Misrliklar o‘rta bo‘yli, to’ladan kelgan, soqoli Qirilgan, sochlari qisqa qirqilgan. Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh,«negroid» va «Osiyo» belgilari Qo‘shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan iborat bo‘lgan 14 Misrda qadimgi podsholik Misrliklarni aytishiga ko‘ra ularni tarixini eng yorqin davri III Sulolaning eng yirik hokimi, qadimgi podsholik davlatchiligini Asoschisi Joser edi (er. Aw. XXVIII asr boshlari atrofida). U Memfis shahrini poytaxt mavqeini tikladi. Podsho hokimiyatini Kuchaytirdi, jumladan, podshoni jismi xudolar jismiga o‘xshab Oltindan yaratilganini anglatadigan yangi unvonni kiritdi. Joser-Gacha Misr podsholarini xom g£ishtdan qurilgan yassi bino-Mastaba (arabcha—o‘tiig‘ich)ga dafn qilar edilar. Joseming maqba-Rasi ilk piramida shaklidagi biri ustidan ikkinchisi ustma-ust Qo‘yilgan zinapoyasimon 6 mastabadan (balandligi 60 metr) iborat Bo’lib ohaktoshdan bunyod qilingan edi. Joser piramidasini Sakkara Hududida saroy me’mori, bosh maslahatchi-Imxotep qurdirgan. Uning ishtirokida Joser davrida yangi yil hisobini Sirius yulduzini Tongda paydo bo’lishiga asoslangan yangi taqvim kiritiladi. Joser-Ning vorislari davrida podsho tomonidan qattiq nazorat qilinadigan Davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugallanadi. Joserdan ke-Yingi podsholar Memfisdan g’arbda o‘z piramidalarini qurdilar. Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar podshoga qaram Bo‘lgan, bir nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy amal-Dorlarga aylantirildilar.IV sulolaning asoschisi Snofru (er. Aw. 2600-yillar atrofida) Sinay va Nubiyaga g‘olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy Bo‘lgan Sinay Misiga to‘la qo’shib olinadi. Snofruning vorislari Davrida ulug‘vor piramidalar qurilishi davlat ahamiyatiga ega Boigan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons—yunoncha) eng katta, Balandligi 147 metr bo‘lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o‘g‘li Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq Edi. Eng ^ ‘ngi ulug’vor piramida Xafraning o‘g‘li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan bo’lib, balandligi 66 m edi. Pirami-Dalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan qoplangan. Rivoyatlarga ko‘ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini Yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga Sig‘inishni joriy qiladilar. 15 Misrda O’rta podsholik Qayta birlashgan Misr davlatini boshqargan XI sulola Fir’avnlari davrida keng qamrovli qurilish ishlari, faol tashqi siyosat (Osiyoda urushlar, uzoq Puntga ekspeditsiyalar ) qayta-boshlandi. Ammo mamlakat ichida o’zaro urushlar hali saqlanib qoladi. Haqiqiy mustahkam davlatni yangi XII sulola barpo qildi. XII su-Lolani asoschisi Amenemxet I (er. W . 1976—1947-yillar) fir’avn Bo‘lganiga qadar XI sulolaning oliy amaldori edi.Markaziy hokimiyat kuchayib, umummisr sun’iy sug’orish Tizimi qayta tiklandi. Fayum («ko‘l yeri») vodiysidagi bepoyon Botqoqliklar o‘zlashtirildi. Fayum suv ombori barpo etilishi nati-Jasida ko‘plab yangi yerlar ochildi. 0 ‘rta podsholik davrida ko‘p sonli byurokratik apparat qayta Tiklandi. Uning boshida «xudo Radan kelib chiqqan» fir’avn turar Edi. * U mamlakatda tanho hokim edi. Amnio fir’avn nom boshqa-Ruvini, mahalliy nomarxlami o’zining to‘la nazoratiga ola olmadi. Fir’avn Senusert (1887—1850-yillar), uning o‘g‘li Amenemxet III (1853—1806-y.) bir qancha merosiy nomapdami o‘z kishilari bilan Almashtirishga urinib ko‘rdilar. Ammo bu harakat nomarxlaming Jiddiy qarshiliklariga uchradi. Amenemxet I ning aslzodalarnio‘zboshimchaliklariga qarshi qat’iy kurashi, o‘z yotoqxonasida unga Suiqasd qilinishiga sabab bo‘ladi. Ko‘rinishidan Amenemxet II (er. Aw. 1911—1879-yillar) fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan. Fir’avnlaming sog’onalari endi ko’rimsiz loydan barpo qilinib, Kamtarona tusda bo‘ldi. Nomarxlaming qoyalarga uyilgan Sog‘onalari paydo bo‘ldi. Fir’avnlar eski aslzodalarni mavqeini Pasaytirishga urunib, davlat mansablariga o‘rta qatlam vakillarini Tayinlay boshladilar. Xizmatdagi zodagonlar moddiy jihatdan pod-Shoga to‘la qaram edilar. Amenemxet III davrida amaldorlardan Bin bolalariga nasihatnomasida podshoni ko‘klarga ko‘taradi va O‘g‘illarini unga sadoqat bilan xizmat qilishga undaydi, chunki «podsho — bu yemish». XII sulola podsholari hokimiyatni merosiy-Ligini kafolatlash maqsadida o‘z o‘g‘illari bilan biigalikda Hukmronlik qilish an’anasini kiritadilar. Fir’avn hokimiyati faqat Amenemxet III (er. Aw. 1853—1806-yillar) to‘la mustahkamlanadi. 16 Yangi podsholik davrida Misr Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar ta’siri ostida qo‘shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil qilinib, xo’jalikning yangi sohasi Yilqichilik paydo bo’ldi. Ot zavodlari davlat hokimiyati tomonidan Taskil qilindi va ulami oliy mansabdor boshqaigan. Piyodalar asosiy Harbiy qo‘shinning asosiy qismi bo’lib qoldi. Ammo uning qurol Turlari yangilandi.Yaxmos I giksoslami Osiyodan haydab chiqarib Finikiyada Misming ta’sirini qayta tikladi. Uning o‘g‘li Amenxotep I Osiyoda Hech qanday urush olib bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I (er. Aw. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng katta davlatlari-Dan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuqlaiga erishilib Kamos Misrning hududini Nilning ikkinchi ostonasigacha, Amenxo-Tep I yana janubga tomon kengaytirdi. Amenxotep Iga uning ku-Yovi harbiy boshliq Tutmos voris bo’ldi. U er. Aw. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni davlatiga qarshi urush boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan Shimoliy Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada Misrliklar Nilning uchinchi ostonasidagi ilgari mustaqil boigan Kush davlatining poytaxti Kermani egalladilar. 17 Amenxotep IV davrida Misr Amenxotep IV (er. Aw. 1372—1354) davrida Misr xudolaridan «quyosh shu’lasi» xudosi Aton birinchi o’ringa qo’yila boshlangan. Bu fir’avnning o‘z nomini o’zgartirishida ham o‘z ifodasini top-Gan. Fir’avn Exnaton degan yangi nom olgan. Shu bilan biiga Ex-Naton Fiva kohinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib, Fivadan Chiqib ketgan. Go‘zal saioy va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi Poytaxt Axetaton (Aton shahri)ga Exnaton o’zining butun saroy Amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan biiga Ko‘chib kelgan.Exnatonning hukmronligini oltinchi yilida Aton Misrfiing Yagona va oliy xudosi deb e’lon qilinadi. Exnaton o‘zini Atonning Yagona o‘g‘li deb Amenxotep («Amon rozi») ismini Exnaton («Amonga yoqadigan») degan ismga almashtiigan.Mashhur Amenxotep IV Exnaton (er. Aw. 1365—1348-yillar) Davrida Mismi tashqi siyosiy ahvoli yomonlashadi, Mitanni Janubiy Suriyani katta qismini bosib oladi. Osiyoda yana bir raqib xett Davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning kuyovlari Sem-Nexkar (er. Aw. 1348—1347-yillar), Tutanxaton («otanining tirik qi-Yofasi» er. Aw. 1347—1338-yillar)lar davrida ahvol o’zgarmadi. Tutanxaton 10 yoshidan fir’avn taxtiga o’tiradi. Uning vafotidan Keyin Mitannidan tashqari yana bir raqib, xett davlati paydo bo’ldi. 18 Fir’avn Ramzis 1 va uning davomchilari davrida Misr Misr qo‘shinlarining qo’mondoni Xoremxeb Eyeni Taxtdan ag’darib (er. Aw. 1334—1306-yillar) keyingi fir’avn bo‘ldi. Uning vorisi XIX sulolaning birinchi fir’avni keksa oily mansabdorRamzes I (er. Aw. 1306—1304-yillar) taxtga chiqdi. Ramzes I ning O‘g‘li Seti I (er. Aw. 1304—1209-yillar) xett podshosi Muvatalli bi-Lan urush olib borib Falastin, Finikiya va janubiy-markaziy Suri-Yani bosib oldi. U Oront daryosi vodiysidagi Kadesh yaqinida Xettlarni tor-mor qildi. Seti I Liviya va Nubiyda urush olib borib O‘ta shafqatsizlik bilan harakat qildi: Kamak ibodatxonasida u asir-Lami xudo Amonga bir necha marta qurbonlik keltirayotgan ho-Latda tasvirlangan. Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (er. Aw. 1290— 1224-yillar) davrida Exnatondan Eyegacha bo‘lgan fir’avnlami su-Lolaviy ro’yxatlardan o‘chirib tashlandi. Ramzes II ibodatxonalar Boyliklarini o‘z qo‘liga olib, xettlar bilan uzoq davom etgan urush Harakatlarini olib bordi. Er. Aw. 1280- yoki 1270-yillar atrofida Xett podshosi Xattusili III tashabbusi bilan Misr bilan xett pod-Sholigi o’rtasida tinchlik shartnomasi tuziladi. Misr qo‘l ostida Fa-Lastin, Finikiyaning katta qismi va janubiy Suriyaning ozroq qismi Qoldi; bu mamlakatlaming shimolidagi barcha hududlar xettlarning Mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan biiga o‘zaro yordam Majburiyati bilan ittifoq tuzildi. Ramzes II va Xattusilining qizlaridan bin bilan nikoh o’qitildi. Nil daryosining sharqiy qismida Ramzes II yangi poytaxt Per-Ramzes shahrini qurdi. 19 Misrda Pirami-Dalar IV sulolaning asoschisi Snofru (er. Aw. 2600-yillar atrofida) Sinay va Nubiyaga g‘olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy Bo‘lgan Sinay Misiga to‘la qo’shib olinadi. Snofruning vorislari Davrida ulug‘vor piramidalar qurilishi davlat ahamiyatiga ega Boigan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons—yunoncha) eng katta, Balandligi 147 metr bo‘lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o‘g‘li Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq Edi. Eng ^ ‘ngi ulug’vor piramida Xafraning o‘g‘li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan bo’lib, balandligi 66 m edi. Pirami-Dalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan qoplangan. Rivoyatlarga ko‘ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini Yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga Sig‘inishni joriy qiladilar. 20 So’ngi podsholik davrida Misr
21 . Sais sulolasi va Misrning so’nggi yuksalishi Sais Quyi Misrning yirik nomlaridan biri boiib, bu shahar del-Taning g‘arbiy qismida joylashgan. Atrofida botqoq bilan o’ralgan Saisda 665-yildan boshlab, Psammetix hokimlik qilgan. Psammetix (er. Aw. 656—610-yillar) Tefnaxt avlodidan boiib, liviyalik aslzoda Urugidan kelib chiqqan. U Ashshurbanipalning yordamida ish Ko’rgan va osuriyaliklaming sodiq’ ittifoqchisi boigan Psammetix Butun Misrni o‘z qoii ostiga birlashtirib, yangi XXVI sulolaga asos Solgan. Bu sulola davrida Misr yangidan ravnaq topgan. Biroq, bu Misr davlati va madaniyatining soVnggi marta, lekin kuchsizroq Rivoj topgan davri edi. So’nggi podsholik davrining Sais sulolasi hukmronligi davrida Yunonlar bilan do‘stona munosabatlar yaxshilangan. Gerodotning Yozishicha, yunonlar Psammetix II huzuriga elchi yuborib, Olim-Piya musobaqalarini qanday qilsak, yaxshiroq o’tkazishimiz mum-Kin deb, misrliklardan maslahat so‘raganlar. Qadimgi misrliklaming Donishmandligi va ulaming madaniy taraqqiyoti yuksak Boiganligini yunonlar tomonidan har doim zavq bilan maqtalgan.Sais davrining keyingi podsholari Uaxibra (Apriy) bilan Yax-Mos II (Amazis) o’tmishdoshlari siyosatni davom ettiiganlar. Korinf dubulg’asida podsho Uaxibraning tasviri saqlanib qolgan. Misr fir’avni kiyinishda yunonlaiga taqlid qilganligi ma’lum. Pod-Shoning yunonlaiga moyillik siyosati Misr aholisi o‘rtasida noro-Zilik tug’diigan va qo‘zg‘olon ko’tarilgan. Yaxmog isyonchilaiga Bosh boiib, asosan, yunon yollanma askarlaridan iborat Qo’shinlarni tor-mor keltirgan va hokimiyatni o‘z qoiiga olgan. 22 Sais davri madaniyati Misrliklar bir qancha qo‘shni xalqlar bilan aloqa qilib, madaniy Jihatdan ulaiga ancha ta’sir ko’rsatganlar va o‘z navbatida ulardan Ham ko‘p narsalami o‘rganganlar. Shunday qilib, Misr bilan Egey Dunyosi Old Osiyo va Nubiya o‘rtasida o’zaro madaniy aloqa va Ta’sir tobora kuchayib borgan. Misrning siyosiy ta’siri kamayib, Misr o’zining chet ellardagi yerlaridan mahrum boidi. Misr boshqa Mamlakatning ta’siriga uchrab, istilo qilingan so‘nggi davrda ham Uning qo 23 Misr iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar Misrliklar bu davrda hunarmandchilik ishlab chiqa-Rishning ba’zi bir sohalarini hatto anchagina mukammallashtirgan Ham edilar. Ular jezdan har xil buyumlami, nafis haykallami juda Mohirlik bilan ishlay olganlar. Bu haykalchalami kumush yoki oltin Tolalari bilan bezaganlar. Takushet nomli misrlik ayolning Efiopiya-Sais davriga oid haykalchasi shunday tolalar terib ishlash texni-Kasining ajoyib namunasidir. Podsho Pasebxaning yaqinda Tanis-Dan topilgan kumush sarkofagi (tobuti) metallni badiiy jihatdan Ishlash sohasida ajoyib yutuqlaiga erishilganini ko‘rsatadi. To‘qimachilik kasbi ham yuksak darajada rivojlangan. Misrda To’qimachilik ishlab chiqarishi-ning alohida markazlari vujudga Kelgan. Shunday markazlardan biri Memfis boigan. To’qimachilar Va yigiruvchilar sexga o‘xshash alohida-alohida guruhlarga birlash-Ganlar. To’qimachilik ishining hatto Tait degan alohida ma’budasi 0 ‘rta Misrda to’qimachilik ishining Xets-xetep («Poki-Raxmat») Degan xudosi mavjud boiib, unga sajda qilganlar. Fayans buyumlar Ishlab chiqarish rivojlangan. Fayansdan har xil uy-ro‘zg‘or buyum-Lari, bo‘yi 25 smga yetadigan nafis haykalchalar yasalgan. Boylar va Chet ellarga chiqarish uchun tayyorlanadigan ziynat buyumlari jum-Lasiga har turli xushbo’y va upa-elik buyumlar ham kirgan. Shu Davrdayoq nilufardan maxsus moy olishni bilganlar, bu moy amalUchun ishlatilgan.Er.aw.I ming yillikda iqtisodiyotdagi hal qiluvchi omil Xo’jalikda temirdan foydalanish boidi. Er.aw.VII—VI asrlardayoq Misrda temimi ishlash texnologiyasi o‘zlashtirib olindi. Hunar-Mandchilikda metall ishlash yetakchi tarmoq boiadi. Bu daviga Kelib topilgan hujjatlardan savdo yanada rivojlanib va murakkab-Lashib borganligidan guvohlik beradi. Chet el savdogarlari Misrga Tez-tez kelib-ketib turganlar. Tashqi savdoda Misrning asosiy Sheriklari Finikiya va Karfagen boigan. Misr savdogarlari yunon Polislari bilan savdo aloqalari o‘mata boshlaydilar. Fir’avn Nexo Davrida Nil daryosini Qizil dengiz bilan tutashtiradigan kanal qu-Rish yuzasidan katta ishlar olib borilgan. Bu kanal qurihshi bilan Misrdan Nubiyaga va hatto undan nari Puntga to‘g‘ridan-to‘g‘ri Boradigan suv yo‘U ochilar edi. Gerodot ma’lumotiga ko’ra, Nexo-Ning buyrugi bilan finikiyalik dengizchilar kenada Afrikani aylanib Chiqqanlar.
24 Misr. Madaniyatining uziga xos xususiyati Qadimgi misrliklar tuzilishi bo‘yicha murakkab, mazmunan Boy madaniyat yaratdilar. Bu madaniyat ko’pgina yaqin sharq Xalqlarining madaniy taraqqiyotiga hayotbaxsh ta’sir ko‘rsatdi.Misr madaniyati to‘rt ming yil davomida shakllandi. Qadimgi Misr madaniyatining taraqqiyotini nima belgiladi? Birinchi navbatda, Qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyat-Lari, Nil vodiysining o‘zlashtirilishi, dehqonchilikning oqilona tashkil Qilinishi, umummisr iqtisodining yuksak taraqqiyoti madaniy O‘sishning moddiy asosini yaratdi. Shu bilan biiga madaniyat sohasi-Dagi yutuqlar, taiim, fan qadimgi misrliklarning umumiy ma’naviy Taraqqiyoti yuksalishi bu ijtiomiy-iqtisodiy taraqqiyotni va davlatni Takomillashtirishning asosiy sabablaridan bin bo‘ldi.Qadimgi Misr madaniyatida qator o‘ziga xos xususiyatlar Borki, bu madaniyatni chuqur takrorlanmas tizimini hosil qiladi. Uning o‘ziga xosligi va betakrorlanmasligi sinfiy jamiyat va davlatni Kelib chiqishi hamda Nil vodiysining yopiq geografik joylashuvi Natijasida boshqa xalqlaming madaniy yutuqlarini o’zlashtirishning Qiyinligi boidi. Nil vodiysining tabiiy sharoiti butun Misr madani-Yatida chuqur iz qoldirdi. Xo’jalik hayotida Nil daryosining yetak-Chi o‘mi, dengizdan uzoqlik, Nilni o‘rab turgan jonsiz sahro, O’zining qumli bo‘ronlari, jazirama issig‘i, yirtqich hayvonlari bilan Qadimgi Misr dunyo qarashini va diniy e’tiqodini, qadriyatlarining Butun tizimining xususiyatini belgiladi.
25 Misrda ko’mish marosimi Misr madaniyatida oiim bilan hayot Doim bir-biriga qarama-qarshi turgan. Ajalsiz ruh Misr dinida alo-Hida o‘rin egallagan. Mana shu ajalsizlikka intilish ko’mish ma-Rosimlarining shakllanishiga olib kelgan. Diniy marosimlarda har Bir odam alohida xususiyatga ega boigan. Masalan, sax-inson Tanasi, shunt-umng soyasi, rek-uning ismi, ax-uning arvohi Hisoblangan. Bu yerda eng m,uhim rolni Ra-insonning joni, ya’ni Ajalsizlikning negizi o‘ynagan. Misr diniga ko‘ra Ra o‘z jasadiga Birikishi va qayta dunyoga kelishi kerak boigan. Chunki, odam Oiganda, uning faqat tanasi biadi, ammo ruhi abadiy yashash Uchun narigi dunyoga, oiiklar saltanatiga mangu yashash uchun Ketadi. Shunday qilib, insonning tanasini abadiy saqlash fikri Tugiladi va mumiyolash jarayoni vujudga keladi. Shuningdek, Ulaming tanasiga hech qanday shikastlar yetmasligi uchun yoki Boshqa shovqinlardan xalos boiish uchun piramidalar qurish fikri Tug‘ilgan. O iik 70 kun ichida mumiyolanib ko’milgan. U 70 kun-Dan so‘ng narigi dunyoga mangu yashash uchun ruhi jo’natilgan. Oiiklar saltanatiga boigan odamlarni ikkinchi oiim kutgan. Bu esa Asosan «Oiiklar kitobi», «Darvozalar kitobi», «Yer osti g‘orlari ki-Tobi» kabi kitoblarda ko‘rsatilgan.
26 Qadimgi Misr xudolari Quyoshga siginish Misr dinida eng yuqori o’rinda turgan. Misrning o‘zi «Quyosh mamlakati», uning fir’avnlari esa «Quyoshning o‘gii» deb atalgan. Qadimgi podsholikda Ra-quyosh Xudosi hisoblangan, keyinchalik u Amon-Ra boigan. Yangi pod-Sholik davrida esa, fir’avn Amenxotep IV (Exnaton) diniy islohot O‘tkazib, yakkaxudolikni joriy etadi. Ya’ni u hammani Atonga («Quyosh shu’lasi») siginishga da’vat etadi. Quyoshning belgisi (ramzi) turlicha boiib, u qanotli sher qiyofasida, sher ko’pgina Qullar bilan, ya’ni bu qullar nur qiyofasida, lochin qiyofasida Tasyirlangan. Unga atab ko‘p madhiyalar aytilgan.Gor (Xor) —zulmatni yenguvchi xudo hisoblanib, u lochin qi-Yofasida tasvirlangan. Gor Osirisning o‘g‘li. «Osiris va Gor» To‘g‘risidagi afsona, ayniqsa, Misr dinini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Afsonada aytilishicha, Osiris—hosildorlik xudosi, Qachonlardir Misrning podshosi bo‘lgan. U odamlarga yeiga ishlov Berishni, bogiar yaratishni o‘rgatadi. 0 ‘zining akasi Set toMonidan o‘ldiriladi. Set—zulmat va yovuzlik xudosi hisoblanadi. Osirisning o‘g‘li Gor Setni maydonga kurashga chaqirib, uni yenGadi. Shundan so‘ng, Gor g‘olib chiqishi uchun o‘zi ko‘zini Osirisga berib, uni qayta tiriltiradi. Qayta tirilgan Osiris esa yeiga Qaytmaydi, u yer osti saltanatining oiiklar podshosi bo‘lib qoladi. Shunday qilib, uning yerdagi ,merosxo‘ri sifatida Gor tiriklar sal-Tanatida qoladi 27 qadimgi Misrda fan
Misr madaniyatida fan yetakchi o’rin tutadi. U asosan mate-Matika, astronomiya, tibbiyot yo‘nalishlarida rivojlandi. Misr kal-Endari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi asosida tuzilib, yil uch Mavsum, har mavsum to‘rt oyga boiindi. Oy o‘n kunlik dekadani Tashkil etgan. Yilda 36 dekada boigan, oxiigi oyga 5 kun Qo‘shilib kalendar va astronomik yil (365 kun) tenglashtirilgan. Sutka 24 soatga boiinib yozda kunduz soatlari uzoq, qishda Qisqa boigan. Misrliklar yulduzlaming aniq kattaligini tuzganlar. Suv va quyosh soatlarini kashf qilganlar. Ular 10 lik tizimga yaqin Hisobni yaratdilar. Ular qo’shish, ayirish, boiish va ko‘paytirishni Bilganlar.Misr shifokorlari butun Old Osiyoga mashhur boiganlar. Bizgacha 10 tibbiyot papirusi yetib kelgan. Shifokorlar 100 ga yaqin Kasalliklarni davolash usullarini bilganlar. Qon aylanishi va yurak Faoliyati to‘g‘risida bilimga ega bo’Iganlar. Misrliklar qadimgi so‘z Ensiklopediyalarini tuzganlar 28 . Qadimgi Misrda mulk huquqi
Misming ko‘pchilik aholisi katta qishloq xo’jalik ekinzorlarida, Hunarmandchilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ulami o‘z xo‘jaligi bo‘lmay, o‘z mehnatlari uchun oziq-ovqat Ulushi olganlar va o‘z ixtiyorlari bilan ish joynini tashlab keta olmas Edilar. Xususiy kishilarga qaram qullar oz bo‘ban. 0 ‘rta va past da-Rajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar edilar. Er. Aw. Ill ming yillik o‘rtalarida oliy amaldorlarga davlat xo‘jaligidan yirik Yer maydonlari muntazam foydalanishga berilgan. U meros bo‘lib Ko’pincha mansab bilan biiga otadan o‘g‘ilga o‘tgan, ulami ixtiyo-Ridagi davlat yerlari davlatni oliy nazorati ostida turgan. Bundan Tashqari zodagon amaldorlar xususiy mulkka ham ega bo‘lganlar, Zodagonlami yirik xo‘jaliklari bilan birga ibodatxona va davlat Xo‘jaliklari mavjud edi. Bunday xo‘jaliklami ishchilari davlat to-Monidan mehnat majburiyati tartibida sug‘orish inshootlari, quri-Lish va boshqa ishlarga jalb qilingan. 29 Qadimgi Misrda qulchilik
Er. Aw . IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi Gerzi qishlog‘i nomidan) sulolaviy davrgacha bo‘lgan 2-bosqichda Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik Ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz beradi. Qazib ochil-Gan qabrlardan ko‘plab buyumlar topilgan. Bu vaqtda ilk ibtidoiy Qulchilik paydo bo‘lgan. Qullar «tirik murdalar» deb atalgan. Misming ilk davlatlari xo‘jalik faoliyatini birgalikda olio borishga Intilgan dehqon jamoalarining birlashmalaridan paydo bo’ldi. 30 Misrda O’rta podsholik davrida davlat boshqaruvi va tashqi siyosat
0 ‘rta podsholik davrida ko‘p sonli byurokratik apparat qayta Tiklandi. Uning boshida «xudo Radan kelib chiqqan» fir’avn turar Edi. * U mamlakatda tanho hokim edi. Amnio fir’avn nom boshqa-Ruvini, mahalliy nomarxlami o’zining to‘la nazoratiga ola olmadi. Fir’avn Senusert (1887—1850-yillar), uning o‘g‘li Amenemxet III (1853—1806-y.) bir qancha merosiy nomapdami o‘z kishilari bilan Almashtirishga urinib ko‘rdilar. Ammo bu harakat nomarxlaming Jiddiy qarshiliklariga uchradi. Amenemxet I ning aslzodalarnio‘zboshimchaliklariga qarshi qat’iy kurashi, o‘z yotoqxonasida unga Suiqasd qilinishiga sabab bo‘ladi. Ko‘rinishidan Amenemxet II (er. Aw. 1911—1879-yillar) fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan.Bu vaqtda Misr chegaralarida ko‘chmanchi qabilalar mamlakat Xavfsizligiga tahdid sola boshladilar. Ayniqsa, janubiy Falastin va Sinay yarim orolida tashkil topgan ko’chmanchi giksos qabilalariittifoqining deltani sharqiy qismiga bostirib kirishi halokatli boidi. Er. Aw. Ill asrda yashagan kohin Manefon «Misr tarixi» asarida Giksoslarni, «cho‘ponlar-podshosi» deb tilga oladi. Misrliklar ulami «shasu» («ko‘chmanchilar»| keyinchalik arab mualliflari asarjarida Omalikitlar) deb ataganlar.Giksoslar Mismi bosib olib Avaris (Xat-Uart—misrcha) Shahrini poytaxt qildilar. Ular o’zlari bilan Misrga otlarni va jang Aravalami olib keldilar. Ular Misr xudolaridan chet el mamlakatlari Homiysi hisoblangan Setiga alohida e’tiqod qildilar. Misr tarixida Giksoslar shartli XV—XVI (1710—1580-yillar) sulolalar sifatida bel-Gilanadi. Ular mamlakatni qariyb ISO yil boshqardilar. 31 Ikki daryo oralig’i geografik joylashuvi
Shimolda Armaniston tog‘laridan janubda Fors qo‘Itig‘igacha, Sharqda Eronning togii viloyatlaridan g’arbda Suriya-Mesopotamiya choilarigacha cho’zilib ketgan hudud qadimda Yunon geograflari tomonidan Mesopotamiya (ikki daryo oraligi-Frot va Dajla daryolari oraligi) deb atalgan. Hozir bu asosan Iroq Respublikasi hududidir.Dajla va Frot daryolari Arman tog‘laridan boshlanib, Fors Qo‘ltig‘iga quyiladi. Daryo suvlari minerallarga boy loyqa olib borib Toshqin vaqtida dalalarga toshib, hosildor qatlam hosil qiladi.Ikki daryo oralig‘ida hosil olish uchun yil davomida meliora-Tsiya ishlarini amalga oshirish kerak edi. Bu yerda qadimdan Odamlar kanal va dambalar qurganlar. Mesopotamiya iqlimi shimol Va janubda bir xil emas. Shimolda quruq subtropik zonMesopotamiyBa’zida qor yog‘adi, bahor va kuzda yomgir boiadi. Janub juda Issiq va quruq iqlimli. Mesopotamiya qadimda loy va tabiiy asfalt Moi-ko‘1 boigan. Shimolda qo‘rg‘oshin, qalay, temir va tosh ham Uchraydi. 32 Ikki daryo oralig’i aholisi
Mesopotamiyada odamlar qadimdan o‘rnasha boshlagan, neo-Lit davrida bu jarayon tezlashgan, Dastlab iqlimi qulay shimol O’zlashtirilgan. Qadimgi Xassun, Xalaf madaniyatining etnik kelib Chiqishi noma’lum. Janubiy Mesopotamiya ilk manzilgohlari key-Inroq eramizdan awalgi IV ming yillikda va eramizdan awalgi IV Ming yillikni II yarmida El-Ubayd madaniyati bilan belgilanadi. Ba’zi tadqiqotchilar bu madaniyatni shumerlarga tegishli deb, Boshqalari protoshumerlarga bogiaydilar.Shumerlaming janubiy Mesopotamiyada paydo boiishi taxmi-Nan er.aw.IV ming yilliklar bilan belgilanadi.Shumer tilini qaysi til oilasiga mansubligi ham noma’lum. Shumerlar mahalliy aholi bilan aloqa o‘matib, ulardan bir Qancha xo‘jalik yutuqlari, diniy e’tiqodlar va toponomik nomlami O’zlashtirib olganlar.Mesopotamiyaning shimolida er.aw. Ill ming yilliklardan Boshlab sbarqiy semit chorvador qabilalari yashagan. Ularning tili Akkad tili deb atalgan. Er.aw. Ill ming yillik oxirida g‘arbdan, Suriya choilaridan Mesopotamiyaga g’arbiy semit chorvador qabi-Lalari kirib kelgan. Akkadlar ularni amoriylar deb atashgan. (Ak-Kadcha «Amurri», «Suriya* yoki «Garb» deyilgan.) Er. Aw. Ill—II Ming yilliklaming birinchi yarmida amoriylar Mesopotamiyada bir Necha podsho sulolalarga asos solganlar. Qadimgi shimoliy Meso-Potamiya, shimoliy Suriya va Arman togiarida xurrit qabilalari ya-Shagan. Shumer va akkadlar ulami va mamlakatni Subarti deb Atashgan. 33 Mesopatamiyada davlat va jamiyatning paydo bo’lishi
Mesopotamiya (yunoncha— «ikki daryo oraligi*, Dajla va Frot Oralig‘idagi oika) Fors qoitig’idan Arabiston choii, Suriya, Ar-Man Tavri va Zagros bilan cheklangan. Hudud Quyi va Yuqori Mesopotamiyaga boiinadi. Quyi Mesopotamiya Old Osiyoning Eng unumdor qismi, lekin u mineral xomashyo va yog‘ochga kam-Bag‘al. Keng miqyosdagi suniy sug’orish ishlarini amalga oshirilishi Tuproqni sho‘rlanishi va hosilni pasayishiga olib keldi.Er. Aw. XI—VIII ming yilliklarda mezolit davrida Dajla va Frot daryolarining vodiylariga qo’shni togii tayonlarida temirchi-Lik, hayvonlami, o‘simliklarni ilk madaniylashtirish jarayoni borRadi: ilk paxsa binolar paydo boiadi. Bu davrda Zavi-Chemi-Shanidar, Mifat dehqonchilik manzilgohlari mavjud boigan.Neolit davrida taraqqiyot sur’ati kuchayadi. Zagros vodiysida Jarmo^fiwHaniyati manzilgohlari paydo boiadi. Er. Aw VII ming Yillik oxiri VI ming yillik boshlarida Tel-Satto o’troq manzilgohlari Shakllanadi.Er. Aw VI ming yillik o‘rtalarida Shimoliy Mesopotamiyada Xassun madaniyati rivojlanadi. Er. Aw. IV ming yillik oxiri—III Ming yillik boshlarida Jamdat-Nasr madaniyati davrida mis va Qalay mehnat qurollari ishlatila boshlaydi.Er. Aw III ming yillikda Mesopotamiya janubida shumerlar, Dajla va Frot daryolarining o‘rta oqimida akkadlar, shimolda Xurritlar taraqqiyotda ildam qadam tashlaydilar. Yirik shahar Markazlari Ashshur, Mari, Nineviya va boshqalar paydo boidi.UEr. Aw III ming yillikning birinchi yarmida Mesopotamiya janu-Bida qator shahar-davlatlar Eredu, Ur Larsa, Uruk va Kish kabi-Lar paydo boiadi. Hunarmandchilik yuqori darajada rivojlandi. Metallurgiya sanoati birinchi o‘ringa chiqib oladi. Metall quyish, Kovsharlash, payvandlash usullari o‘zlasfatiriladi. Savdo hunar-Mandchilikdan ajralib chiqadi. Jamoada maxsus savdogarlar Tamkarlar faqat tovar ayirboshlash bilan shug’ullana boshlaydilar. Yerni sotish va sotib olish boshlandi. 34 Mesopatamiya tarixining yozma manbalarda aks etishi
Eng qadimgi hujjatlar (er.aw. Ill ming yillik boshlari) Uruk va Jamdat-Nasrdan topilgan mingga yaqin loy taxtachalardir. Ular Piktografik belgilar bilan yozilib hali oxirigacha o‘qilmagan. La-Gashdan er.aW. Ill ming yillikka oid xo‘jalik hujjatlari topilgan. Ayniqsa, er.aw. II ming yillikka oid ko’pgina xo‘jalik hujjatlari Saqlanib qolgan, ular davlat arxivlari, ibodatxona va xususiy arxiv-Larda saqlanib qolgan. Hozirgi Turkiya hududidagi Qultepadan Er.aw. II ming yillikka oid Osuriya va amoriy savdogarlariga te-Gishli qarz, tilxat va sud qarorlari aks etgan 10.000 loy tax-Tachalardan iborat arxiv; er. Aw. II ming yillikka oid qadimgi Ar-Rapxadan topilgan 4000 loy taxtacha; er. Aw. XII—XI asrlarga oid Ashshur shahri arxivi, er. Aw. I ming yillika oid Nippur, Bobil, Borsippa, Ur va Uruk shaharlari kesishmalarida topilgan arxivlar, Ayniqsa, Nippurda «Murashu uyi»dan topilgan er.aw. V asrga oid 700 hujjat diqqatga sazovordir.Huquqiy hujjatlarHuquqiy hujjatlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklaming Ko‘pchiligi Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi Podsho Shul’ga qonunlari, (er. Aw. Ill ming yillikning oxiri), er. Aw. XX asrga oid Eshnunna qonunlari, undan kirish va 59 modda Saqlanib qolgan; er.aw. II ming yillik boshlariga tegishli Larsa va Issin qonunlari parchalari, Lipit-Ishtar nomli hukmdorningKirish, xulosaning bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari Bizgacha yetib kelgan.Eng katta qonunlar to’plami 247-moddadan iborat asosiy Qism, xulosadan iborat Hammurapi qonunlaridir. Er.aw. II ming Yillik o’rtalariga oid Osuriyaning yoki o’rta Osuriya qonunlari, Yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga yaqin qonun moddalari Bizgacha yetib kelgan. 35 Shummer davlatining arxeologik o’rganilishi
36 Akkad davlatining arxeologik o’rganilishi Nemis Arxeologi V. Andre 1903—1914-yillar Osuriyaning eng qadimgi poy-Taxti Ashshumi qazib ochdi. 1933— 1939-yillar fransuz Parro Mari Shahri qoldiqlarini qazib bu yerda podsho Zimrilim saroyi (er.aw.II Ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat xo’jalik-Diplomatik hujjatlar arxivini topdi. 1922—1924-yillar ingliz olimi D.Vulli qadimgi Ur shahri xarobalaridan oy xudosi Nannar, Ma’buda Ningal ibodatxonalarini, podsho Ur-Nammu er. Aw. Ill Ming yillik oxirida quigan zikkuratni, ilk sulola davrida qurilgan Maktab, ustaxona, bozor, uy-joylar, ibodatxona, davlat va xususiy Arxivlarini qazib ochdi.
37 Antik davr mualliflari tomonidan Mesopatamiya haqida malumotlar Antik mualliflar Mesopotamiya tabiati, iqlimi va aholisining Urf-odatlari, diniy e’tiqodlari, yutuqlari va tarixiy afsonalari To‘g‘risida qimmatli maiumotlar yozuvlar qoldirdilar.Eng batafsil maiumotlarni Mesopotamiyaga sayohat qilgan Yunon tarixchisi Gerodot qoldhgan (erAw V asr). Gerodotning Kichik zamondoshi ko‘p yillar Eronda bo‘lgan knidlik Ktesiy 23 ki-Tobdan iborat «Eron tarixi» asarida Mesopotamiyaga ancha katta O‘rin ajratgan. Ammo Ktesiy tarixini bayon qilish afsonaviy An’analarga asoslangan boiib voqealarni soxtalashtirish, xatolami Ko’pligi uchraydi. Er.aw. V asrda fors shahzodasi Kiming yol-Lanma qo’shinida askar boiib Mesopotamiyaga kelgan yunon Ksenofontning «Kiropediya» va «Anabasis» asarlarida Dajla va Frot Daryo vodiylari tasviri, mamlakat xalqlari va urf-odatlari to‘g‘risida Maiumotlar berilgan.Strabonning «Geografiya»sida (er. Aw. I asr-eramizning I Asri) 16 kitob Mesopotamiyaga maxsus bagishlanib boy Maiumotlar beradi. Mesopotamiya tarixi bo’yicha bir qancha Maiumotlar Iosif Flaviy va Rim tarixichisi Pompey Trog asar-Larida uchraydi.
38 Ikki daryo oralig‘ini davrlashtirish Mesopotamiya hududida er. Aw. IV ming yiUikdan III ming Yllllkgucha ibtidoiy jamoa tuzumini yemirilish jarayoni bordi. Shuinerlaming er. Aw. IV ming yillikni boshlaiida Janubiy Meso-Polamiyaga kelishi bilan Uruk madaniyati boshlandi.Er. Aw. Ill ming yillikdan boshlab mamlakatni janubiy qis-Niidn shumerlarning kichik shahar-davlatlari paydo bo‘ldi. Er. Aw. Ill ming yilliklar ilk sulola davri deb ataldi. Keyingi davr er. Aw.111 ming yillikning oxiigi davri kuchli mutlaq monarxiyalar tashkil Loplsh davri hisoblanadi. Er. Aw. XXI—XXIII asrlar siyosiy Ntnrkaz Mesopotamiyaning markaziga ko‘chib bu yerda Akkad Davlati tashkil topadi va uning tarkibiga Shumer janubiy va shi-Moliy Mesopotamiya kiradi. Kutiylar hujumi sababli Akkad pod-Nholigi yemirilib, yetakchilik Shumer-Akkad podsholigiga o‘tadi.Er. Aw. II ming yillikning boshlarida Ikki daryo oralig’ida Mobil podsholigi yuksalib, Bobil boshchiligida butun mamlakat bir-Lashtirildi. Uning tarixi quyidagi davrlaiga boiinadi: Qadimgi Bo-Bil yoki amoriy davri er. Aw. XIX—XVI asrlar, o‘rta Bobil yoki Knssit (er. Aw.XV—XII asrlar) davri, Bobilning siyosiy tushkunlik Davri (er. Aw.XII—VII asrlar ), yangi Bobil qisqa qayta uyg‘onish (er. Aw. VII—VI asrlar ) davri va Eron tomonidan mamlakatni Bosib olinishi.
39 Sargon va uning vorislari davrida Mesopatamiya Sargon o’zining 55-yillik podsholigi davrida (er. Aw. 2316—2261-yillar) butun Meso-Potamiyani Akkad davlati qo‘1 ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari, U Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Eron-Gacha haibiy yurishlar qiladi. Saigon davlati hududiga ahmoniylaiga Bo‘lgan bir yarim yil davomida hech kim teng kela olmadi.Sargon davlati oldingi Mesopotamiya davlatlaridan farq qilgan Holda markazlashgan davlat edi. Sargon va uning vorislari davrida Mamlakatda iqtisodiyot, pul-tovar munosabatlari, Sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik yuksaladi Podshoning Mustabid hokimiyati urug‘ zodagonlarining, oqsoqollar kengashin-Ing kuchli qarshiligiga uchraydi. Podsho ularning qarshiligini sin-Dirish, o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun xizmatdagi zodag-Onlar, amaldorlar qisman kohinlarga tayanib ish ko’radi. Ba’zi sha-Harlaming merosiy «Ji»lari (hokimilari) o‘miga podsho o‘z ki-Shilami tayinlaydi. Saigon muntazam qo’shinni tashkil qilib, har-Biylaiga xizmat uchun yer ajratib beradi. Natijada podsho («Shar-Rum») ning qudratli hokimiyati vujudga keladi.Saigon va uning merosxo’rlari Rimush, Naramsuen (er. Aw. 2236—2200-yillar) podshoning mustabid hokimiyatini mustahkam-Lash uchun isyonchi shaharlar, «ensi»lar, urug‘ zodagonlariga Qarshi muntazam kurash olib borishga majbur boiganlar. Pod-Sho hokimiyatini mustahkamlash uchun merosiy «ensi»lami, o‘z0‘g‘illari bilan almashtiiganlar, merosiy hokimlar oddiy amaldorlar Darajasiga tushirilgan. Podsho ichki siyosatda kohinlaiga suyanadi. Kohinlarga ko‘plab imtiyozlar berilgan. Podsho va uning o‘g‘illari Ibodatxona kohinlari lavozimini bajarganlar. Kohinlar Naram-Suenni «akkad xudosi» deb tan oladilar.
40 Xammurapining ichki va tashqi siyosati Bobilni gullab-yashnashi I Bobil sulolasining oltinchi podshosi Hammurapi (er.aw. 1792—1750-yillar) davriga to‘g‘ri keladi. Hammurapi dono, uzoqni ko‘ra oladigan davlat arbobi, ayyor Diplomat, yirik strateg, adolatli qonunshunos va mohir tashkilotchi Edi. Hammurapi Bobil uchun foydali boigan ittifoqlar tuzishga Mohir diplomat boiib, bu ittifoq o‘z vazifasini o‘tab boigach tezda Undan voz kechgan. Hammurapi dastlab Larsa bilan ittifoq tuzadi Va janubda Ur va Issin shaharlarini bosib oladi. Mari bilan ittifoq Tuzib, Eshnunna shahrini bosib oladi. Mari bilan biigalikda sobiqittifoqchisi Larsani o’ziga bo’ysundirgach, Hammurapi er.aw. 1759-yil Mari shahrini bosib oladi. Shimolda faqat zaiflashib qol-Gan Osuriya qoladi, uning yirik shaharlari Ashshur va Nineviya Bobil hokimiyatini tan oladilar.Hammurapining 42 yillik hukmronligi davomida Bobil kichik Shahardan butun Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli dav-Latning poytaxti, Old Osiyoning yirik siyosiy-iqtisodiy va madaniy Markaziga aylanadi.Mesopotamiyada yagona markazlashgan davlat tashkil topdi. Hammurapi uni ikki qismga: akkad tillarida so‘zlashadigan shumer-Akkad xudolariga sig‘inadigan asosiy hududga va Elam Suzasi, Yu-Qori Mesopotamiyani xurrit-amoriy hududlarini o‘z ichiga olgan Viloyat boidi.
41 Xamurappi qonunlari Qonunlar to‘plamining tuzilishi Hammurapining jiddiy siyosiy Tadbiri edi, chunki bu to’plam Bobilnng ijtimoiy-iqtisodiy barqaror-Ligini ta’minlashga qaratilgan edi. Qonunlar to‘plami kirish, Qonunlar va xulosani tashkil qilgan uch qismdan iborat-edQonunlarda bir necha Bor yirik va mayda chorva to‘g‘risida eslatiladi. Ko’pincha Qoramolni, dala ishlariga, xirmon va yuk tashishga ijraga berilgan. Hunarmandchilikning xilma-xil sohalari rivojlangan. Qonunda ba-Jarilgan ish uchun qat’iy baho berilgan va ishning past sifati Uchun hunamiand qattiq jazo olgan. Hammurapi qonunlar To’plamining 229-moddasida shunday deyiladi: «Agar quruvchi Kishiga uy qurdi va o‘z ishini mustahkam qilmadi, u quigan uy Yiqilib, uy egasini oidirib qo’ydi, bu quruvchi oiimga hukm qili-Nishi lozim», Erkin kishini muvaffaqiyatsiz muolaja qilgan jarroh-Ning barmoqlari chopilgan (218-modda)
42 Shummer shahar davlati Er. Aw. Ill ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o’zlashtira Boshladilar. Shu davrdan arxeologlar ilk sulola davrinl (er. Aw. 3000—2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an’anasi esa mam-Lakat tarixini qaysidir «to‘fon»gacha va « to‘fondan» keyingi daviga Boiadi. Haqiqatan ham er. Aw. 2900-yillar atrofida Quyi Mesopo-Tamiyani qazishmalariga ko’ra «to‘fon» boigan.Shumer tarixi u yoki bu markazning siyosiy yetakchiligiga Qarab er. Aw. Ill ming yillikning birinchi yarmida ilk sulola Davrini tashkil qilgan uch bosqichga boiish qabul qilingan.Bu davrda Kish shahri yuksalib I Kish sulolasi hukmronlik Qiladi. Uning hokimlari orasida shumer afsonalari qahramonlaridan Biri Etana ko’zga tashlapadi. Kishining qudrati juda uzoq vaqt xoti-Rada qolib keyinchalik ko‘p hokimlar «Kish lugali» unvonga ega Boiishga harakat qilganlar, bu unvonning egasi lugal— «yetakchi» Bo’lgan. Kishning hokimlaridan biri Etana (er. Aw. XXVIII asr) To‘g‘risida epik rivoyat shakllanib, rivoyatda U ilohiy buigutda o‘zi Uchun «tugilish maysasi»ga ega boiish va voris merosxo’r olish Uchun osmonga xudolar oldiga ko‘tariladi hikoya qilinadi.Kishning zaiflashuvi Urukning yuksalishi bilan boshlangan. Er. Aw. 2600-yillar atrofida Kish shahrining podshosi Aggi, Uruk Shahrining podshosi Gilgamesh (mashhur doston qahramoni) to-Monidan taxtdan tushiriladi. Gilgamesh butun Shiunemi birlashti-Radi. Rivoyatlaiga ko‘ra u xudoning o‘g ii boiib, oiimidan keyin Xudo deb ulugiangan
43. Shummer akkad davlati Kishning fitna qurboni boigan podshosi Lugalzagissining kichik Saroy amaldori, kelib chiqishi oddiy odamlardan boigan akkadlik (rivoyatlaiga ko‘ra tashlandiq boigan va keyinchalik Kish saroyida Tarbiyalangan) Kishning bir qism aholisi bilan ko’rimsiz Akkad sha-Harchasiga yashirinadi. 0 ‘zini Sharrum-ken («haqiqiy podsho* Zamonaviy aytilishi Sargon) Saigon, (er. Aw 2316—2361-yillar) deb E’lon qiladi. Saigon ommaviy yengU qurollangan qo‘shin tuzdi. Shumer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi. U kuchli qq’shin bi-Lan 34 jangdan keyin butun Shumemi istilo qildi. Saigon o’zining 55-yillik podsholigi davrida (er. Aw. 2316—2261-yillar) butun Meso-Potamiyani Akkad davlati qo‘1 ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari, U Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Eron-Gacha haibiy yurishlar qiladi. Saigon davlati hududiga ahmoniylaiga Bo‘lgan bir yarim yil davomida hech kim teng kela olmadi
44 Qadimgi Bobil pod-Sholigi Iqtisodiy tushkunlik, amoriy ko’chmanchi qabilalarining hu-Jumi, Ur sulolasining yemirilishi siyosiy tarqoqlikka olib keldi. Amoriy va Akkad davlatlari bir-birlari bilan shafqatsiz urushlar olib Bordilar. Er. Aw. 1800-yillar atrofida Mesopotamiya janubini Larsa Podsholigi, markazni Bobil shahri va Eshnunna, Yuqori Mesopo-Tamiyani va Mari podsholigini er. Aw. XIX asr oxirida amoriy Hukmdor Shamshi-Add (1824— 1870-yillar atrofida) davlati egallab Olgan edi.Bu davlatlar o‘rtasida uzoqqa cho’zilgan urushlar boiib o‘tdi. Bu kurashlar davomida sekin-asta Bobil (Babili «xudo darvozasi») Shahri yuksala va boshlaydi. Bu shaharda I Bobil yoki amoriylar su-Lolasi hukmronlik qilib, uning boshqaruvi tarixda qadimgi Bobil (er. Aw. 1894—1595-yillar) davri deb nom oldi. Bu vaqtda Janubiy Mesopotamiyada akkadlar shumerlarni to ia assimilatsiya qildilar. Amoriylar sulolasi asoschisi, yoiboshchisi Sumuabum edi. Unga Xavfli raqib boigan Elamni er. Aw. 1764-yilda Hammurapi 10 Yillik urushda Mari podshosi Zimrilim bilan birlashib yanchib tash-Ladi.0 ‘zaro urushlar shahar, davlatlami zaiflashtirdi. Larsa shahrini Elam bosib oladi. Elam hokimi Rimsin (er. Aw. 1822—1763-yillar) Kanallar, ibodatxonalar barpo qiladi. Ko‘pgina shaharlar Uruk, Nippur, Issin va Larsa unga qaram boiadi.
45 Yangi Bobil pod-Sholigi 46 . SHUMMER Bobil madaniyati Mesopotamiya “ jahon sivilizatsiyasi va qadimgi shahar ma-Daniyati-ning ilk o’choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk Asoschilaridan biri shumerlar bo‘lib, ularning yutuqlarini bobilliklar Va osuriyaliklar o’zlashtirib, davdm ettirdilar. Mesopotamiya ma-Daniyatining manbalari er. Aw. IV ming yillikda shaharlar paydo Boiishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash davrida unga xos Ichki birlik, an’analami merosiyligi, uning unsuriarining ajralmas Aloqasi saqlanib qoldi. Mesopotamiya madaniyatining boshlangich Davri o’ziga xos yozuvning shakllanishi bilan belgilanadi. Keyin-Chalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat Mesopotamiya siviliza-Tsiyasining asosiy ildizi boiib; uning barcha jihatlarini birlashtirgan An’analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi.Er.aw. IV—III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo boidi. Taxminlaiga ko‘m bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga Qadar nomaium xalq tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yo-Zuvni sivilizatsiya xizmatiga qo’ydilar.Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyum-Lar, tasvirlar tarzida ifodalangan. Shunday yozuvdan eramizdan av-Valgi III ming yillikdan boshlab foydalanilgan. Piktografiya juda Sodda boiib, haqiqiy yozuv emas edi, u so’zlami ifodalamas edi. Sekin-asta u mixxatga aylandi. Mixxatga 600 belgi bor edi.Er. Aw. XXIV asrda ilk batafsil yozilgan shumer matnlari Paydo boidi. Akkad tili janubiy Mesopotamiyada er.aw. Ill ming Yillikning ikkinchi yarmida paydo boidi. Shumer va akkad tillari Bir-biridan ko’pgina so‘zlami o’zlashtirib oldi. Er. Aw. Ill ming Yillikning oxirida qadimgi Shumer-akkad lug’atlari tuzilgan. Shumer yozuvi keyinchalik shumer-akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o’zlashtirib oldilar.
47 Bobil kassitlar zuli davrida Er. Aw. 1595 – yildan Bobilda kassit sulolasining hukmronligi Boshlanib, 1055 – yilgacha davom etadi. Bu davr «O’rta Bobil Davri» deb ataladi. Kassitlar Bobilni yuksak madaniyatini qabul Qiladilar. Bobil, Nippur va Sippar shaharlari m aium mustaqillikka Ega boiadilar. Ular soliq va majburiyatlardan to ia ozod qilindilar, O‘zlarining alohida qo‘shinlariga ega boidilar. Natijada iqtisodiyot Gullab-yashnadi, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi uchun qulay Shart-sharoit yaratildi.Kassit sulolasi keng qamrovli tashqi siyosat olib bordi. Ular Frot daryosining o’rta oqimini, Suriyaning bepoyon choi hudud-Larini va Janubiy Suriyadan iordan daryosigacha bo’lgan yerlami Egallab oldilar. Kassitlar markaziy va Janubiy Eronga istilochilik Yurishlari qildilar. Ular er. Aw. XV asr oxirlarida Misrga qarshi ku-Rash olib bordilar va Mismi Mitanni bilan tinchlik o’rnatishga maj-Bur qildilar. Old Osiyoda qudratli davlatlar Misr, Xett va Mitanni Old Osiyoda ta’sir doirasi uchun shafqatsiz kurash olib bordilar. Kassitlar sulolasi bu davlatlar bilan navbat va navbat murosachilik Siyosatini olib bordilar va o‘zlarini hukmronliklarini mustahkamlash Uchun vaqti-vaqti bilan bu davlatlar bilan ittifoqlar tuzdilar. ICassit-Lar Misrga qarshi xettlami qoilab-quwatladilar, Kassit hukmdor-Lari er. Aw. XIII asrda xettlar bilan ittifoqlikda osuriyaliklarga qar-Shi urush olib bordilar. Er. Aw. XII asr boshlarida Osuriya ham Kassitlarga qaram boiib qoldi.Kassitlar davrida shaharlaming o‘z-o‘zini boshqamvi, xususiymulkchilikni kuchaygan davri bo’lgan.Qishloq xo’jaligida natural Holat kuchayib tovar ishlab chiqarish kamayadi. Yirik yer egaligi Mustahkamlana boshlaydi. Zodagonlar ko’p hollarda soliq Toiovlaridan podsho farmonlari bilan ozod bo‘la boshlaydilar. Bunday farmonlar chegara toshlarida «kudurru* (Yer egalarini Soliq va ma’muriy immunitetlari to’g’risidagi farmon) yozib qo’yila Boshlanadi.
48 Bobil me’morchilikgi va tasviriy san’ati Qadimgi Mesopotamiyaning san’atini shakllanishi va keyingi Taraqqiyotiga shumerlaming badiiy an’analari hal qiluvchi rol O‘ynaydi. Tosh o’ymakorlik er.aw. Ill ming yillik boshlarida Shakllandi. Toshga naqshlar o‘yish (gliptika) er.aw.I asrigacha yuk-Sak darajada rivojlandi. Er.aw. XXIV—XXIII asrlarda Mesopo-Tamiya yagona davlat boiib, birlashgan paytda podsholarning ide-Allashtirilgan portret-tasvirlari paydo boiadi.Er.aw. II ming yillik boshlaridan qurbonlik keltirish, saroy Hayoti manzaralari tasvirlangan freska san’ati rivojlanadi. Mesopo-Tamiya san’ati er.aw. VIII—VII asrlarda Osuriya davlatining gul-Lab-yashnagan davrida o‘zining yuqori cho’qqisiga chiqadi. Bu Asosan relyef san’atida o‘z aksini topgan. Bu davrda ulug‘vor saroy Va ibodatxonalar barpo qilina boshlandi.Er.aw. I ming yillikda Mesopotamiyada yirik savdo-Hunarmandchilik madaniyat markazlari bo’lgan katta shaharlar Paydo boiadi. Mesopotamiyadagi osuk podshosi Sinaxxreb to-Monidan er. Aw. 705—681-yillarda qurilgan, maydoni bo‘yicha Old Osiyoda eng katta shahar Osuriya poytaxti Nineviya edi. Shahar 729,7 ga yemi egallab, shaharda 170 ming aholi yashaganMesopotamiyada shisha ishlab chiqarish juda erta er.aw. XVTI asrda boshlanadi, temirdan foydalanish esa kechroq er.aw.XI asrda boshlanadi. Mesopotamiyaning ilmiy bilimlari, san’ati, Me’morchiligi, dini, yozuvi va adabiyoti, qadimda ko‘pgina sharqxnlqlnri madaniyati ravnaqi ning oichov mezoni bo‘lib xizmat Qildi
Kishning fitna qurboni boigan podshosi Lugalzagissining kichik Saroy amaldori, kelib chiqishi oddiy odamlardan boigan akkadlik (rivoyatlaiga ko‘ra tashlandiq boigan va keyinchalik Kish saroyida Tarbiyalangan) Kishning bir qism aholisi bilan ko’rimsiz Akkad sha-Harchasiga yashirinadi. 0 ‘zini Sharrum-ken («haqiqiy podsho* Zamonaviy aytilishi Sargon) Saigon, (er. Aw 2316—2361-yillar) deb E’lon qiladi. Saigon ommaviy yengU qurollangan qo‘shin tuzdi. Shumer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi. U kuchli qq’shin bi-Lan 34 jangdan keyin butun Shumemi istilo qildi. Saigon o’zining 55-yillik podsholigi davrida (er. Aw. 2316—2261-yillar) butun Meso-Potamiyani Akkad davlati qo‘1 ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari, U Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Eron-Gacha haibiy yurishlar qiladi. Saigon davlati hududiga ahmoniylaiga Bo‘lgan bir yarim yil davomida hech kim teng kela olmadi. 50 Mesopatamiya svilizatsiyasi
Mesopotamiya (yunoncha— «ikki daryo oraligi*, Dajla va Frot Oralig‘idagi oika) Fors qoitig’idan Arabiston choii, Suriya, Ar-Man Tavri va Zagros bilan cheklangan. Hudud Quyi va Yuqori Mesopotamiyaga boiinadi. Quyi Mesopotamiya Old Osiyoning Eng unumdor qismi, lekin u mineral xomashyo va yog‘ochga kam-Bag‘al. Keng miqyosdagi suniy sug’orish ishlarini amalga oshirilishi Tuproqni sho‘rlanishi va hosilni pasayishiga olib keldi.Er. Aw. XI—VIII ming yilliklarda mezolit davrida Dajla va Frot daryolarining vodiylariga qo’shni togii tayonlarida temirchi-Lik, hayvonlami, o‘simliklarni ilk madaniylashtirish jarayoni bo-Radi: ilk paxsa binolar paydo boiadi. Bu davrda Zavi-Chemi-Shanidar, Mifat dehqonchilik manzilgohlari mavjud boiganEr. Aw III ming yillikda Mesopotamiya janubida shumerlar, Dajla va Frot daryolarining o‘rta oqimida akkadlar, shimolda Xurritlar taraqqiyotda ildam qadam tashlaydilar. Yirik shahar Markazlari Ashshur, Mari, Nineviya va boshqalar paydo boidi. Er. Aw III ming yillikning birinchi yarmida Mesopotamiya janu-Bida qator shahar-davlatlar Eredu, Ur, Larsa, Uruk va Kish kabi-Lar paydo boiadi. Hunarmandchilik yuqori darajada rivojlandi. Metallurgiya sanoati birinchi o‘ringa chiqib oladi. Metall quyish, Kovsharlash, payvandlash usullari o‘zlasfatiriladi. Savdo hunar-Mandchilikdan ajralib chiqadi. Jamoada maxsus savdogarlar Tamkarlar faqat tovar ayirboshlash bilan shug’ullana boshlaydilar. Yerni sotish va sotib olish boshlandi. Qulchilik munosabatlari Rivojlanadi. Urushlar qulchilik manba boigan. Qullar «begona Mamlakat erkagi (ayoli)» degan ideogrammalar mavjud 51 Mesopotamiya xo’jalik huquqiy deplomatik hujjatlar
Eng qadimgi hujjatlar (er.aw. Ill ming yillik boshlari) Uruk va Jamdat-Nasrdan topilgan mingga yaqin loy taxtachalardir. Ular Piktografik belgilar bilan yozilib hali oxirigacha o‘qilmagan. La-Gashdan er.aW. Ill ming yillikka oid xo‘jalik hujjatlari topilgan. Ayniqsa, er.aw. II ming yillikka oid ko’pgina xo‘jalik hujjatlari Saqlanib qolgan, ular davlat arxivlari, ibodatxona va xususiy arxiv-Larda saqlanib qolgan. Hozirgi Turkiya hududidagi Qultepadan Er.aw. II ming yillikka oid Osuriya va amoriy savdogarlariga te-Gishli qarz, tilxat va sud qarorlari aks etgan 10.000 loy tax-Tachalardan iborat arxiv; er. Aw. II ming yillikka oid qadimgi Ar-Rapxadan topilgan 4000 loy taxtacha; er. Aw. XII—XI asrlarga oid Ashshur shahri arxivi, er. Aw. I ming yillika oid Nippur, Bobil, Borsippa, Ur va Uruk shaharlari kesishmalarida topilgan arxivlar, Ayniqsa, Nippurda «Murashu uyi»dan topilgan er.aw. V asrga oid 700 hujjat diqqatga sazovordir.Huquqiy hujjatlarHuquqiy hujjatlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklaming Ko‘pchiligi Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi Podsho Shul’ga qonunlari, (er. Aw. Ill ming yillikning oxiri), er. Aw. XX asrga oid Eshnunna qonunlari, undan kirish va 59 modda Saqlanib qolgan; er.aw. II ming yillik boshlariga tegishli Larsa va Issin qonunlari parchalari, Lipit-Ishtar nomli hukmdorning Kirish, xulosaning bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari Bizgacha yetib kelgan.Eng katta qonunlar to’plami 247-moddadan iborat asosiy Qism, xulosadan iborat Hammurapi qonunlaridir. Er.aw. II ming Yillik o’rtalariga oid Osuriyaning yoki o’rta Osuriya qonunlari, Yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga yaqin qonun moddalari Bizgacha yetib kelgan.Diplomatik hujjatlarEng qadimgi diplomatik hujjatlardan ikki loy silindrda bitilgan Er. Aw. XXIV asrga oid Lagash va Umma o‘rtasidagi chegara jan-Jali to‘g‘risidagi yozuv bizgacha yetib kelgan. Er. Aw. XXIII asrga Oid Akkad va Elam davlatlari o‘rtasidagi shartnoma, er.aw. II Ming yillik boshlariga oid Mari podshosining Bobil, Suriya vaXo‘jaIik hujjatlari 52 Mesopatamiya tarixiy mavzudagi yozuvlari
Shumer shaharlari Akkad, Bobil va Osuriya davlatlari pod-Sholarining yozuvlari juda katta qimmatga egadir. Shunday yo-Zuvlardan bin er.aw. XXIV asiga oid Lagash davlatining yuksa-Lishi, uning qo’shni Umma bilan kurashi to‘g‘risida hikoya qiladi-Gan Lagash hokimi Eanatumning «Kalxatlar stelasi» deb atalhiish Yozuvidir. Er. Aw. XXIV asrga oid Lagash hokimi Urukagina, er. Aw. XXII asrga oid Lagash hokimi Gudeaning qurilish va Bag‘ishlov yozuvlari, Akkad podshosi Rimushning (er. Aw. XXIII Asr) Elamga yurishlari to‘g‘risidagi yozuvbri va «Manishtun obe-Liski»da podsho yer zaxirasi, uning jamoa yeri hisobidan Ko’payishi to‘g‘risida ma’lumot berilgan.Bizgacha Osuriya podsholarining juda ko‘p yozuvlari yetib Kelgan. «Sargon II ning Ashshurga xati», er.aw. 714-yilda Urartuga Qarshi yurishi bayon qilingan xatlar yetib kelgan. Podsho Ashshur-Banipalning batafsil tarixiy ma’lumot beruvchi yilnomasi shular Jumlasidandir. Yangi Bobil podsholarining 140 ga yaqin yozuvlari Bizga maium. Tarixiy asarlar keyinroq er.aw. IV—III asarlarda Paydo boidi. Kohin Beroyesning (Bobildagi Marduk ibodatxoansi Kohini), 3 qismli «Bobil va Xaldey tarixi»i to‘fon davridan Make-Doniyalik Iskandar davrigacha davom etgan asari diqqatga sazo-Vordir. Bizgacha bu asarning parchalari o‘rta asr tarixchilari asar-Larida keltirilgan ma’lumotlar orqali yetib kelgan 53 Xett davlatining vujudga kelishi
Er. Aw. XX—XVIII asrlarda Kichik Osiyoda ashshurlik Savdogarlar bir necha savdo koloniyalarini barpo qiladilar. Bu Savdo koloniyalari orqali xalqaro savdo olib boriladi, eng awalo, Metallar va yuqori sifatli gazlamalar savdosi amalga oshiriladi. Budavrda sharqiy Kichik Osiyoda Xett qabilalari boshqa mahalliy tub Joy aholini assimilatsiya qiladilar.Kichik Osiyodagi Nesa (Kanish), Burusxan, Kussar va Xattusi Kabi shaharlami o‘z ichiga olgan siyosiy birlashmalar vujudga kela Boshlaydi. Kichik Osiyoning bu siyosiy birlashmalarining ilk bir-Lashuvi eramizdan awalgi XVIII asming birinchi yarmida yuz Beradi. Viloyatlardan birining hokimi Anitta Nesa shahrini markaz Qilib, Qora dengizdan Kichik Osiyodagi tuz koiigacha bo’lgan Hududlami egallab bepoyon davlatni barpo qiladi.Qadimgi Xett davlatida umg‘-jamoa qoldiqlari ham kuchli Bo’lgan. Xett podsholari o’z hokimiyatlarini xalq kengashlariga Tayanib amalga oshirganlar. Qurol ko’tarishga qobiliyatli bo’lgan Barcha erkaklar podsho chiqaradigan «pankus» deb ataladigan Yig’ilishga muntazam ishtirok etganlar. Zodagonlar davlat boshqa-Ruvda faol qatnashib, o’zlarini kuchli tayanchi bo’lgan zodagonlar Kengashi (Tuliya) orqali xalq yig’iniga boshchilik qilganlar. Zo-Dagonlardan tashqari davlat boshqaruvida podsho oilasi: aka-Ukalari va boshqa qarindoshlari muhim rol o’ynaganlar. 54 Xett davlatining tarixshunosigi va manba shunosligi
Er. Aw. II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati To’g’risida tarixiy ma’lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo’q Darajada edi. Bu vaqtgacha Kichik Osiyo va shimoliy Suriyada sirli Iyeroglif yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887-yil tadqiqotchilar Tell-Amama arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett podshosi-Ning Misr fir’avniga tengligi (uning birodari) eslatib o’tiladi Bu Kashfiyot Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mavjud Bo’lganini ko’rsatdi. 1906-yil nemis olimi Y. G. Vinkler Bugozgoyada (Turkiya) xettlar poytaxti Xattusi xarobalarida Arxeologik qazishmalarga kirishdi. Qazishmalar natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o’n minglab taxtachalardan iborat arxiv, Jumladan, Xett — Misr tinchlik shartnomasining mixxat varianti Topildi. Chex tadqiqotchisi B. Grozniy 1915-yilda chuqur tadqiqot-Lar natijasida xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub degan xu-Losani aytdi, natijada Xett davlati tarixini o’rganish kuchayib Ketdi. Oiim A.Getse 1933-yil Xett davlati tarixini umumiy Ocherkini yaratdi. Bundan tashqari, A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixi umumiy ocherkini chop etdi. Muallif Xett davlati har-Biy va sulola tarixiga asosiy e’tiborini qaratdi. U Xett jamiyatining Bir qancha ijtimoiy-siyosiy muassasalari o’xshashligiga (yer-mulk, Majburiyatli yer egaligi) asoslanib, xettlaming ijtimoiy tizimini Feodal tuzum deb ta’rifladi. Lingvist va arxeologlar xett madaniyati Asoslarini yaratishda protoxettlami, xurrit qabilalarini o’rnini Ko’rsatadigan dalillami topdilar. 55 Xett davlatining arxeologik o’rganilishi
Er. Aw. II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati To’g’risida tarixiy ma’lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo’q Darajada edi. Bu vaqtgacha Kichik Osiyo va shimoliy Suriyada sirli Iyeroglif yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887-yil tadqiqotchilar Tell-Amama arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett podshosi-Ning Misr fir’avniga tengligi (uning birodari) eslatib o’tiladi Bu Kashfiyot Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mavjud Bo’lganini ko’rsatdi. 1906-yil nemis olimi Y. G. Vinkler Bugozgoyada (Turkiya) xettlar poytaxti Xattusi xarobalarida Arxeologik qazishmalarga kirishdi. Qazishmalar natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o’n minglab taxtachalardan iborat arxiv, Jumladan, Xett — Misr tinchlik shartnomasining mixxat varianti Topildi. Chex tadqiqotchisi B. Grozniy 1915-yilda chuqur tadqiqot-Lar natijasida xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub degan xu-Losani aytdi, natijada Xett davlati tarixini o’rganish kuchayib Ketdi. Oiim A.Getse 1933-yil Xett davlati tarixini umumiy Ocherkini yaratdi. Bundan tashqari, A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixi umumiy ocherkini chop etdi. Muallif Xett davlati har-Biy va sulola tarixiga asosiy e’tiborini qaratdi. U Xett jamiyatining Bir qancha ijtimoiy-siyosiy muassasalari o’xshashligiga (yer-mulk, Majburiyatli yer egaligi) asoslanib, xettlaming ijtimoiy tizimini Feodal tuzum deb ta’rifladi. Lingvist va arxeologlar xett madaniyati Asoslarini yaratishda protoxettlami, xurrit qabilalarini o’rnini Ko’rsatadigan dalillami topdilar. 56 xett hukmdori Labrnaning ichki va tashqi siyosati
57 Tepelin 1 va uning vorislari davrida Xett davlati O’zaro kelishmovchiliklarga Telepin I (er. Aw. 1530—1500- Yillar atrofida) chek qo’yadi. Uning davrida faqat podshoning O‘g‘li taxtga chiqish huquqiga ega boidi; agar podshoning o’g’illari Boimasa, uning singlisining o‘g‘li va eng so’ngida podshoning ku-Yovlari taxtga da’vogar boiish qoidasi o’matilgan. Taxt vorisligining Bunday tartibi qat’iy boiib zodagonlar kengashi «pankus»ning taxt Vorisligi masalasidagi rolini tugatdi. Ammo qolgan masalalarda «pankus» o’z huquqini saqlab qoldi. Pankusning yuqori pog’onasi Bo’lgan «tuliya» hal qiluvchi rol o’ynadi. Tuliyaning ruxsatisiz Podsho uning biror-bir a’zosi boigan zodagonni qatl qila olmas Edi. Agarda tuliyaning ruxsati bilan lining biror a’zosiga podsho Tomonidan oiim jazosi berilgan taqdirda ham podsho aybdoming Oilasini ta’qib ostiga olish va mol-mulkini musodara qilish Huquqidan mahrum edi. Tadqiqotchilar bu davmi (er. Aw. XVIIII Er. Aw. XVI asrlar) qadimgi Xett podsholigi davri deb hisobladilar.Telepin va uning o’g’li hukmronligidan so’ng, Xett davlatining Tushkunlik davri boshlanadi. Bu davr o’rta Xett podsholigi davri (er.aw. XV asr ) deb nom oldi. Bu davrda Xett podsholigining Ahvoli yana og’irlashadi. Bir asr davomida Xett davlati va jamiyati Go’yoki tushkunlikni boshidan kechiradi.
58 Xett davlatida konchilik va hunarmandchilik Hunarmandchilikning taraqqiyoti to’g’risida qonunlar va Boshqa hujjatlarda temirchi, kulol, duradgor va tikuvchi kasblari Tilga olinadi. Mehnat qurollari va harbiy aslahalar ishlab chiqarish Uchun asosiy xomashyo dastlab mis, keyinchalik qalay edi. Temir-Dan faqat diniy marosimlar uchun haykalcha va boshqa buyumlar Yasashda oz miqdorda foydalanilgan. Xett davlatida podsho oilasi Va podsho bosh kohin sifatida juda katta miqdorda yeiga egalik qil-Gan.
59 Suppillium 1 va uning davomchilari davrida xett davlati Xett podsholari ichida eng taniqli diplomat, uzoqni ko‘ra Oladigan siyosatchi, mohir sarkarda Suppilium I (Er. Aw. 1380— 1335-yillar atrofida) davlatni harbiy qudratini oshiradi. U yengil, Tez yuradigan jang aravalari bilan qo‘shinni ta’minlaydi. Xett Shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusining mudofaa inshootlari Mustahkamlanadi. Suppilium I Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘i Mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o’ziga bo‘ysundiradi. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o’z kuyovini Mitanni taxtiga o’tkazadi. U Suriyada Markazi Karxamish va Xalpa bo’lgan xettlarga qaram davlatlaiga Asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o’z o’g’illarini tayinladi. Bobil va Axey (miken Yunonistoni) davlatlari Suppilium bilan Do’stlik aloqalarini o’rnatishga majbur bo’ldilar.Uning vorisi Mursili II ( er. Aw. 1335—1305-yillar atrofida) Otasining davlatini to’la hajmda saqlab qoldi, lekin qaram Hududlardagi isyonlar, qo’zg’olonlar va boshqa qudratli davlatlarni Mamlakat hududiga tazyiqiga qarshi to’xtovsiz urushlar olib Borishga majbur boidi. Mursili II Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo’ysundiradi. U An’anaviy raqib Arsava podsholigiga (Kichik Osiyo) qarshi G’olibona yurish qilib Egey dengizi qirg’og’igacha chiqadi.
60 Yangi xit davri Er. Aw. XIV asr boshlarida 01я Osiyoda Misr, kassitlar Bobil Va Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett dav-Latining kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug’iladi. Er. Aw. 1450-yillar atrofiga kelib, chiqishi xurrit boigan omadli amaldor Taxtni egallab yangi xett sulolasiga asos soladi. Yangi sulola pod-Sholari qadimgi xett buyuk davlatchiligi g’oyalarini qaytarishgada’vo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qildilar. Podsho Ilohiylashtirilgan mutlaq hukmdorga aylandi va o’ziga voris ta-Yinladi (Bu voris alohida «Tuxkante» lavozimiga aylanib, bu vazi-Fadagi kishini zarur boiganda almashtirish mumkin edi.), endilikda Saroy to’ntarishlari isyonga aylanib ketmadi. Shu vaqtdan boshlab Podsho alohida samoviy ilohiylik egasi hisoblanib, «Quyoshim* deb Ulugianadi
61 Xett madaniyatining uziga xos xususiyati Xett jamiyati o‘z madaniy tarqqiyotida Misr va Mesopotami-Yaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett madani-Yatida, ayniqsa, xurritlaming ta’siri kuchli bo’lgan.Xett dini o’ziga xos belgilaiga ega edi. Xettlaming ming ma’bud Va ma’budalari to’g’risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa Cheklangan miqdorda ilohlaiga sig’inilgan. Poytaxt Xattusining oliy Homiysi chaqmoq xudosi edi. U bilan biiga xurritlaming chaqmoq Xudosi Tesubga ham sig’ingan. Xattusida quyosh, hosildorlik xudosi Telepinga va mahalhy Kilikiya hosil xudosi Sandanga e’tiqod qilin-Gan. Podsho quyoshga o’xshatihb ilohiylashtirilgan. Shu sababli Xettlar o’z podsholarini «quyoshim* deb sig’inganlar.
62 Qadimgi Ossuriyaning arxeologik o’rganilishi 63 Ossurshunoslikning paydo bulishi va rivojlanishi Osurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX Asr boshlaridan Germaniya boidi. Fashistik tuzum sharoitida Ko‘pgina osurshunos olimlar AQSHga ko‘chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari Ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar.
64 qadimgi Ossuriya tarixini davrlashtirish Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo’lgan kichik hududni o‘z Ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya jamiyatida savdo yetakchi o‘rin Egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo‘ylab o‘rta va Janubiy Ikki daryo oraligi va Elamga, Sharqiy 0 ‘rtayer dengizidan muhim savdo yoilari o’tgan edi.Ashshur shahri asosiy savdo yoilarida o’mashib qolish uchun O‘z koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni Sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, Qo‘rg‘oshin, kumush, chorva mollari teri va yog‘och tashib Ketilgan.Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan Boiib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va Ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yeming Asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Qulchilikning Asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilar-Ning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish boigan.
65 Ossuriyaning shahar davlatlari Er. Aw. VIII asrga kelib, Osuriya davlati Shimoliy Mesopo-Tamiyada o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi. Osuriya Kichik Osiyo Va asosan, 0 ‘rtayer dengizining sharqiga o’z ta’sirini kuchaytirishga Urindi. Bu hududlar savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi keng Yoiga qo’yilgan, tabiiy boyliklaiga boy edi. Sharqiy O’rtayer den-Gizi qiig‘oqlaridan muhim xalqaro savdo yoilari o‘tgan boiib, bu Yerda boy savdo — hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Jar-Vad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi.
66 Ossuriyada harbiy qo’shin 67 Shamshi Adan va uning vorislri Er. aw. 1781 -yillar atrofida amoriylardan boigan yoiboshchi Shamshi -Adad Ashshur shahrini o‘zini Yuqori Meso-potamiyadagi davlatini markaziga aylantiigan. Ashshur Ikki daiyo oraligining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo’ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g‘arb savdosida vositachilikni o‘z qoiiga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o‘z qoiiga olib, mutlaq Hukmdor sifatida davlat boshligi, oliy harbiy boshliq va sudya vazi-Fasini o’taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tugiladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglaiga boiinib, ulami boshqarish Uchun noiblar yuboriladi. Er. Aw 1757-yilda Shamshi-Adadning O‘g‘li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi. *
68 Ashshuribalit va uning vorislari davrida Ossuriya Er. Aw. 1353—1318-yillarda podsho Ashshuriballit Osuriyani Qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar Tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlami yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Fbosi Daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu Yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta’siri ostiga tushib qoldi.Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz Yil davomida o’zining yurishlari bilan qo’shni hududlarga dahshat Tug‘dirdi. Osuriya davlatini shakllanishi er. Aw. 1295—1264-yillarda Hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U bi-Rinchi boiib rasmiy ravishda o’ziga podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng boigan OsiyodaPodsho» mavqeiga da’vo qiladi. Er. Aw. XIII asrda Xett davlati Osur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Osuriya uchun G’arbga chiqadigan yoini butunlay yopadi. Er. Aw. XIII—XII asr Boshlarida Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo’shni hududlarini To‘rt marta o‘ziga qo‘shib oladi va to‘rt marta yo‘qotadi.
69 Podsho Tiglatpalasalar davrida ichki va tashqi siyosati Podsho Tiglatpalasalar I (er. Aw. 1114—1076-yillar atrofida.) Davrida xalqaro vaziyat Osuriya foydasiga o’zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab, Misr siyosiy tarqoqlik tomon Yo‘1 tutadi. Osuriya qulay vaziyatdan foydalanib, shimoliy Suriya va Shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy qismini o’z Ta’siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.aw. XII—XIasrlarda Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi nati-Jasida tugadi
70 Podsho Adadnirari 1 ning ichki va tashqi siyosati Oromiylami istilosini podsho Adadnerari II (er. Aw. 911—891-yillar), to’xtata oldi. Uning vorislari davrida ham Osuriya siyosiy-harbiy jihatdan Old Osiyoda o‘z maVqeini tiklashga Harakat qiladi. Er. Aw. IX asrda Osuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar Hokimlarini bo‘ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga qarshi G’olibona yurishlar uyushtiriladi.Osuriya qo’shinlari Fors qoitigigacha yetib bordilar. Er. Aw.856—853-yillarda Osuriya Suriya shaharlarining birlashgan Qo’shinlariga zarba berdi. (er. Aw. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi Jang). Er. Aw. 840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan So‘ng, Damashq podsholigi bo‘ysundiriiadi. G’olibona yurishlar Boy o’ljalami qoiga kiritish imkoniyatini tug’dirdi. Osuriya Hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug’vor saroy va Ibodatxonalar bunyod qildilar
72 . Podsho Tiglatpalasalar 3ning ichki va tashqi siyosati Osuriyani yangidan yuksalishi er. Aw. 745—727- Yillaida hokimiyatni bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpala-Sar III davrida boshlanadi. G’ayratli sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun qator Islohotlar o’tkazadi. Jumladan, viloyatlarni kichik-kichik noiblik-Larga boiib yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning na-Zorati o‘matilib, noiblarning vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III Xazinadan maosh oladigan ko‘p sonli muntazam qo‘shin tuzadi va Ko’ngillilami harbiy xizmatga chaqirishdan voz kechadi. Haibiy Xizmatga aholining o‘rta va past tabaqalari jalb qilinadi.
73 podsho Sargon2 va Sinnairiblarning ichki va tashqi siyosati Er. Aw. 729-yilda Bobil bosib olinib, Osuriya,podshosi bu Yerda toj kiyadi. Saigon II (Er. Aw. 722—705-y.) davrida er. Aw. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi. Hokimiyatni noqonuniy Ravishda bosib olgan Saigon II podshoning yangi qaroigohi Dur-Sharrukin («Saigon qal’asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar Osuriyani uning halokatigacha boshqaiganlar.Badjahl podsho-askar Sinaxxerib (er. Aw. 705—681-yillar) Poytaxtni Nineviyaga ko’chiradi, u Kichik Osiyoning janubiy-Sharqini qo’ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, Uni qo’llagan Mismi yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. Aw. 680—669-yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bo-Bilni Osuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e’tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g’arbda er. Aw. 679-yilda paydo bo’lgan Dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g’arbida yashagara Skiflar bilan er. Aw. 672-yilda ittifoq tuzadi. U er. Aw. 671-yilda Mismi bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo’ysundiradi.
74 Buyuk Ossuriya harbiy davlati 75 Podsho Assarxaddonning ichki va tashqi siyosati Asarxaddon (Er. Aw. 680—669-yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bo-Bilni Osuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e’tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g’arbda er. Aw. 679-yilda paydo bo’lgan Dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g’arbida yashagaraSkiflar bilan er. Aw. 672-yilda ittifoq tuzadi. U er. Aw. 671-yilda Mismi bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo’ysundiradi.Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi Ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog’idan Kichik Osi-Yogacha, O’rtayer dengizidan Fors qo’ltig’igacha cho’ziladi. Bu be-Poyon davlatni Osuriya boshqarish juda katta qiyinchiliklami Tug’diradi. So’ngi podsholar osuriyani o’zida isyonlar, bosib olingan Hududlardagi to’xtovsiz qo’zg’olonlami bostirish uchun juda katta Kuch sarflashga majbur bo’ldilar. Er. Aw. VII asr o’rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi
77 Qadimgi Fregiya davlati Err. Aw. XIII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollaridagi o’zini Firigiyali deb atagan qabilalar Kichik Osiyoga kirib keldilar. Yuz Yildan keyin boshqa Bolqon qabilasi Qoradengiz bo‘yi briglari Ki-Chik Osiyoga kelib, bu yerdagi birinchi to‘lqin frigiyaliklami qisman Assimilatsiya qilib, qisman siqib chiqardi. Yangi birlik frigiyaliklar Ilion (Troya) shahrini to‘la buzib tashladilar. Er. Aw. VIII asr O‘rtalarida Frigiya davlati amalda butun Kichik Osiyoni Egey den-Gizidan Tavr va Urartugacha bosib olib o’zini gullab-yash750-yiPallasiga kirdi. Keyingi rivoyatlarga ko‘ra frigiy davlatining Asoschisi (eramizdan awalgi 750-yil atrofida) kelib chiqishi dehqon Boigan Gordiy nomli «butun Osiyoni «egallab olgan va mashhur «Gordiy tugunini» tuqqan kishi boigan. Gordiyni o‘gii Midas Davrida (eramizdan awalgi 725—696-yUlar atrofi) Frigiya o‘zini ta-Raqqiyotini eng yuqori cho’qqisiga chiqdi.Eramizdan awalgi 717-yil atrofida Midas Tavr va Kilikiyani Bo’ysundirdi, ammo eramizdan awalgi 675-yilda kimmeriy va Urartu ittifoqchi qo’shinlarini zaibasi ostida Frigiya davlati Quladi. Frigiyada o’ziga xos madaniyat shakllangan edi. Frigiya Mabudalari Attisa va Buyuk ona Kibela antik madaniyatga Kuchli tasirini o’tkazdilar
78 . Qadimgi Lidiya davlati 79 Qadimgi Urartu davlatning tashkil topishi Urartu tarixiga oid osur, urartu hujjatlari, podsho yozuvlari Mavjud, shuningdek, oz miqdorda xo’jalik hujjatlari ma’lum. Xur-Ritlarga qarindosh bo’lgan Urartu (Uruatriy) qabilalari er. Aw. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. Eramizdan av-Valgi IX asr o’rtalarida bu ittifoq Biayneli («Van»; osurlar Urartu Deb atagan) nomli davlatni barpo qildilar. Uning markazi Tushna Bo’lib, Van ko’lini sharqida joylashgan edi.Urartu davlatining o’z taraqqiyotini gullab-yashnagan davri Podsho Menua (810—786-y.y.) va uning vorislari hukmronligi Vaqtida (eramizdan awalgi IX asr oxirida) zaiflashgan davri Rusa I Podsholigiga to’g’ri keladi. Davlat xo’jaligini asosi sug’urma Dehqonchilik bo’lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qil-Ganlar. Asir qullar ko’p sonli bo’lgan. Ular podshoh xo’jaligi, Dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni Davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan. Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Osuriya bosqinidan himoya qilish edi.Urartu davlati uzoq vaqt Osuriya davlatining bosqiniga Uchradi. Osuriyaning ko’p sonli qo’shinlari Urartu qal’a, shahar-Larini talon-taroj qildilar. Er. Aw. VIII asr oxirida Urartulaming Diniy markazi Musasin Osuriya qo’shinlari tomonidan bosib olingan. Podsholar Aigichti va Sarduri II Osuriyaga qarshilik Ko’rsatishga harakat qildilar. Ular Osuriyaga qarshi turli koalitsiya-Larga kirdilar, lekin Osuriya kichik Urartuni o’ziga tobe qildi. Bun-Dan tashqari, ko’chmanchi kimmeriylar Urartu shahar, qishlo-Qlarini taladilar. Zaifiashib qolgan Urartu er. Aw. VI asrda Midiya Tomonidan bosib olindi. Urartuni madaniyati va iqtisodi to’g’risida Arxeologik qazishmalar boy ma’lumot beradi. Teyshebani (Karmir Bilur) Eribuni (qadimgi Yerevan) va Argishtihinil (podsho Argim-Chi qurgan) shaharlari kuchli fortifikatsiya inshootlari bilan o’rab Olingan. Teyshebani qal’asidagi ombor va oziq-ovqat saqlanadigan Omborlarda birdaniga 5000 gektarli dala va uzumzorlar hosilini Saqlash mumkin edi.
80 Qadimgi Urartu ning tarix shunosligi Қадимги Урарту ҳақидаги маълумотлар оссур ва бобилликларнинг Айрим манбаларида ҳам келтирилган. Уларда Урарту давлати, унинг Қўшин мамлакатлар билан муносабатлари, ҳарбий юришлари ва бошқалар Ҳақида баён этилади. Қадимги Урарту тарихини ўрганишда Кармир-блур (Тейшабанини), Аргиштихинили ва Еребунида олиб борилган археологик Қазиш ишлари ва у ердан топилган жуда кўп моддий ва маданий буюмлар Мажмуаси катта аҳамиятга эга бўлди. Урарту тарихини ўрганишда И.М.Дьяконовнинг ҳам хизматлари каттадир. У киши қадимги Урарту Тарихига оид оссур-бобил ёзув манбаларини таржима қилиб шархлаб Берган. Шунингдек, И.М.Дьяконов урарту тарихига оид урартуҳужжатларини ҳам ўқиб чиқиб уларни шархлаб берган. Г.А.Меликишвили Ҳам урурту ёзувларини нашр эттириб, таржима қилиб шархлаб берган. Бу Жиҳатдан Б.Б.Пиотровскийнинг Урарту бўйича тўплаган катта илмий иши 1944 йилда босилиб чиқади. Унинг қайта ишланган нашри эса 1959 йилда Босилиб чиқади. Б.Б. Пиотровскийнинг бу илмий ишида Қадимги Урарту Тарихи ва маданияти ҳақида қимматли маълумотлар бор. Қадимги Урарту тарихи ва маданияти ҳақида Г.В.Церетели, И.И.Мещанинов, Н.В.Арутюнян, А.А.Мартиросян ва бошқа олимларнинг Хизматлари каттадир. Кейинги йилларда Туркия ва Эронда урарту ёдгорликларини қазиш Ишлари олиб борилди. Қадимги Урарту маданияти билан А.Сэйс, К.Ф.Леманн-Хаунт, Р.Ббарнет, Ф.Кенинг ва И.Фридрих каби олимлар Қизғин равишда ўргандилар
81 . Podsho Menua va uning vorislari davrida Urartu Urartu davlatining o’z taraqqiyotini gullab-yashnagan davri Podsho Menua (810—786-y.y.) va uning vorislari hukmronligi Vaqtida (eramizdan awalgi IX asr oxirida) zaiflashgan davri Rusa I Podsholigiga to’g’ri keladi. Davlat xo’jaligini asosi sug’urma Dehqonchilik bo’lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qil-Ganlar. Asir qullar ko’p sonli bo’lgan. Ular podshoh xo’jaligi, Dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni Davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan. Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Osuriya bosqinidan himoya qilish edi. 82 Sarduri va Russa 1 davrida ichki va tashqi siyosati
М. Ав. (835—825) йиллар Сардури I Урарту подшолигини бошқарган. Сардури I қўшинлари оссурқўшинлари устидан бир неча бор ғалабага эришганлар. У ўзини „Ҳамма Подшолардан совға олувчи улуғ қудратл подшо – шаҳоншоҳ”, - деб эълон Қилган. Сардури I қўшнлари қўшни қабилалар устига юриш қилиб, Урарту Ерларини кенгайтирган. Сардури I босиб олинган қабилалардан бож-хирож Олган. У Ван кўли соҳилида мустаҳкам Тушпа шаҳрини барпо қилиб, уни Урарт подшолигининг пойтахтига айлантиради.Руса I Вафотидан кейин тахтга Руса II ўтиради. Бу даврда Урарту ўз Мустақиллигини сақлаб қолган бўлса ҳам, авв. Шон-шуҳратини бой берган Эди. Шу даврда Урарту подшолари Оссурия билан яхши муносабат Ўрнатишга ҳаракат қилганлар. Шу даврда Урартуга шимолдан киммерийлар ва скифлар бостириб Кириб, мамлакатни ҳонавайрон қилганлар. Шарқдан Мидия қўшинлари Хужум бошлаб, Урартуни босиб олганлар. Шундай қилиб ички ғалаёнлар,Қўшни давлатлар ва қабилаларнинг хужумлари натижасида Урарту давлатиКучсизланиб, барҳам топиб, сўнгра майда бўлакларга бўлиниб кетиб Барҳам топади. 83 Qadimgi Urartu madaniyati
Қадимги Урарту Олд Осиёдаги юксак Маданиятли мамлакатлардан бири ҳисобланади. Урарту халқлари Месопотамиянинг сурат-белгили ва мих-понасимон ёзувларидан Фойдаланиб ўз ёзувларини яратганлар. Археолог олимлар Қадимги Урарту Ҳудудидан шу ёзувда битилган ёзув намуналарини топишган. Бу жиҳатдан Аргишти I нинг хор-хор ёзуви ва Сардури II нинг катта ёзуви диққатга Сазовордир. Шунингдек, Ван кўли яқинидаги қоя токчаси-”Меҳр эшиги”, Кармир-Блурдан топилган дубулға, сопол ва жез идиш сиртига битилган Урарту ёзувлари диққатга сазовордир. Урарту ҳудудидаги Тупроқ Қалъадан ҳам сопол буюм парчасига битилган урарту ёзувлари топилган. Қадимги Урарту ёзувларини ўқиш ва ўрганишдп М.В.Никольский, М.Сибатян, И.А.Орбели ва бошқа олимларнинг хизматлари каттадир. Қадимги Урарту ёзувларини ўлка тарихи ва маданиятини ўрганишда Жуда катта аҳамиятга эгадир. Қадимги Урартуда тарих, математика, Астрономия, табобат, ветеренария, география билимлари анча ривож Топган эди. Урартуликларнинг халқ оғзаки ижодиёти ва ёзма адабиёти Анча бой бўлган. Бу жиҳатдан М.Хореннинг асарлари, Нард эпоси, Довуд Сосуний каби достонлар урартлар адабиётининг ажойиб намуналари Ҳисобланади. 84 qadimgi Suriya shahar davlati
Er. Aw. IX asrda Osuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar Hokimlarini bo‘ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga qarshi G’olibona yurishlar uyushtiriladi.Osuriya qo’shinlari Fors qoitigigacha yetib bordilar. Er. Aw.856—853-yillarda Osuriya Suriya shaharlarining birlashgan Qo’shinlariga zarba berdi. (er. Aw. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi Jang). Er. Aw. 840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan So‘ng, Damashq podsholigi bo‘ysundiriiadi. G’olibona yurishlar Boy o’ljalami qoiga kiritish imkoniyatini tug’dirdi. Osuriya Hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug’vor saroy va Ibodatxonalar bunyod qildilar. 85 Qadimgi Suriya va Finikiya tabiy sharoiti va xo’jalikgi
86 qadimgi Finikiya Suriya Falastin hududidagi xalqlar tillar Сурия ва Финикия Ўртаер денгизининг Шарқий соҳилидаги қадимгиМамлакатлардан бири ҳисобланади. Денгиз соҳили бўйлаб Финикия, Ундан шарқ ва жануби-шарқда Сурия жойлашган эди. Мамлакатларнинг Ғарб томони денгизи сувлари билан, шарқ томондан Сурия-МесопотамияДашти билан ўралган бўлиб, Сурия ва Финикия ерларининг бир қисмини Ливан ва Антиливан тоғлари қоплаб ётади. Тоғлар орасидан Иордан, Оронт дарёлари, кўплаб сой ва жилғалар оқиб чиқади. Ўлка иқлими ўзига Хос, ғарб томони илиқ, ёқимли шунингдек серёмғир. Шарқ томони Даштлик, иссиқ, камёғин ва қурғоқчил. Қишнинг ҳарорати ҳам хилма-хил. Қишда тоғларга кўп қор ёғиб, баҳорда эса тоғ ёнбағирларида ёғингарчилик Кўпроқ бўлади. Бараб мақолида „Мамлакатнинг бошида қиш, кафтида Куз, оёғида эса доим баҳордир”,- дейилган экан.Финикия ва Сурияда одамлар ўта қадим замонлардан бери яшаб Келганлар. Бу ўлканинг энг қадимги аҳолиси ҳуррийлар, аморийлар ва “Шарқ болалари” деб аталган қабилалар бўлишган. Кейинчалик бу ерга Хеттлар, сомийлар, Эронийлар, Юнонлар ва римликлар келиб Жойлашганлар
87 Qadimgi Falastin tabiiy sharoiti Er. Aw III—II ming yilliklardagi davlat uyushmalari Tavr Tog‘laridan va Frot daryosining o’rta oqimining Misrgacha Bo’lgan Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’og’i hududi va Suriyani Qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda Bu hududning katta qismini Xanaan deb atalgan dengiz qirg’ogi Tashkil etardi. Bu yerda katta suv arteriyalari boimay, mahalliy ha-Jmda uncha katta bo’lmagan Falastindagi Iordan, Suriyadagi Oront Daryolari mavjud edi. Suv havzalarining taqchilligi dehqon-Chilikning rivojiga imkon tug’dirmagan. Livan togiari Sharqiy O’rtayer dengizini bir qancha tumanlarga bo’lib, bir-biridan ajrat-Gan edi. Cho’l va sahro hududlarida ko’chmanchi qabilalar joy-Lashdi. Shu bilan birga Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’og’i temir m-Dasi, keng o’rmonlar, jumladan, mashhur Livan kedriga boy Bo’lgan.
88 Qadimgi Falastin hududidagi davlatlar Er. Aw. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi is-Roil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini Shakllantiradilar.Er. Aw. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab Chiqarishda yetakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Is-Roil qabilalari fllistimlaiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda is-Roil qabilalari Misrdan kelib о mashadilar. Er. Aw. XIII asrda o’n Ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan Shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. Yahudiy so’zi etimologik ji-Hatdan «daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi. Saylab Qo’yiladigan yo’lboshchi-Shofetlar («Qozi»), oliy kohinlar vazifasini Bajarib, qabila ko’ngilli qo’shinlariga boshchilik qilganlar va tinch-Lik paytida ajrini ishlari bilan shug’ullanganlar. Er. Aw. XI asming Oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jami-Yatga o’tish yuz beigan. Saylab qo’yiladigan yo’lboshchi ar o’rniga Merosiy podsho hokimiyati shakllanadi.
89 Qadimgi Falastin va Isroil davlatlari M. Aw. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi is-Roil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini Shakllantiradilar.Er. Aw. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab Chiqarishda yetakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Is-Roil qabilalari fllistimlaiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda is-Roil qabilalari Misrdan kelib о mashadilar. Er. Aw. XIII asrda o’n Ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan Shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. Yahudiy so’zi etimologik ji-Hatdan «daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi. Saylab Qo’yiladigan yo’lboshchi-Shofetlar («Qozi»), oliy kohinlar vazifasini Bajarib, qabila ko’ngilli qo’shinlariga boshchilik qilganlar va tinch-Lik paytida ajrini ishlari bilan shug’ullanganlar. Er. Aw. XI asming Oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jami-Yatga o’tish yuz beigan. Saylab qo’yiladigan yo’lboshchi ar o’rniga Merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Filimstyanlar bilanbo’lgan janglar davomida podsho qilib Saul saylanadi. U birinchi Merosiy podsho bo’ladi 90 . Sulaymon va Dovud pod-Sholigi
Er. Aw. 1000 yillar atrofida Saulning oddiy Jangchisi bo’lgan Dovud Isroil podshosi bo’ladi. Dovud Markazlashgan harbiy-byurokratik davlat tuzishga harakat qiladi.Dovud (1010—970-yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat Tuziladi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxti bo’lgan. Mamlakatni boshqarish uchun markaziy davlat organlari tuziladi. Podsho kritlik va filistimlardan o’ziga sodiq yollanma qo’shiri Tuzadi. Dovud faol tashqi siyosat olib boradi. U filistimlar bilan Sulh tuzadi. Iordan daryosi ortidagi yerlar filistimlar va janubiy Suriya oromiylarini bo’ysundirib davlat chegarasini Akab qo’ltig’iga Olib boradi.Dovudning taxtini uning kichik o’g’li Sulaymon (Er. Aw. 970— 930-yillar atrofida) egallaydi. Sulaymon davrida qurilish ishlari Keng yo’lga qo’yiladi. Uning davrida Quddusda xudo Yaxva Sharafiga ibodatxona quriladi. Davlat hududi 12 okrugga bo’linadi. Ularning har biri yilda bir oy podsho saroyiga oziq-ovqat yetkazish Majburiyatini olganlar. Mehnat majburiyati joriy qilinadi. Rivoyat-Lar Sulaymonni dono va adolatli podsho deb tariflanadi. Haqiqatda Esa Sulaymon hokimiyatparast hukmdor bo’lib, aholiga ko’plab Soliq va majburiyatlami yuklagan. Boshqa xalqlaiga nisbatan Shafqatsiz siyosat yuritgan. Sharqiy O’rtayer dengizi hududini eng katta yutuj’i alfavitli Yozuvni yaratilishi edi. Er. Aw. II ming yillikda Sharo.y O’rtayer Dengizi shaharlarida savdo-hunarmandchilik, dengizchilikni ta-Raqqiyoti, barchani qondiradigan savdo ishlarini tez yuritishgaimkon beradigan oddiy yozuvni yaratishni talab qildi. Er. Aw. XV—XII asrlardayoq Ugaritda o’ttiz belgili mixxat alfaviti qo’llanilgan. Finikiya alfaviti yanada takomillashgan tizim bo’lib yunonlar to-Monidan qabul qilinib, keyinchalik barcha zamonaviy alfaviti arga Asos bo’ldi.Sharqiy O’rtayer dengizi xudolar panteoni tabiat kUchlarini aks Ettiradi. Har bir shahami o’z homiy ma’budi bor edi: Bal (hokim) Yoki El (xudo), ba’zida Melek («podsho», boshqacha aytilishi Molox), Tir shahrida Mel’kart («shahar podshosi»), ayol ma’buda Astarta (Mesopotamiyada Ishtar). Falastinda er. Aw. VIII—VI Asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaldi.Ugarit va Ebla shahariarida hashamatli me’morchilik inshoot-Lari saroylari bunyod qilingan. Dengizchilik kemasozlik sohalari Yuksak darajaga ko’tariladi. Yog’och va toshdan podsho va Ma’budalar haykallari yasalgan. Er. Aw. 600-yillar atrofida fir’avn Nexo buyrug’i bilan finikiyaliklami dengizchilik tarixida ilk bor Gibraltar orqali Atalantika okeaniga chiqib, Afrikani aylanib O’tishlari buyuk kashfiyot edi. Finikiyaliklar mohir kemasoz Bo’lganlar. Ularning kemalaridan misrliklar va boshqa Old Osiyo Xalqlari keng foydalandilar. 92 Qadimgi Misr yozuvi
Misr yozuvi er.aw. IV ming yillik oxirida rasm-yozuv, pik-Tografiya asosida kelib chiqdi. Faqat o‘rta podsholik davriga kelib Rivojlangan yozuvga aylandi. Er.aw. II ming yillikda 700 iyeroglif Keng ishlatilgan. Yozuv uchun material sifatida tosh (inshoot, Sog’ona, haykallar) loy taxtachalar (ostrakon), yog‘och, charm va Papirus xizmat qilgan. 93 Qadimgi Misrda ilm fan
94 Qadimgi Misr da xudolar va kohinlar 95 Qadimgi Arabiston tabiiy sharoiti va joylashuvi Arabiston Osiyodagi eng katta yarim oral bo’lib, 3 mln. Kv.km. hududni egallaydi. Uni g’arbda Qizil dengiz, sharqda Fors Va Ommon qo’ltiqlari suvi, janubda Adan qo’ltig’i va Arabiston Dengizi yuvadi. Arabistonning bepoyon yerlari asosan sahrolardan Iborat. Daryolar juda kam. Arabiston yarim oroli tabiiy boyliklarga Boy. Qadimgi Sharqda o’zining ziravorlari va xushbo’y moylari bi-Lan mashhur bo’lgan. Ziravor va xushbo’y moylardan qadimda Kosmetika va parfyumeriya, tibbiyotda, diniy marosimlami baja-Rishda foydalanilgan. Arabistonni o’rab turgan dengizlardan qadim-Dan marvarid, qizil va qora maijonlar olingan. Yarim orolda oltin, Temir, qalay, mis va surma kabi xomashyolar bor. Janubiy-g’arb va Janubiy-sharqda qadimda oq marmar, oniks, alebaster, qimmatbaho Toshlan zumrad, berulliy, feruza va tuz konlari bor edi.Arabiston yarim oroli orqaU qadimda xalqaro savdo yoilari O’tgan. Bosh savdo yo’li «Xushbo’y moy yo’li» deb atalgan. Arabistonning janubiy-sharqiy, Sharqiy O’rtayer dengizi qiig’og’iga Ikki yo’nalish bilan: biri Gazo va Ashdad, boshqasi, Tir va Damashqqa yo’nalgan, yana bir savdo yo’li janubiy Arabistondan Janubiy Mesopotamiyaga boigan. Bundan tashqari, Qizil dengiz va Fors qo’ltig’i dengiz yo’li orqali Arabiston, Sharqiy Afrika va Hindiston bilan savdo aloqalari o’matilgan.
96 Qadimgi Arabiston xalqlari va tili Er.aw. II ming yillikda Arabiston yarim orolining janubiy G’arbida semit tillarining janubiy arab shevasida so’zlashadigan Saba, Mina va Kataban ittifoqlari vujudga keladi. Arabistonning shimoliy-G’arbiy qismida er.aw. II ming yillikda midianit qabilalari yashagan.
97 Shimoliy Arabistonga istilolar Шимолий араб қабилаларининг Оссурия билан дастлабки Тўқнашувлари м. Ав. IX аср ўрталарига тўғри келади. М. Ав. 953 йилда Оссур подшоси Саламансар III қўшинлари Суриянинг Каркар деган Жойида Сурия, Паластин, финикияликларнинг бирлашган қўшинларини Мағлубиятга учратади. Бу жангда шайх Гиндибу бошлиқ араб ва Мисрликлар ҳам оссур қўшинларига қарши курашда иштирок этадилар.Оссур подшолари Тиглатпаласар III Саргон II ва Синаххариб даврида Оссур қўшинлари ғарб томон бир неча бор хужумлар уюштирадилар. Ғарбга ўтиш даврида оссуриялик қўшинлар бир неча бор араблар билан Ҳам тўқнашадилар. Оссурлар араб қабилаларини олтин ва бошқа Бойликларини талайдилар, уларни катта миқдорда солиқ тўлашга мажбур Этадилар. 98 Shimoliy Arabiston davlatlari va xo’jaligi
Месопатамия каби йирик давлатлар Ўрта ер денгизининг шарқий Соҳилидаги кичик давлатчалар чегарасида Сурия-Месопатамия дашти ва Шимолий Арабистондаги кенг ҳудудда қадимда ариби, кидри (Кедрги), Набайати (набатен) самуд ва бошқа кўп қабилалар кўчманчилик билан ҳаёт Кечирар эдилар.Аҳолининг асосий, бош машғулоти чорвачилик бўлиб, от, эшак, Йирик ва майда шоҳли чорва, шу жумладан думбали қўй боқишар эди. Улар туя ҳам боқишарди. Туя кўчманчилар учун жуда зарур ҳайвон эди. Туя сути, гўшти овқат учун ишлатилар, жунидан эса тола тайёрлаб мато Тўқир эдилар. Туя терисидан чарм тайёрланар, чиқиндисидан ўйинСифатида фойдаланганлар. Ҳозир ҳам Арабистон ярим оролнинг ҳамма Жойларида туя гўшти кенг кўламда истеъмол қилинади, сути – ҳумрон Шифобахш неъмат сифатида ичилади. 99 Janubiy Arabiston davlatlari
Arabiston yarim oroli janubi va janubiy-g’aibida (hoziigi Yaman Arab respublikasi va Yaman-arab demokratik respublikalari Hududlari) qadimda er. Aw. X—IX asrlarda bir necha davlatlar vu-Judga kelgan. Eng shimolda bosh shaharlari Isil va Kamava bo’lgan Main davlati tashkil topgan. Maindan janubroqda markazi Marib Shahri bo’lgan Saba, undan janubroqda poytaxti Timna bo’lgan Kataban, Katabandan janubroqda Ausan davlati, sharqroqda Markazi Shabva bo’lgan Xadramaut davlatlari bor edi.Qadimgi Yaman davlatlari er.aw. IX—VIII asriaidliShakllana boshlaydi. Er. Aw. VI—V asriaida Main, Kataban, Saba Va Xadramaut o’rtasida Yetakchi lik uchun kurash boshlanadi. Saba, Kataban va Xadramaut dastlab Ausanga qarshi biriashib ku-Rash boshladilar. Natijada Ausan Katabanga qo’shib olinadi. Main Davlati Kataban va Sabaning tazyiqiga zo’rg’a bardosh beradi.Er.aw. Ill—I asrlarda Kataban Arabistondagi eng kuchli davlatlar Saba, Xadramaut tomonidan boiib olinadi. Er. Aw I ming yillikda Eng qudratli Saba podsholigi edi. Sabani gullab-yashnagan davrida Uning hududi Qizil dengizdan Xadramautgacha, Markaziy Arabis-Tondan Hind okeanigacha cho’zilgan. Bu davlat Yaqin Sharq bilan Yaqin aloqalami o‘rnatadi. 100 Saba davlati
Er.aw. Ill—I asrlarda Kataban Arabistondagi eng kuchli davlatlar Saba, Xadramaut tomonidan boiib olinadi. Er. Aw I ming yillikda Eng qudratli Saba podsholigi edi. Sabani gullab-yashnagan davrida Uning hududi Qizil dengizdan Xadramautgacha, Markaziy Arabis-Tondan Hind okeanigacha cho’zilgan. Bu davlat Yaqin Sharq bilan Yaqin aloqalami o‘rnatadi 101 Qadimgi Arabiston dini
Arabiston yarim oroli dini politeistik xarakterda Bo’lgan. Janubiy Arabistonda bosh xudo Astar Bo’lgan. Saba qabilalarida Almakaxon oy xe’tiqo Hisoblanib, unga ho`kiz qurbonlik keltirilgan. Osmon, Quyosh va bir necha sayyoralarga ham e’tiqod Qilingan. Nabateylar Ilaxu yoki Alloh («xudo»), Dusharg (chaqmoq xudosi, dunyo boshqaruvchisi)ga Sig’inganlar. 102 Qadimgi Arabiston madaniyati
Qadimgi Arabiston sivilizatsiyasining eng katta yutuqlaridan Biri yozuvning alfavit tizimini yaratilishidir. Bu yozuv Farazlarga ko’ra finikiya protosinay (Sinaydan topilgan yo-Zuvlarga ko’ra) alfavitlaridan kelib chiqqan. Shimoliy Arabiston Aholisi nabateylar ham oromiy yozuvlariga o’xshash o’z alfavit-Larini yaratadilar.Monumental me’morchilik sohasida katta yutuqlaiga erishil-Gan. Marib, Timna, Shabva va Kamava shaharlari xarobalariga Ko’ra, shaharlar to’g’ri to’rt burchak shaklida qurilib, balandligi 10—12 metrli tosh devoriar bilan o’rab olingan. Shahar devorlarida Kvadrat shaklida minoralar bunyod qilingan. Petra shahri qhaykallar Bag’rida bunyod qilinib, uning inshootlari qoyalarda qurilgan. Ale-Baster, jez va loydan haykallar yasalgan. Hayvonlar (ho’kiz, tuya, Ot) tasviri dinamik va ifodali tasvirlangan.Arabiston yarim oroli dini politeistik xarakterda bo’lgan. Janubiy Arabistonda bosh xudo Astar bo’lgan. Saba qabilalarida Almakaxon oy xudosi hisoblanib, unga ho’kiz qurbonlik keltirilgan. Osmon, quyosh va bir necha sayyoralarga ham e’tiqod qilingan. Nabateylar Ilaxu yoki Alloh («xudo»), Dushaig (chaqmoq xudosi, Dunyo boshqaruvchisi)ga sig’inganlar. 103 103 Qadimgi Eron geografik joylashuvi va tabiiy sharoiti
Eron bepoyon togii va ko’p cho’Ilardan iborat kontinental Iqlimli mamlakat. Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog’ oldi Hududlari juda ko’p. Shimolda Elburs tog’ tizimi va unga Turk-Man, Xuroson togiari qo’shiladi. G’arbdan va janubdan Zagros va Janubiy Eron togiari o’rab turadi. Janubiy g’arbiy Eronda (Xuzis-Ton) Korun va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan Yerlar mavjud.Qadimgi g’arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit Hind-yevropa tillarida so’zlashadigan qabilalar yashagan. Eron So’zi «ariana* — oriylar mamlakati degan ma’noni bildiradi. Er.aw. II ming yillikda oriy qabilalari Eron, Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan. 104 Qadimgi Eron xalqlari va xo’jalikgi
Eron bepoyon togii va ko’p cho’Ilardan iborat kontinental Iqlimli mamlakat. Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog’ oldi Hududlari juda ko’p. Shimolda Elburs tog’ tizimi va unga Turk-Man, Xuroson togiari qo’shiladi. G’arbdan va janubdan Zagros va Janubiy Eron togiari o’rab turadi. Janubiy g’arbiy Eronda (Xuzis-Ton) Korun va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan Yerlar mavjud.Qadimgi g’arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit Hind-yevropa tillarida so’zlashadigan qabilalar yashagan. Eron So’zi «ariana* — oriylar mamlakati degan ma’noni bildiradi. Er.aw. II ming yillikda oriy qabilalari Eron, Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan. 105 qadimgi elam davlati
Er. Aw. VII—VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda dehqon-Chilik bilan shug’ullanadigan o’troq va ko’chmanchi chorvador Qabilalar er.aw. VI—V ming yilliklarda Eronning boshqa Hududida tarqaladi. Er. Aw. Ill ming yillik boshlarida janubiy-G’arbiy Eronda Elamtu (Bobil ,va osur tilida «mamlakat») yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mesopotamiya Hamda shimoliy va sharqiy Eron bilan bog’langan Korun va Kerxa Daryolari vodiylarida joylashgan. Gaza shahri poytaxtga aylandi. Elam davlati er.aw. XXIV—XXII asrlarda Akkad podsholigiga Bevosita qaram bo’ladi.Er.aw. XXII asr boshlarida Elam mustaqil davlatga ayla-Nadi. Podsho sukkalmax («buyuk elchi») unvoni bilan Suzadan Turib davlatni boshqaigan. Davlatni boshqarishda yordam beigan Podshoning kenja ukasi sukkalom («elchi») deb atalib, Simash (elam tilida Nishanki) shahrini qaroigoh qilib, Elam va Simashni Boshqaigan. Kichik viloyatlar «otalar» («adda») boshqaiganlar. Hukmdor dunyodan o‘tgach, uning o‘miga podshoning ona Urug‘idan jiyani yoki singlisini o‘g‘li taxtga o‘tirgan. Elam pod-Sholari oilasida bo‘lg‘usi hukmdorlar o‘z singillari bilan turmush Qurganlar (levirat). Podsho vafot qilgach, uning ukasi akasini beva Ayoliga uylanib, podsho bo‘lish huquqiga ega bo‘lgan.Er. Aw. XIV asrdan er. Aw. XII asrlarigacha Elam Bobilga Qaram bo‘ladi. Elam er. Aw. 1155-yildan er. Aw. 1115-yillarda O‘z mustaqilligini qayta tiklaydi. Elam er. Aw. VII asrdan Boshlab, Bobil bilan ittifoqda Osuriyaga qarshi faol kurashadi. Er. Aw. 549-yilda forslar Elamni bosib oladilar. 106 qadimgi midiya davlati
Midiya shimoliy-g’arbiy Eronda joylashgan edi. Mamlakatning G’arbiy qismi Zagros tog‘i hududi boiib, keyinchalik Midiya At-Ropatenasi deb atalgan. Atropatenadan sharqda Midiyani tekislik Qismi joylashgan. Er. Aw. Ill—II ming yilliklarda bu hududlarda Kassit, kutiy, xurrit tillarida so’zlashadigan o’troq va ko’chmanchi Chorvadorlar yashaganlar.Er. Aw. VII asrda g’arbiy Eronda ilk siyosiy birlashmalar Paydo boiadi. Shunday birlashmalardan biri Manna podsholigi edi. Er. Aw. 672-yilda Midiya qabilalari yo’lboshchi Kashtariti bosh-Chiligida Osuriyaga qarshi qo’zg’olon ko’taradilar. Er. Aw. 671- Yilda midiyaliklar o’z hududlarining g’arbiy qismidan osuriyalik-Lami haydab chiqarib, mustaqil davlat tuzganlar. Kashtariti sekin-Asta Midiya qabilalarini birlashtiradi. Er. Aw. VII asr o’rtalarida Midiya qadimgi sharqda kuchli davlatga aylanadi. Er. Aw. 625-yil Kashtaritining o’g’li Kiaksar skiflarning bosqinini bartaraf qilib, Barcha midiya qabilalarini birlashuvini to’liq tugallaydi va poytaxti Ekbatana boigan yagona davlat tuzadi. U qurol turlari bo’yicha (nayzabardorlar, kamonchilar, otliqlar) boiingan muntazam Qo’shin tuzadi. Shundan so’ng, Midiya raqibi Osuriyaga qarshi Dastlab o’zi, keyin Bobil bilan ittifoq boiib kurash boshlaydi. Er. Aw. 612-yil avgustida Midiya va Bobil qo’shinlari Osuriyaning Poytaxti Nineviyani yer bilan yakson qiladilar. Er. Aw. 609-yilda Ular Xarran shahrida osur qo’shinlari qoldiqlarini tor-mor qil-Ganlar. Midiya shimoliy Mesopotamiya va Xarran viloyatini, Janubda fors, Kaspiy dengizini janubi-sharqidagi Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 593-yilda midiyaliklar Urartu, skif Davlatlarini Sakasena va Mannani o’ziga qo’shib oladi. Er. Aw. 585—550-yillarda podsholik qilgan Astiag davrida Midiya katta vaqudratli davlatga aylanadi. Bu vaqtda Elam ham qo‘shib olinadi. Er. Aw. 550-yilda Midiyaga qarshi forslar qo’zg’olon ko’tarib, Uni bosib oladilar. 107 Qadimgi fors davlatining tashkil topishi
Er. Aw. IX—VII asrlaridagi Osuriya yozuvlarida sharqda so-Biq Elam hududida joylashgan Parsuash davlati tilga olinadi. Bu Hududda er. Aw. VII asrda Parsuashdan tashqari, Elamdan Sharqda elamliklarga qaram bo’lgan, bir vaqtni o’zida ahmoniylar Urug’idan bo’lgan yo’lboshchilar boshchilik qilgan fors qabilalari Ittifoqiga kirgan kichik davlatlar mavjud edi. Er. Aw. VII asming 40—30-yillarida Osuriya podshosi Ashshurbanipal Elam davlatini Tor-mor qilgach, forslar Elam hukmronligidan ozod boiib Midi-Yaga qaram bo’ladilar. Er. Aw. VI askda forslar Midiya Hukmronligini ag’darib tashladilar va uni davlatlari tarkibiga Qo’shib oldilar.Er. Aw. 559-yilda fors podshosi bo’lgan Kayxusrav I keyingi Ikki yil davomida Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 545- Va 539-yillarda Kayxusrav hoziigi Afg’oniston, O’rta Osiyo yer-Larini bosib oladi. Fors davlat hududi Hindistonning shimoliy-G’arbiy chegaralarigacha, Hindikushning janubiy yon bag’irlari va Sirdaryo havzalarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy Yo’nalishlarda o’z ta’sirini mustahkamlagach, Bobilga yurish qiladi. 539-yilda ikki oy davomida avgust-sentabr oylari Bobil yerlari Bosib olinadi. Bobil podsholigi rasman saqlab qolihadi, uning ijti-Moiy tuzilmasi o’zgartirilmaydi. Bobil shahri fors podsholari tura-Digan qarorgohlardan biriga aylanadi. Bobil davlat apparatida bobil-Liklar yetakchi o’rinda qolaveradi, bobilliklaming qadimgi diniy E’tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar.’ Amalda Bobil Mustaqil siyosiy birlashmadan ahmoniylar satrapiyasi (viloyatiga) Aylanadi, mamlakat mustaqil siyosat yuritishdan mahrum bpiadi, Ichki siyosatda oliy harbiy va ma’muriy hokimiyat fors podshosi Noibi qoiida bo’lgan. 108 Kir II ning ichki va tashqi siyosati
Er. Aw. 559-yilda fors podshosi bo’lgan Kayxusrav I keyingi Ikki yil davomida Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 545- Va 539-yillarda Kayxusrav hoziigi Afg’oniston, O’rta Osiyo yer-Larini bosib oladi. Fors davlat hududi Hindistonning shimoliy-G’arbiy chegaralarigacha, Hindikushning janubiy yon bag’irlari va Sirdaryo havzalarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy Yo’nalishlarda o’z ta’sirini mustahkamlagach, Bobilga yurish qiladi. 539-yilda ikki oy davomida avgust-sentabr oylari Bobil yerlari Bosib olinadi. Bobil podsholigi rasman saqlab qolihadi, uning ijti-Moiy tuzilmasi o’zgartirilmaydi. Bobil shahri fors podsholari tura-Digan qarorgohlardan biriga aylanadi. Bobil davlat apparatida bobil-Liklar yetakchi o’rinda qolaveradi, bobilliklaming qadimgi diniy E’tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar.’ Amalda Bobil Mustaqil siyosiy birlashmadan ahmoniylar satrapiyasi (viloyatiga) Aylanadi, mamlakat mustaqil siyosat yuritishdan mahrum bpiadi, Ichki siyosatda oliy harbiy va ma’muriy hokimiyat fors podshosi Noibi qoiida bo’lgan.Bobil bosib olinganidan so’ng, barcha g’arbiy mamlakatlar (Suriya, Falastin, Finikiya) Misr chegarasigacha forslar qo’liga O’tadi. Finikiya, Bobil va Kichik Osiyoning savdo-hunarmandlar Qatlamlari tranzit savdo yoilarini xavfsizligini ta’minlaydigan ku-Chli markazlashgan davlatdan manfaatdor bo’lganlar. Shu sababli, Ular fors davlatini qo’llab-quwatlaydilar.Kayxusrav Yaqin Sharqni Misr chegaralarigacha bosib oigach,Fors davlatining shimoliy-sharqiy chegaralari xavfsizligiga jiddiy Xavf solib turadigan O’rta Osiyodagi ko‘chmanchi qabilalar ustiga Yurish boshlaydi. Kayxusrav er. Aw. 530-yilda Amudaryoning shi-Moliy qismiga o’tadi. Massaget qabilalari fors bosqinchilarini o’z Yerlarida tor-mor qiladilar. Kayxusrav ham bu jangda halok bo’ladi. 109 Doro 1ning tashqi siyosati
28 yoshli Doro (er. Aw. 522—486-yillar) pod-Sho boiadi. Doro I er. Aw. VII—VI asrlarda Kayxusravgacha Hukmron boigan ahmoniy podsholari avlodidan edi. U urug’ Aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli Bardiya bekor qil-Gan imtiyozlami qayta tiklaydi. Doro I taxtga o’tirishi bilan unga Qarshi Bobilda ko’tarilgan qo’zg’olonni bostirayotgan bir vaqtda Fors, Midiya, Elam, Maigiyona, Parfiya, Sattagidiya (hoziigi Afg’onistonda) O’rta Osiyoning sak qabilalari va Misr qo’zg’olon Ko’taradilar. Forsda o’zini Bardiya deb e’lon qilgan Vaxayazdata Nomli kimsa Doroga qarshi qo’zg’olon ko’tarib, sharqiy Eron Viloyatlari va Afg’onistongacha bo’lgan hududlami bosib olgan. Err.aw. 521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata qo’shinlarini tor-mor Qilgan. 110 Doro 1ning islohotlari
Doro I davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qiladigan qa-Tor islohotlar o’tkazadi. Doro I islohotlari, eng awalo, bosib olin-Gan hududlar ustidan nazoratni amalga oshirish va davlat boshqa-Ruvi tuzumini yaratish, soliqlar yig’imini tartibga solish va Oshirishga xizmat qilgan. Islohotlar bir necha yilda amalga oshiri-Ladi. Bu islohotlarni amalga oshirish natijasida Bobil, Misr va Boshqa hududlarda yangi ma’muriy tizim vujudga keladi va ah-Moniylar davlatining oxiigi yillarigacha boshqaruv tizimida biror Sezilarli o’zgarish yuz bermaydi.Doro I davlat hududini satrapiya (viloyat, fors tilida kshatriy) Deb atalgan ma’muriy soliq okruglariga bo’ladi. Satrapliklar o‘z haj» Mi jihatidan ilgarigi, ilk katta davlatlar, provinsiyalardan katta Bo’lgan. Satrapliklar mamlakatning eski davlat va etnografik chega-Ralariga rnos kelgan. Satrapliklar ichida avtonom o’z-o’zini bosh* Qaradigan qabila va shaharlar Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon Shaharlari mavjud bo’lgan. Forslar Finikiya shaharlarining ichki Ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular ahmoniylami Oxirigacha qo’llab-quwatlaganlar. 111 Karfagen davlatining ilk davri
Eramizdan awalgi II—I ming yillikiar oralig‘ida finikiyaliklar G‘aibiy 0 ‘rtayer dengizida ilk koloniyalarini barpo qila boshlaydi-Lar. Er. Aw. I ming yillik boshlaridagi Finikiyaning Ispaniyadagi Koloniyalari Gades, Afrikadagi Utika shaharlari yirik savdo hunar-Mandchilik markazlariga aylanadi. Ammo Finikiyaning barcha ko-Loniyalari ichida Tir shahri Shimoliy Afrikada Karfagen yoki Kaix-Emish yangi shahar edi (eramizdan awalgi 825 yoki 814-yil barpo Qilingan) iqtisodiy jihatdan yuqori darajada taraqqiy qilgan va si-Yosiy qudratga erishgan. 0 ‘rtayer dengizida savdo va dengiz Yo’llari kesishgan qulay joyda joylashgan Karfagen asta-sekin Boyiy boshladi. Dastlab ko’chib kelganlar yersizlikdan qiynalib, Mahalliy aholi yerlarida yashash huquqi uchun pul toiashga maj-Bur boiganlar. Shahar boyib boiishi bilan uning atrofidagi yerlar Mahalliy aholidan sotib olina boshlanadi yoki bosib olinadi. 112 Karfagen kolloniyalari ichida yetakchi bo’lishining asosiy sabablari Er. Aw. VII asrdan boshlab Karfagen tarixida ikki yuz yilga Yaqin davom etgan yangi davr boshlanadi. Bu davrda Karfagen Shahri G‘arbiy O’rtayer dengizidagi Finikiyaning boshqa koloniya-Larining markaziga aylanadi. Finikiya koloniyalari ichida Karfagen-Ning yetakchi bo’lishining bir qancha sabablari bor edi.|g Finikiyaning Osuriya va Eronga qaram bo’lishi natijasida Metropoliya bilan siyosiy aloqalami zaiflashuvi.2. Yunonlami janubiy Italiya va G’arbiy O’rtayer dengizini Faol kolonizatsiya qilishi tufayli ulami foydali xalqaro savdo va Dengiz yo’llarida hukmron bo’lish xavfi.3. G’arbiy O’rtayer dengizidagi Finikiya koloniyalarini ichki Taraqqiyotini ma’lum darajada koordinatsiya qilish va hamkorlikni Kuchaytirish ehtiyoji.
113 Qudratli Karfagen davlatining tashkil topishi Karfagenning gullab-yashnagan davri eramizdan awalgi V Asr o’rtalaridan- eramizdan awalgi III asr o‘rtalariga to‘g‘ri ke-Ladi. Sisiliyadagi yurishlarda mag’lub boigan Karfagen o’z tashqi Siyosatining asosiy yo’nalishini Shimoliy Afrikaga qaratdi. Karfagen hoziigi Tunis va Jazoir qiig’oqlarini va bu hududlarning Ichki hosildor yerlarini kolonizatsiya qila boshladi. Karfagen den-Gizchilari Mavritaniya, Marokkoning Atlantika okeani qiig’oqlariga Chiqib, bu yerlarda manzilgohlarga asos soldilar. Er. Aw. VII asrda Karfagen dengizchisi Gannon 60 kema va 30 ming kishilik dengiz Ekspeditsiyasi bilan Atlantika qiig’oqlarini tekshirdi. Afrikada Katta-katta hududlarni bosib olinishi, Ispaniya janubidagi Sar-Diniya orolidagi va Sisiliya g’arbidagi koloniyalar Karfagenni ko’p Sonli aholiga ega boigan iqtisodiy va siyosiy jihatdan qudratli Katta imkoniyatlarga ega imperiyaga aylantirdi. O’z savdogarLarini himoya qilish, muhim savdo yo’llarini o’z qo’lida saqlab Turish uchun Karfagen boshqa davlatlar bila л o’nlab shartnomalar Tuzdi va faol tashqi siyosat yuritdi. Bu Karfagenning G’arbiy O’rtayer dengizi havzasida uzoq vaqt yetakchi o’rinni egallashiga Qulay shart-sharoitni yaratdi.
114 Karfagendagi ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar Er. Aw. V—IV asrlarda Karfagen O’rtayer dengizidagi vositachi Savdoning markazi edi. Karfagen orqali Sharqiy O’rtayer dengizi-Ning turli viloyatlariga, yunon shaharlariga va Pireney yarim oroli-Ning Atlantika qiig’oqlariga turli mahsulotlami yetkazib beradi. G’arbiy O’rtayer dengizida Karfagenning savdo manfaatlarini hi-Moya qiladigan Rim bilan uchta shartnoma tuziladi. Er.aw. V—III Asrlarda Karfagen yirik hunarmandchilik markazi edi. Kulolchilik, Zaigarlik, qurolsozlik ustaxonalarda oliy navli mahsulotlar tayyorlan-Gan. Karfagenliklar mohir quruvchi bo’lganlar, karfagen shahri Mustahkam devorlar bilan o’rab olingan edi. Shahar ichida ibo-Datxonalar, saroylar, zodagonlar, oddiy fuqarolar uylari, ombor va Doklar (kema tamirlanadigan va quriladigan joy) qurilgan. Ke-Masozlik yuqori darajada rivojlangan.Karfagen bepoyon ekin yerlariga ega edi. Dehqonchilik qul-Dorlik xo’jalildaiida asosiy soha edi. Tokzorlar, zaytim daraxtlari, Bog’ va polizlar mo’l-koi hosil beigan. Er.aw. VI—III asrlardaKarfagenda rivojlangan qulchilik unsurlari bo’lgan quldoriik Jamiyati mavjud edi. Shu bilan biiga erkin ishlab chiqaruvchilar Ko‘p bo’lgan. Karfagen shahrining o’zida 200 ming aholi ya-Shagan. Oliy tabaqa yirik yer egalari, katta savdogariar va ko-Hinlardan iborat bo’lgan. Sharq mamlakatlaridan farq qilgan Holda Karfagenda byurokratik boshqaruv apparati yuk edi. Mamlakatning iqtisodiy qudrati asosini ko’p sonli qullar va qaram Aholini shafqatsiz talashi tashkil qilgan.
115 Karfagenning siyosiy tuzumi Karfagenning siyosiy tuzumi eng boy Karfagen oilalarining Tor guruhi manfaatlarining aks ettiradigan oligarxiya edi. Er.aw. V—IV asrlarda oliy fiiqarolik hokimiyati vakolati berilgan bir Yil muddatga saylanadigan oliy mansabdor ikki sufet edi. Bar-Cha davlat ishlarini 30 lar kengashi va 300 a’zodan iborat oqso-Qollar kengashi hal qilgan. Oliy nazorat oigani 104 lar kengashi Boiib, u sudyalik vazifalarini ham bajaigan. Karfagenning xalq Yig’ini ahyon-ahyonda chaqirilgan. U siyosiy hayotga seziladi Ahamiyatga ega emas edi. Kengashlarda qatnashadigan oligaixlar Biror-bir zodagon oilaning hokimiyatni bosib olishiga yo’l Qo’ymaslik uchun harakat qilganlar. Karfagenning ichki siyosiy Hayoti tarixi hokimiyatni bosib olish uchun oliy tabaqa zodagon Guruhlari o’rtasidagi doimiy kurashdan iborat edi. Er.aw. VI Asr o’rtalarida dastlab lashikarboshi Malx Karfagenda o’z hokimi-Yatini o’matadi. Keyin esa zodagon Magon oilasi qariyb 50 yil Davomida hokimiyat tepasida turadi.Er.aw. V asr o’ltalaridagina Karfagen oligarxiyasi Magon Oilasining hukmronligidan qutulib, yana o’z hokimiyatini qayta Tiklay olgan. Er.aw. V asr ikkinchi yarmidan III asr o’rtalarigacha Karfagen O’rtayer dengizining g’arbidagi eng qudratli davlat Boiib, uning qudratini asosi yuqori rivojlangan iqtisodiyot, di-Namik ijtimoiy tuzilish, oligarxiyaning barqaror tizimi edi. Ammo Er.aw. Ill asrning 60-yiIlariga kelib Karfagen G’arbiy O’rtayer Dengizi havzasida hukmronlik uchun Rim bilan keskin kurashga Kirishadi. Er. Aw. Ill—II asr o’rtalarida puni urushlari natijasida Karfagen batamom tor-mor qilinib, uning hududi Rim respub-Likasining Afrika profinsiyasiga aylantiriladi (er..aw. 146-yil).
116 Karfagen madaniyati Karfagen Misr, Xett, Bobil va Osuriya madaniyatlarim doimiy tn’siri ostida bo’lgan va shu sababli uning madaniyati sinkretik (madaniyatlar qo’shilmasi hosilasi) xususiyatiga ega edi. Karfagen-Ning muntazam urushlar bilan bandligi yuqori darajada rivojlan-Gan madaniyatning taraqqiyotiga shart-sharoit yaratmaydi. Jum-Ladan, adabiyot, tasviriy san’at va falsafa zaif rivojlangan. Amaliy Fanlardan agronomiya, geografiya, matematika, fortifikatsiya va as-Tronomiya sezilarli rivojlanadi. Britaniyaga dengiz sayohati At-Lantikaning ekvatorial qirg’og’iga Gannonnin^ mashhur sayohati Va Karfagen atrofini mudofaa devorlari bilan o’rab olish tabiiy Fanlarning taraqqiyoti natijasi edi. Magon tomonidan maxsus yozil-Gan agronomiya traktati lotin tiliga taijima qilingan. Karfagenliklar Qadimda Afrika, O’rtayer dengizi, Atlantika qirg’og’i, Kanar va Azor orollarining eng aniq geografik xaritasiga ega bo’lganlar. Karfagen panteonining bosh xudolari ma’buda Tinnit va Vaal-Melkart edi. Tinnit shahar homiysi, doncilk, mo’l-ko’lchilik va Tirilayotgan tabiat, hayotbaxsh ne’mat yaratuvchisi edi.Dushmanlami qo’rqituvchi Molox — urush xudosi bo’lib, Ba’zida odamlami qurbonlikka keltirishni talab qilgan. Bu xudolar Sharafiga Finikiya an’analarini, Misr motivlarini va yunon Me’morchiligi usullarini o’zida to’plagan sinkretik uslubda ibo-Datxonalar qurilgan. Karfagen madaniyati G’arbiy O’rtayer dengizi Va Shimoliy Afrika tarixida muhim iz qoldirdi
117 Karfagenning siyosiy tuzumi Karfagenning siyosiy tuzumi eng boy Karfagen oilalarining Tor guruhi manfaatlarining aks ettiradigan oligarxiya edi. Er.aw. V—IV asrlarda oliy fiiqarolik hokimiyati vakolati berilgan bir Yil muddatga saylanadigan oliy mansabdor ikki sufet edi. Bar-Cha davlat ishlarini 30 lar kengashi va 300 a’zodan iborat oqso-Qollar kengashi hal qilgan. Oliy nazorat oigani 104 lar kengashi Boiib, u sudyalik vazifalarini ham bajaigan. Karfagenning xalq Yig’ini ahyon-ahyonda chaqirilgan. U siyosiy hayotga seziladi Ahamiyatga ega emas edi. Kengashlarda qatnashadigan oligaixlar Biror-bir zodagon oilaning hokimiyatni bosib olishiga yo’l Qo’ymaslik uchun harakat qilganlar. Karfagenning ichki siyosiy Hayoti tarixi hokimiyatni bosib olish uchun oliy tabaqa zodagon Guruhlari o’rtasidagi doimiy kurashdan iborat edi. Er.aw. VI Asr o’rtalarida dastlab lashikarboshi Malx Karfagenda o’z hokimi-Yatini o’matadi. Keyin esa zodagon Magon oilasi qariyb 50 yil Davomida hokimiyat tepasida turadi.Er.aw. V asr o’ltalaridagina Karfagen oligarxiyasi Magon Oilasining hukmronligidan qutulib, yana o’z hokimiyatini qayta Tiklay olgan. Er.aw. V asr ikkinchi yarmidan III asr o’rtalarigacha Karfagen O’rtayer dengizining g’arbidagi eng qudratli davlat Boiib, uning qudratini asosi yuqori rivojlangan iqtisodiyot, di-Namik ijtimoiy tuzilish, oligarxiyaning barqaror tizimi edi. Ammo Er.aw. Ill asrning 60-yiIlariga kelib Karfagen G’arbiy O’rtayer Dengizi havzasida hukmronlik uchun Rim bilan keskin kurashga Kirishadi. Er. Aw. Ill—II asr o’rtalarida puni urushlari natijasida Karfagen batamom tor-mor qilinib, uning hududi Rim respub-Likasining Afrika profinsiyasiga aylantiriladi (er..aw. 146-yil)
118 . BIRINCHI Punni urushi 119 М. Ав. V асрнинг ва III аср ораларида Карфаген Ўртаер денгизининг Ғарбидаги энг қудратли давлатга айланади. Аммо м. Ав. III асрнинг 60 Йилларига келиб Карфаген ғарбий Ўртаер денгизида ўзига нисбатан кучли Бўлган рақиби Рим салтанати билан аёвсиз жанглар олиб боришига тўғри Келди. Биринчи, иккинчи ва учинчи Пуни уруши натижасида Карфагенликлар баъзан ғалабага эришган бўлсалар. Учинчидаги мағлубият Натижасида Карфаген давлати ва шаҳри вайрон этилиб, бу жойлар Рим Салтанати мулкига айланди. 121 qadimgi Eron
Eron bepoyon togii va ko’p cho’Ilardan iborat kontinental Iqlimli mamlakat. Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog’ oldi Hududlari juda ko’p. Shimolda Elburs tog’ tizimi va unga Turk-Man, Xuroson togiari qo’shiladi. G’arbdan va janubdan Zagros va Janubiy Eron togiari o’rab turadi. Janubiy g’arbiy Eronda (Xuzis-Ton) Korun va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan Yerlar mavjud.Qadimgi g’arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit Hind-yevropa tillarida so’zlashadigan qabilalar yashagan. Eron So’zi «ariana* — oriylar mamlakati degan ma’noni bildiradi. Er.aw. II ming yillikda oriy qabilalari Eron, Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan. 122 Qadimgi Eron tarixshunosligi va manbashunoslik
Eron tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalaiga Boy. Yozuvlardan eng qadimgilari er.aw. Ill—I ming yilliklardagi Janubiy-g’arbiy Eron hududi bo’lgan Elam tarixini yoritadi: ular Podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag’ishlov matnlari, davlat-Lararo shartnomalardir.Qadimgi fors davlati tarixi bo’yicha manbalar xilma-xil: bu Xo’jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, amaldorlaming rasmiy Yozishmalari. Hoziigi vaqtda qadimgi fors tilida elam va akkad til-Lariga tarjima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari Chop etilgan. 1972-yxlda fransuz aixeologlari Suzada Doro I ning Ulkan haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr Iyeroglif matnlari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Per-Sepol yoki Pasaigadda, podsho Kserks yozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.aw. Ill ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan Yozilgan 800 ta hujjat topilgan.Fors qabilalarini Old Osiyo chegaralaridagi harakati to’g’risida Er.aw. IX—VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari ma’lumot beradi.Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar tomonidan bosib Olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga oid loy taxtachalarda Yozilgan 10000 ming bobil xususiy huquqiy va ma’muriy xo’jalik Hujjatlari mavjud. 123 Qadimgi Elam Er. Aw. VII—VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda dehqon-Chilik bilan shug’ullanadigan o’troq va ko’chmanchi chorvador Qabilalar er.aw. VI—V ming yilliklarda Eronning boshqa Hududida tarqaladi. Er. Aw. Ill ming yillik boshlarida janubiy-G’arbiy Eronda Elamtu (Bobil ,va osur tilida «mamlakat») yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mesopotamiya Hamda shimoliy va sharqiy Eron bilan bog’langan Korun va Kerxa Daryolari vodiylarida joylashgan. Gaza shahri poytaxtga aylandi. Elam davlati er.aw. XXIV—XXII asrlarda Akkad podsholigiga Bevosita qaram bo’ladi.Er.aw. XXII asr boshlarida Elam mustaqil davlatga ayla-Nadi. Podsho sukkalmax («buyuk elchi») unvoni bilan Suzadan Turib davlatni boshqaigan. Davlatni boshqarishda yordam beigan Podshoning kenja ukasi sukkalom («elchi») deb atalib, Simash (elam tilida Nishanki) shahrini qaroigoh qilib, Elam va Simashni Boshqaigan. Kichik viloyatlar «otalar» («adda») boshqaiganlar. Hukmdor dunyodan o‘tgach, uning o‘miga podshoning ona Urug‘idan jiyani yoki singlisini o‘g‘li taxtga o‘tirgan. Elam pod-Sholari oilasida bo‘lg‘usi hukmdorlar o‘z singillari bilan turmush Qurganlar (levirat). Podsho vafot qilgach, uning ukasi akasini beva Ayoliga uylanib, podsho bo‘lish huquqiga ega bo‘lgan.Er. Aw. XIV asrdan er. Aw. XII asrlarigacha Elam Bobilga Qaram bo‘ladi. Elam er. Aw. 1155-yildan er. Aw. 1115-yillarda O‘z mustaqilligini qayta tiklaydi. Elam er. Aw. VII asrdan Boshlab, Bobil bilan ittifoqda Osuriyaga qarshi faol kurashadi. Er. Aw. 549-yilda forslar Elamni bosib oladilar.
124 Qadimgi Midiya Midiya shimoliy-g’arbiy Eronda joylashgan edi. Mamlakatning G’arbiy qismi Zagros tog‘i hududi boiib, keyinchalik Midiya At-Ropatenasi deb atalgan. Atropatenadan sharqda Midiyani tekislik Qismi joylashgan. Er. Aw. Ill—II ming yilliklarda bu hududlarda Kassit, kutiy, xurrit tillarida so’zlashadigan o’troq va ko’chmanchi Chorvadorlar yashaganlar.Er. Aw. VII asrda g’arbiy Eronda ilk siyosiy birlashmalar Paydo boiadi. Shunday birlashmalardan biri Manna podsholigi edi. Er. Aw. 672-yilda Midiya qabilalari yo’lboshchi Kashtariti bosh-Chiligida Osuriyaga qarshi qo’zg’olon ko’taradilar. Er. Aw. 671- Yilda midiyaliklar o’z hududlarining g’arbiy qismidan osuriyalik-Lami haydab chiqarib, mustaqil davlat tuzganlar. Kashtariti sekin-Asta Midiya qabilalarini birlashtiradi. Er. Aw. VII asr o’rtalarida Midiya qadimgi sharqda kuchli davlatga aylanadi. Er. Aw. 625-yil Kashtaritining o’g’li Kiaksar skiflarning bosqinini bartaraf qilib, Barcha midiya qabilalarini birlashuvini to’liq tugallaydi va poytaxti Ekbatana boigan yagona davlat tuzadi. U qurol turlari bo’yicha (nayzabardorlar, kamonchilar, otliqlar) boiingan muntazam Qo’shin tuzadi. Shundan so’ng, Midiya raqibi Osuriyaga qarshi Dastlab o’zi, keyin Bobil bilan ittifoq boiib kurash boshlaydi. Er. Aw. 612-yil avgustida Midiya va Bobil qo’shinlari Osuriyaning Poytaxti Nineviyani yer bilan yakson qiladilar. Er. Aw. 609-yilda Ular Xarran shahrida osur qo’shinlari qoldiqlarini tor-mor qil-Ganlar. Midiya shimoliy Mesopotamiya va Xarran viloyatini, Janubda fors, Kaspiy dengizini janubi-sharqidagi Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 593-yilda midiyaliklar Urartu, skif Davlatlarini Sakasena va Mannani o’ziga qo’shib oladi. Er. Aw. 585—550-yillarda podsholik qilgan Astiag davrida Midiya katta vaqudratli davlatga aylanadi. Bu vaqtda Elam ham qo‘shib olinadi. Er. Aw. 550-yilda Midiyaga qarshi forslar qo’zg’olon ko’tarib, Uni bosib oladilar.
125 Ahamoniylar davrida Eronning tashkil topishi 126 Kayhusraf davrida eron Er. Aw. 559-yilda fors podshosi bo’lgan Kayxusrav I keyingi Ikki yil davomida Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 545- Va 539-yillarda Kayxusrav hoziigi Afg’oniston, O’rta Osiyo yer-Larini bosib oladi. Fors davlat hududi Hindistonning shimoliy-G’arbiy chegaralarigacha, Hindikushning janubiy yon bag’irlari va Sirdaryo havzalarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy Yo’nalishlarda o’z ta’sirini mustahkamlagach, Bobilga yurish qiladi. 539-yilda ikki oy davomida avgust-sentabr oylari Bobil yerlari Bosib olinadi. Bobil podsholigi rasman saqlab qolihadi, uning ijti-Moiy tuzilmasi o’zgartirilmaydi. Bobil shahri fors podsholari tura-Digan qarorgohlardan biriga aylanadi. Bobil davlat apparatida bobil-Liklar yetakchi o’rinda qolaveradi, bobilliklaming qadimgi diniy E’tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar.’ Amalda Bobil Mustaqil siyosiy birlashmadan ahmoniylar satrapiyasi (viloyatiga) Aylanadi, mamlakat mustaqil siyosat yuritishdan mahrum bpiadi, Ichki siyosatda oliy harbiy va ma’muriy hokimiyat fors podshosi Noibi qoiida bo’lgan.Bobil bosib olinganidan so’ng, barcha g’arbiy mamlakatlar (Suriya, Falastin, Finikiya) Misr chegarasigacha forslar qo’liga O’tadi. Finikiya, Bobil va Kichik Osiyoning savdo-hunarmandlar Qatlamlari tranzit savdo yoilarini xavfsizligini ta’minlaydigan ku-Chli markazlashgan davlatdan manfaatdor bo’lganlar. Shu sababli, Ular fors davlatini qo’llab-quwatlaydilar.Kayxusrav Yaqin Sharqni Misr chegaralarigacha bosib oigach,Fors davlatining shimoliy-sharqiy chegaralari xavfsizligiga jiddiy Xavf solib turadigan O’rta Osiyodagi ko‘chmanchi qabilalar ustiga Yurish boshlaydi. Kayxusrav er. Aw. 530-yilda Amudaryoning shi-Moliy qismiga o’tadi. Massaget qabilalari fors bosqinchilarini o’z Yerlarida tor-mor qiladilar. Kayxusrav ham bu jangda halok bo’ladi.
127 Kambiz davrida eron Er. Aw. 530-yil avgust oyida fors taxtiga Kambiz (Kombiz) O’tiradi. Misr ichki nizo-g’alayonlar girdobida qolgan edi. Forslar Misrga yurish qilib, uning qo’shinini tez tor-mor qiladilar. Flot Urushsiz taslim boiadi, fir’avn Psammetix III asirga tushadi. Bu Voqea er. Aw. 525-yilda yuz beradi.Mismi bosib olgach, Kambiz Efiopiyaga qarshi urush bosh-Laydi. Yetarlicha oziq-ovqatga ega boimagan qo’shin suvsiz Sahroga tushib qoiadilar. Qo’shinda odamxo’rlik boshlanib, Kam-Biz chekinishga majbur boiadi. Kambiz Memfisga qaytib, Misrda Boshlangan qo’zg’olonni bostiradi. Kambizning vorisi Doro 1 ning Bexistun qoya yozuvlarida bayon qilihgan, (rasmiy farazlariga Ko’ra) Kambiz Misiga kelguniga qadar o’zining ukasi Bardi-Yadan shubhalanib, uni maxfiy ravishda oidmshga buyruq beradi. Mag Gaumata ismli kimsa bundan foydalanib, o’zini Bardiya deb E’lon qiladi va u 522-yil 2-martda Bardiya nomi bilan taxtga O’tiradi. Bardiya-Gaumata qaram xalqlami o’ziga moyil qilish Uchun soliq va harbiy majburiyatlami uch yilga bekor qiladi. U Fors urug’-zodagonlarining imtiyozlarini bekor qilish, ularning iqti-Sodiy va siyosatdagi hukmronligini o’mini tugatish siyosatini yu-Ritadi. Shu sababli, u mamlakatdagi keng xalq ommasini qo’llab-Quwatlashiga erishadi.
128 Dodo 1 davrida eron 28 yoshli Doro (er. Aw. 522—486-yillar) pod-Sho boiadi. Doro I er. Aw. VII—VI asrlarda Kayxusravgacha Hukmron boigan ahmoniy podsholari avlodidan edi. U urug’ Aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli Bardiya bekor qil-Gan imtiyozlami qayta tiklaydi. Doro I taxtga o’tirishi bilan unga Qarshi Bobilda ko’tarilgan qo’zg’olonni bostirayotgan bir vaqtda Fors, Midiya, Elam, Maigiyona, Parfiya, Sattagidiya (hoziigi Afg’onistonda) O’rta Osiyoning sak qabilalari va Misr qo’zg’olon Ko’taradilar. Forsda o’zini Bardiya deb e’lon qilgan Vaxayazdata Nomli kimsa Doroga qarshi qo’zg’olon ko’tarib, sharqiy Eron Viloyatlari va Afg’onistongacha bo’lgan hududlami bosib olgan. Err.aw. 521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata qo’shinlarini tor-mor Qilgan.
129 Doro 1 davrida eron 28 yoshli Doro (er. Aw. 522—486-yillar) pod-Sho boiadi. Doro I er. Aw. VII—VI asrlarda Kayxusravgacha Hukmron boigan ahmoniy podsholari avlodidan edi. U urug’ Aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli Bardiya bekor qil-Gan imtiyozlami qayta tiklaydi. Doro I taxtga o’tirishi bilan unga Qarshi Bobilda ko’tarilgan qo’zg’olonni bostirayotgan bir vaqtda Fors, Midiya, Elam, Maigiyona, Parfiya, Sattagidiya (hoziigi Afg’onistonda) O’rta Osiyoning sak qabilalari va Misr qo’zg’olon Ko’taradilar. Forsda o’zini Bardiya deb e’lon qilgan Vaxayazdata Nomli kimsa Doroga qarshi qo’zg’olon ko’tarib, sharqiy Eron Viloyatlari va Afg’onistongacha bo’lgan hududlami bosib olgan. Err.aw. 521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata qo’shinlarini tor-mor Qilgan. 130 Doro 3 davrida eron
So’nggi Eron Podshosi Doro III jur’atsiz, qo’rqoq er. Aw. 334—330-yillarda Yunon-makedonlar hujumini qaytara olmadi. U Issa yonidagi Jangda (er. Aw. 333-yil) va Gavgamela yonidagi hal qiluvchi jkki Jangda Iskandardan yengildi. Doro III yengilgach, Baqtriyaga Qochib ketdi va u yerda o’z yaqinlari tomonidan o’ldirildi. Shii bi-Lan ahmoniylar Eroni davlati quladi. 131 Ahamoniy larning ijtimoiy va davlat tuzumi
Keyingi podsholik davrida ichki ziddiyatlar, satraplaming O’zboshimchaligi, O’rta Osiyo saklari Misrni ajralib chiqishi yuz Berdi. Lekin davlat chegaralari o’zgarmay qolaverdi. Faqat er. Aw. IV asrda g’ayratli artakserks III er. Aw. 404-yilda ajralib ketgan Mismi er. Aw. 343—342-yillarda yangidan bosib oldi. Kichik Osi-Yodagi yunon shaharlari ustidan yana nazorat tikladi. So’nggi Eron Podshosi Doro III jur’atsiz, qo’rqoq er. Aw. 334—330-yillarda Yunon-makedonlar hujumini qaytara olmadi. U Issa yonidagi Jangda (er. Aw. 333-yil) va Gavgamela yonidagi hal qiluvchi jkki Jangda Iskandardan yengildi. Doro III yengilgach, Baqtriyaga Qochib ketdi va u yerda o’z yaqinlari tomonidan o’ldirildi. Shii bi-Lan ahmoniylar Eroni davlati quladi.Ahmoniylar davlatiga uzoq bosqinchilik urushlardan sq‘ng, fors Davlati paydo boigunga qadar Kichik Osiyo, Elam, Bobil, Suriya, Va Misr kabi o’zining rivojlangan davlat hokimiyatiga ega bo’lgan Hududlar kiigan. Bundan tashqari, forslar ko’chmanchi arab va Skif qabilalarini bo’ysundiradilar. Ulkan davlat tarkibiga kiigan Xalqlar, elat va qabilalar turli bosqichdagi ijtimoiy-iqtisodiy tu-Zumda yashaganlar. Ayrim viloyatlar hududlarda tovar-pul mu-Nosabatlari yuqori darajada rivojlangan. Forsning o’zida yollanib Ishlovchi ishchilar «gardash» (fors tilida ) yoki «kurtash» (elam Tilida) deb atalgan. Bu ko’p sonli ishchi otryadlari bo’lib,ko‘pincha harbiy asirlar, majburiyatni o’tash uchun chiqarilgan Jamoachilardan iborat bo’lgan. 132 Ahamoniy lar da qo’shin
Fors podsholigining qudratini asosi fors va midiyaliklar tashkil Qilgan jangovar qo’shin belgilagan. Qo’shinnig jangovar qobiliyatini Tashkil qilishda fors va midiyaliklardan tashqari O’rta Osiyoning sak Jangovar qabilalari, baqtriyaliklar muhim o’rin tutganlar. Saklar asosan Imtiyozli otliq qo’shinlaida xizmat qilganlar. Harbiy qal’a, gamizon, Tayanch punktlarda odatda oliy harbiy mansabni forslar egallaganlar. Qo’shin otliq va piyoda qismlardan tashkil topgan. Otliq qismlar, zo-Dagonlardan, piyodalar dehqonlardan olingan. Bu ikkala qismlaming Uyg’un harakati urushlarda g’alabani qo’lga kiritishga sabab bo’lar edi. Piyoda qo’shining asosiy quroli kamon, suvoriyning qurol-aslahasi Temir sovut, jez qalqon va ikki temir nayza bo’lgan.Qo’shinning eng ilg’or qismi o’n ming «o’lmas» ‘askarlarini Birinchi mingtasi faqat fors aslzodalari vakillaridan iborat bo’lib, Podshoning shaxsiy qo’riqchilari hisoblanganlar. Qolgan qismlari Turli fors, elam qabilalaridan to’ldirilgan.Bosib olingan mamlakatlarda qaram aholining qo’zg’olonlarini Bostirish maqsadida qo’shinlar joylashtirilgan. Misr va Bobilda10—12 ming kishilik qo’shin tuigan. Davlat chegaralarida haibiy-Laiga yer berilib harbiy gamizonlar joylashtirilgan. Bevosita xiz-Matda bo’lgan harbiylar har oyda mahsulot bilan ish haqi olganlar.Iste’foga chiqqan askar oilasi bilan asosan kichik yer ulushidan Kun ko‘rgan, savdo va turli hunarlar bilan shug‘ullangan.Eng muhim urush harakatlari davrida har bir qaram xalq ma’lum Miqdorda askar yetkazib berish majburiyatini olgan. Doro I davrida Forslar dengizda ham yetakchi rol o’ynay boshlaydilar. Dengiz janglari Finikiya, Kipr, Egey orollari va Misr floti yordamida olib borilgan. Matros sifatida saklar, forslar xizmat qilganlar. Ko’pincha flotda rah-Barlik vazifalarida misrliklar bo’lgan. Er. Aw. V asrdan boshlab Fors O’lkasida dehqonlaming iqtisodiy ahvoli yomonlashadi. Dehqonlar Harbiy xizmatdan bosh torta boshlaydilar. Bu o’z navbatida fors piyoda Qo’shinlarini jangovar qobiliyatini yo’qotishga olib keladi. Endilikda Ular yaxshi qurollangan yunon yollanma askarlari bilan almashtirila Boshlanadi. 133 Behustun va naqshi Rustam yozuvlari
Persepoldan 3 km. Uzoqlikda Naqshi Rustam deb nomlangan Qoyalarda Doro I va boshqa fors podsholarining relyeflar bilan Bezatilgan qabrlari mavjud. Doro I davrida Suzada katta qurilish-Lar olib borilgan. Qurilish ashyolari 12 mamlakatdan olib kelin-Gan. Doro I ning yozuvlarida shunday deyilgan: «Kedr daraxtivLivan togiaridan olib kelingan, Suzaga uni kariylar, bobilliklar Olib kelishdi. Yog’och Gandxara va Karmaniyadan olib kelin-Gan. Bu yerda ishlatilgan oltin Lidiya va Baqtriyadan olib kelin-Gan. Feruza Xorazmdan, kumush, eban daraxti Misrdan, saroy Devorlari uchun bezaklar Ioniyadan, fil suyagi Efiopiya va Kari-Yadan olib kelingan edi. Tillakor ustalar midiyalik va misrliklarEdi. Yog’ochga naqsh beradiganlar misrliklar bo’lgan. Ahmoniy-Laming saroylari fors davlatining kuch-qudratini ramziy ma’noda Aks ettirishi kerak edi. 134 Qadimgi Eronning arxeologik o’rganilishi
1972-yxlda fransuz aixeologlari Suzada Doro I ning Ulkan haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr Iyeroglif matnlari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Per-Sepol yoki Pasaigadda, podsho Kserks yozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.aw. Ill ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan Yozilgan 800 ta hujjat topilgan.Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, Arxeologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk Qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad xarobalaridan topilgan ulug’vor haykallar, qoya tosh re-Lyeflaii qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, Harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib o’iganilgan. Yevropa Olimlari J. De Maigo va Grishman bu qadimgi shaharlar xaro-Balarini o’iganib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo’shdilar. 135 Qadimgi Eron madaniyati
Qadimgi Eron mafkurasida er. Aw. I ming yillikda shakllangan Diniy ta’limot zardushtiylik muhim o‘rin egalladi. ZardushtiyldinMidiya podshosi Astiag davridayoq rasmiy dinga aylangan edi. Zardushtiylik dinining kohinlari dini an’ana urf-odat va rasm-Rusumlarni saqlovchi maglar bo‘lgan. Zardushtiylik odamlami qur-Bonlik qilishni taqiqladi, odamlami bir-biriga mehribon bo’lishni Taig’ib qildi. Doro I er. Aw. 520-yil atrofida zartushtiylikni rasmiy Davlat dini deb e’lon qildiForsda qadimgi zardushtiylik tabiat xudolari Mitra (quyosh Xudosi), Anaxita (suv va hosildorlik xudosi) va yomg‘lik, oy, Shamol kabilarni o’zida ifodalagan xudolarga sig’inilgan. Fors pod-Sholari zardushtiylikning afzalligini tan olib, rasmiy din sifatida Qabul qilgan bo’lsalarda, eng qadimgi xudolardan voz kechma-Ganlar.Ahmoniylar boshqa dinlarga ham homiylik qilganlar. Doro I Bobil, Elam va Yaxudiyadagi buzib tashlangan ibodatxonalami Qayta tiklashga buymq beradi. Misr ishg’ol qilingach, Kambiz Misr urf-odatlari bo’yicha toj kiydi. U Sais shahridagi ma’buda Neyt ibodatxonasida diniy marosimlaiga qatnashadi. Doro I o’zini Ma’buda Neytning o’g’li deb e’lon qiladi, xudo Amon va boshqaMisr xudolariga bag’ishlab ibodatxonalar quradiQadimgi fors me’morchiligining ulug’vor inshootlari Pasargad Va Suzadagi ■ saroy ansambllari edi. Pasaigad shahri maydoni 13S000 kv.mni tashkil qiladi. Bundan tashqari, 12000 kv.m sun’iy Maydon hosil qilingan. Tog‘ qiyaliklarini tekislash bilan bu sun’iy Maydonda shahar uch tomondan devor bilan o‘rab olinib, To‘rtinchi tomoni tog‘ qoyasiga chiqadi. Fors podsholari barpo qil-Gan Persepol saroyiga 110 zinapoyali keng hashamatli pilla-Poyadan chiqilar edi. Doro I ning saroyi (apadana) 3600 kv.m. Katta, tomining balandligi 20 m bo’lgan 72 ustunli zali bilan Mashihurdir.Qadimgi fors san’ati, Eron madaniyati an’analari Bobil, Misr, Osuriya va boshqa xalqlaming badiiy an’analari va texnika usul-Larining sintezi edi. Qadimgi fors san’ati namunalari ichida nozik Did bilan ishlangan toshdan ishlangan vazalar, metall qadah, fil Suyagidan yasalgan riton qadahlar, zeb-ziynat buyumlari, lazurit Haykallar mavjud. 136 Qadimgi Hindiston geografik joylashuvi va tabiiy sharoiti
Hindistonning bepoyon hududi, iqlim sharoitlari, relyefi, joyi Va tuprog’i jihatdan bir necha zonaga boiinadi. Shimoliy-g’arbiy Viloyatlar qadimda qalin o’rmonlar bilan qoplangan. Hind vodiysi-Ning tuprog’i juda hosildor. Shu yerda eramizdan awalgi III ming Yillikda janubiy Osiyoda eng qadimgi shahar sivilizatsiyasi Shakllandi. Hindiston shimoldan va shimoliy-sharqdan Osiyoning Boshqa qismidan Himolay togiari bilan ajratilgan. Err. Aw. II Ming yillikda bu yerdan hind-yevropa qabilalari yoii o’tgan. ‘Hind-gang tekisligining markaziy qismi qadimda «oriy» laming «muqaddas yeri» (Ar’yavarta) deb atalgan. Ikki buyuk daryoning Oraligida va Gangnjing yuqori qismida er. Aw. I ming yillikning Birinchi yarmida veda sivilizatsiyasi shakllandi.Gang daiyosining shimoliy-sharqiy havzasida namlik darajasi juda Yuqori va boy tropik o’simliklaiga ega. Er. Aw. I ming yillik o’rtalarida Bu hududda keng miqyosda dehqonchilik ishlari boshlanadi. Er. Aw. I Ming yillikning ikkinchi yarmida bu yerda Qadimgi Hindistonning eng Muhim siyosiy va madaniy markazlari vujudga keldi. 137 Qadimgi Hindiston tarixini davrlashtirish Janubiy Osiyning qadimgi tarixi quyidagi davrlaiga bo‘linadi
138 Qadimgi Hindiston tarixi buyi ha manbalar 139 Qadimgi Hindiston tarixnavisligi Janubiy Osiyo tarixini o’rganish XVII oxiridan aniqrogi, 1784-yil Kalkuttada sharqshunoslaming birlashmasi Osiyo jami-Yatiga asos solinishidan boshlandi. XVIII asr oxirida sanskrit ada-Biyotining yodgorliklari: «Manu qonunlari», Kalidasining «Sha-kuntaJi» dramasi, falsafiy poema «Bxagavagita» taqima qilindi.Nemis tadqiqotchilari Hindistonda jahon madaniyatining Ildizini qidirdilar. XIX asrning birinchi yarmida sanskrit tilining Qadimgi fors, lotin va yunon tillari bilan qarindoshligi nazariyasi Ilmiy asoslandi. XIX asming o’rtalarida va ikkinchi yarmida hind Adabiyotning yodgorliklari asosan vedalami tarjima qilish va chop Qilish yuzasidan muhim ishlar qilindi. Jumladan, Sharqning mu-Qaddas kitoblari 50 tomli (Oksford universitetida Maks Myuller Asos solgan) seriya, ko’p tomli sanskrit lug’atlari paydo boidi. XIX asming oxirida T.Ris, Devids pali tilidagi matnlarini O’rganish va chop etish jamiyatini tashkil etdilar.XIX asming 70-yillari XX asming boshlarida Hindistonda Arxeologik qazishlar boshlandi. Asrimizning 20—30-yillarida janubiy Osiyoning eng qadimgi hind sivilizatsiyasi ochildi. XX a» bosh-Larida hindshunoslikning umumiy konsepsiyasida yevrosentrizm An’anasi kuchli edi. Qadimgi hind jamiyati turg’un, mustaqil ta-Raqqiyotga qobiliyatsiz, hind davlati teokratik va despotik, tafakkur Chalg’itilgan va faqat diniy deb talqin qilindi. Hindistonga make-Doniyalik Iskandaming yurishini siyosiy ahamiyati bo’rttirib Ko’rsatildi. Hind madaniyatining muhim yutuqlari (epik asarlar, Poeziya, teatr) yunonlardan o’zlashtirilgan deb ko’rsatildi.
140 Qadimgi Hind sivilizatsiyasi Janubiy Osiyoda eng qadimgi boigan hind sivilizatsiyasi Hind daryosi vodiysida (hozir asosan Pokiston hududi taxminan Er, aw. XXII—XVI asrlar) paydo boiib, qadimgi Sharq silizatsiya-Laridan paydo boiishiga ko’ra uchinchi hisoblanadi.Hind daryosining g’arbida neolit davrida er. Aw. VII—VI Ming yilliklarda aholi dehqonchilik bilan shug’ullena boshlaydi. Vodiyda paxsa uyli kichik qo’ig’onlar paydo boiadi. Dastlabki Ikki shahar markazi Moxenjo-Daro va Xarappa, keyinchalik Chanxo-Daro va Kalibangan qazib ochiladi. Hoziigi vaqtda Hind Vodiysi havzasida Hind sivilizatsiyasiiJng bir nechaG’allQo’ig’onlari ochilgan.Moxenjo-Daro, Xarappa va Kalibangan shaharlari qurilishi Ikki qismli rejaga ega. Shahaming bir qismi sun’iy tepalikda Qurilib devor bilan o’ralgan. Bu ma’muriy-diniy inshootlar deb Taxmin qilinadi. Moxenjo-Daro qal’asida topilgan katta inshoot Yoki hokim qaroigohi boigan. Uning yaqinida diniy marosimlar Uchun xizmat qiladigan basseyn topilgan. Xarappa qal’asida ulkan G’alla ombori qurilgan.Moxenjo-Daro bir necha o’n ming kishi yashaydigan 2 kv. Km. Maydondan iborat. To’g’ri ko’chalar o’n metrgacha kenglikda Qurilgan. Uylar 2 qavatli, kanalizatsiyaga ega. Shahar hunar-Mandchiligi to’g’risida aniq tasawur hosil qilish mumkin. Kulol-Chilik, to’qimachilik yuqori darajada rivojlangan. Haykalchalar Kichik hajmda, hokim-kohin, yalang’och ayolning (raqqosa deb Taxmin qilinadi), jez haykalchalari topilgan. Ikki to’g’ri burchakli Muhrlar topilib, ularning ko’pchiligida mifologik manzaralar tas-Viri tushirilgan. Bu yerda topilgan boshqa muhrlarga o’xshash bu-Yumlar Hind vodiysidan uzoq boigan Baxreyn orollari, Mesopo-Tamiyadan, Eron va Turkmanistondan topilgan. Bu Moxenjo-Daro Va Xarappaning qadimgi Sharq sivilizatsiyalari bilan keng aloqada Bo’lganidan dalolat beradi.,
141 Qadimgi hind larning tili va yozuvi Nemis tadqiqotchilari Hindistonda jahon madaniyatining Ildizini qidirdilar. XIX asrning birinchi yarmida sanskrit tilining Qadimgi fors, lotin va yunon tillari bilan qarindoshligi nazariyasi Ilmiy asoslandi. XIX asming o’rtalarida va ikkinchi yarmida hind Adabiyotning yodgorliklari asosan vedalami tarjima qilish va chop Qilish yuzasidan muhim ishlar qilindi. Jumladan, Sharqning mu-Qaddas kitoblari 50 tomli (Oksford universitetida Maks Myuller Asos solgan) seriya, ko’p tomli sanskrit lug’atlari paydo boidi. XIX asming oxirida T.Ris, Devids pali tilidagi matnlarini O’rganish va chop etish jamiyatini tashkil etdilar. 142 Qadimgi hind e’tiqod Er. Aw. I ming yillik o’rtalarida yangi diniy e’tiqodlar vujudga Keldi. Ularning eng muhimi budda dinining «Uch qimmat»i edi. Bu Buddaning o’zi, draxma-uning ta’limoti va sangxa-unga E’tiqod qiluvchilar jamoasi hisoblanadi Budda dinining asoschisi Shaq’ya zodagon urug’idan bo’lgan shaxzoda Sidxartxa Gautama Bo’lgan. Uzoq azob chekishlardan so’ng, daraxt soyasida Sidx-Artxaga yorug’lik ma’rifati tushadi. Shundan so’ng, Sidxartxa Ma’rifatli (Budda) boiadi. •Budda- dini uchun turmush marosimi hech qanday ahamiyatga Ega emas edi. Dindorlar awalgiday to’y, o’lim marosimlariga brax-Manlarni ehaqirar edilar. Budda matnlari mahalliy so’zlashuv til-Larida tuzilgan bo’lib, aholiga tushunarii edi. Braxmanlar esa san-Skrit adabiyotini aholining juda ko’p qismidan yashirar edilar. Budda dini, ayniqsa, shahar aholisi o’rtasida keng tarqaldi, chunki Shahar paydo bo’lishining o’zi an’anaviy urug’chilik ijtimoiy alo-Qalarini yemirilishi, xususiy mulkning paydo bo’lishi, shaxsning Jamoadan ajralishi bilan bog’liq edi.i
143 Xarrapa madaniyatining inqirozi Er. Aw. XVIII asr oxirida Xarappa madaniyati tushkunlikka tu-Shib, sekin-asta halok boiadi. Hind sivilizatsiyasining siyosiy hokimi Moiy tizimi to’g’risida faqat umumiy tasawur qilish mumkin. Qal’a Va shahar rejasi davlat hokimiyat mavjudligidan darak beradi. G’alla Ombori va ishchilar uchun xonalar mavjudligi bu hududni aynan Mesopotamiyadagi mavjud ibodatxona, davlat xo’jaligi bilan O’xshashligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi, sha-Harlar va yozuvning mavjudligi, uy-joy inshootlari hajmlarining Katta-kichikligi aholi o’rtasida ijtimoiy tengsizlikni mavjudligidan da-Rak beradi.
144 Shimoliy Hindistonda ilk davlatlarning tashkil topishi М. Ав. I минг йиллик ўрталарига келиб Шимолий Ҳиндистонда 20 дан Ортиқ катта-кичик давлатлар ташкил топади. Шимолий ҲиндистондагиМагадха, Кашала, Нанд, Маурья, каби йирик давлатлар подшоБошқарадиган давлатлар бўлган. Бундай давлатни монархия дейилган.Қадимги Шимолий Ҳиндистонда Вриджи ва Малла каби давлатларҲам бор эдики, бу давлатларни оқсуяк-зодагонлар кенгаши ва халқ йиғиниТомонидан сайлаб қўйиладиган ҳокимлар бошқарганлар. Бундай давлатларРеспублика мақомидаги давлат ҳисобланган.
145 Vedalar davri madaniyati Qadimgi hind adabiyotining mashhur yodgorligi «Rigveda»ning Minglab madhiyalari va so’nggi veda adabiyotlari oriylaming diniy E’tiqodlari to’g’risida boy ma’lumot beradi.Qadimgi Hindistonda xudolar pog’onasi mavjud emas. Xudolar Samoda yashaydi. Oriylar xudolar tasviriga sig’inganlar. Qurbonlik Keltirish, olovga moy quyish, arpa donini tanlash bilan ifodalan-Gan, quyoki qurbonlik tutun bilan samoga ko’tarilib, xudolar Qurbonlikdan to’yib yerdagi bandalariga ovqat yuboradilar.Dastlab ibodatxonalar qurish ras bo’lmagan. Kohinlar yopiq Tabaqa bo’lgan. So’nggi veda davrida kohinlar alohida toifa, Braxmanlar vamasini tashkil qilganlar va boshqa vamalardan Mavqelari yuqoriligiga da’vo qilganlar. Uch varnadan birorta-Sining to’la huquqli a’zosi bo’lish uchun faqat bu vamada tug’ilish Emas, balki braxman o’qituvchi ning uyida o’qish va maxsus Bag’ishlov marosimlaridan o’tishi lozim edi. Bag’ishlov marosimida Bolaga muqaddas ip ilganlar bu «ikkinchi tug’ilish» hisoblangan. Shudralarga marosimga ishtirok etishga ruxsat berilmagan. «Ik-Kinchi tug’ilish» marosimi Veda matnlarini o’qish va diniy sirlarni Bilish huquqini beigan. Veda matnlarini o’qituvchidan o’quvchiga Faqat og’zaki uzatganlar. Natijada vaqt o’tishi bilan matnlar maz-Muni o’zgarib ketgan.
146 Hindiston da buddizim Er. Aw. I ming yillik o’rtalarida yangi diniy e’tiqodlar vujudga Keldi. Ularning eng muhimi budda dinining «Uch qimmat»i edi. Bu Buddaning o’zi, draxma-uning ta’limoti va sangxabo’lga E’tiqod qiluvchilar jamoasi hisoblanadi. Budda dinining asoschisi Shaq’ya zodagon urug’idan bo’lgan shaxzoda Sidxartxa Gautama Bo’lgan. Uzoq azob chekishlardan so’ng, daraxt soyasida Sidx-Artxaga yorug’lik ma’rifati tushadi. Shundan so’ng, Sidxartxa Ma’rifatli (Budda) boiadi. •Budda ta’limotining o’ziga xos xususiyati u hayotni azoblanish Deb tushuntiradi. Azoblanish oiim va kasalliklar bilangina bog’liq Emas, balki eng yaxshi boiib qayta tug’ilishlar zanjiri bilan Bog’langan. Azob ko’rishning sababi yangi hayotda boylik, huzur-Halovat, yaxshi hayot kechirish yoki yaxshi taqdir uchun kuyibBuddaviylik e’tiqodi yirik davlatlar hukmdorlarining homiyligi Ostida bo’ldi. Chunki budda matnlarida jahon hukmronligi G’oyasini ilgari surilib, qaysiki, bu hukmdor orqali adolat podsholi-Giga asos solinadi degan tushuncha mavjud edi. Adolatni tarqalishi Bir vaqtni o’zida hukmdoming hokimiyatini kuchayishi bu diniy G’oyaga to’g’ri kelishini bildiradi. Dastlab budda dini xudosizlar Dini edi. Keyinchalik Buddaga nisbatan munosabat o’zgardi. Uning Tasviri paydo bo’ldi. Ibodatxonalar qurilib, budda ilohiy mavjudot Ekanligi ajjtila boshlandi. Dunyoning oxirati va uning kelajagida Qutqaruvchi Buddaning kelishi tushunchasi shakllana boshlaydi. Budda maktablari ikki asosiy yo’nalish: «kichik arava» («yoki qutil-Ishning tor yo’li») va «buyuk arava» («yoki qutilishning keng yo’li») Dan , iborat edi. Ularning birinchisi eng qadimiylikka da’vo qilib, Ashoki davridayoq Lanka orolida vkeyin janubiy-sharqiy Osi-Yoga tarqaldi. «Buyuk arava» ta’limoti yanada kattaroq yutuqlarga Erishdi. Kushon podsholari homiyligi ostida bu yo’nalish O’rta Osiyo orqali Eron, Xitoy, Tibet, Mongoliya va Yaponiyaga Tarqaldi.
147 HINDISTON GA yunon makedonlarning hujumi 329 327- йилларда Македония подшоси Македониялик Александр Зулқарнайн Турондаги истилолардан сўнг, 120 минг кишилик қўшин биланҲиндикуш ва Сулаймон тоғларидан ошиб ўтиб, Панжоб вилоятига Бостириб киради. Панжобдаги майда давлатларнинг кўпчилигиМакедониялик Александрга итоат этадилар. Аммо Панжобдаги энг кучлиПодшолардан бири Пор Македониялик Александрга қарши курага Отланади. Пор ихтиёрида 30 минг пиёда, 4 лминг отлиқ аскар, 3000 жанг Арава ва 200 жанговар фил минган жангчилар бор эди. Икки шоҳ аскарлари Ўртасида шиддатли жанг бошланади. Порнинг ўзи жанговар фили уустид Душманлар билан қаҳрамонларча курашиб 9 жойидан оғир ярадор бўлади. Жангларнинг бирида унинг икки ўғли ҳалок бўлади. Аммо у шунга Қарамай уруш майдонини, аскарларини тарк этмай, жангни давомЭттиради. Уруш Македониялик Александр қўшинларининг ғалабаси биланТугайди. Пор билан бўлган урушларда Македониялик Александр кўпАскарларидан айрилади. Македониялик Александрнинг севимли жанговар Оти Бутцефал ҳам жангларнинг бирида тиғ тегиб ҳалок бўлган. Македониялик Александр ҳалок бўлган оти шарафига Ҳинд дарёси бўйида Бутцефалия шаҳрини қурдирган. Македониялик Александр Порнинг Жангдаги қаҳрамонлиги ва иродасига тан бериб, уни ўз салтанати подшосиҚилиб қолдиради. Македониялик Александрнинг Ганг воҳасига бостирибКириш нияти ҳам бор эди. Худди шу даврда Македониялик АлександрҚўшинлари ўртасида касаллик тарқалиб, унинг саркардалари Ганг томонЮришдан бош тортадилар.Иккинчидан Ганг дарёсининг чап соҳилида қудратли Нанд Давлатининг 200 минг пиёда, 80 минг отлиқ, 8 минг жанг аравали ва 6 мингЖанговар фил минган суворийдан иборат катта қўшини турарди. Македониялик Александр Нандларнинг қудратли қўшинини енгишга кўзиЭтмай Ганг томон юришни қолдиришга мажбур бўлади. Македониялик Александр Ҳинд ва Панжобда озроқ қўшин қолдириб, М. Ав. 325-йилҲиндистонни тарк этиб, Бобилга қайтади. У Бобилни ўз салтанатинингМарказига айлантиради. Аммо у 12 йил курашиб, жанг қилиб қўлгаКиритган улкан салтанатини 2—2,5 йилгина бошқаради-ю, М. Ав. 323-Йилда оғир бетоблик ва заҳарланишдан вафот этади. Бу вақтда у эндигинаҲиндистонни тарк этиб, Бобилга қайтади. У Бобилни ўз салтанатинингМарказига айлантиради. Аммо у 12 йил курашиб, жанг қилиб қўлгаКиритган улкан салтанатини 2—2,5 йилгина бошқаради-ю, М. Ав. 323Йилда оғир бетоблик ва заҳарланишдан вафот этади. Бу вақтда у эндигина34 ёшга қадам қўйган эди.34 ёшга қадам қўйган эди
148 Mauriya imperiyasining tashkil topishi Юнон-македонлар Панжобдан қувилгач, Чандрагупта катта қўшинБилан Магадхага қайтиб, Нанд шоҳи қўшинларини енгиб тахтниЭгаллайди. У Маурья подшолигига асос солиб, М. Ав. 317—298-йиллардаҲокимиятни бошқаради. Чандрагупта Паталапутра шаҳрини давлат Пойтахтига айлантиради. У бутун Шимолий Ҳиндистонни бирлаштириб Маурья салтанатини кучайтиради. М. Ав. 305- йили Чандрагупта билан Салавка қўшинлари ўртасида қаттиқ жанг бўлиб, салавкийлар қўшини Мағлубиятга учрайди. Чандрагупта билан Салавка ўртасида сулҳ тузилиб, Шарқий Эрон ва Белужистон Маурья давлати таркибига қўшиб олинади. Чандрагупта Салавкага 500 жанговар фил инъом қилади ва унинг қизига Уйланади. Чандрагуптанинг ворислари Биндусара (м. Ав. 293-268- йиллар) Ва Ашока (М. Ав. 268-231-йиллаи даврларида Маурья давлатининг Чегаралари кенгайиб, қудратли давлатга айланади. Ашока давлатнибошқариш, дин, маданият ва хўжалик соҳаларида ислоҳотлар ўтказади. Ашока даврида Маурья давлати куч-қудратининг чўққисига кўтарилади.
149 Hindistonda ashoka imperiyasi Ashoki (er. Aw. 264—231-yillar) davrida er.aw. Ill asrda Maurilar davlati gullab-yashnaydi. Umumhind davlatining Hukmdori o’zini faqat Magatxa davlatini podshosi deb Hisoblagan. Bosqinchilik urushlari ma’muriy apparatni to’liq al-Mashtirish va eski siyosiy tuzumni o’zgartirishga olib kelmaydi. Magatxa podshosi maxSus amaldorlarni har uch yoki besh Yilda bir marta viloyatlarga nazorat uchun yuboigan.Podsho hokimiyati poytaxtda oliy mansablarni egallagan zo-Dagonlar va podsho qarindoshlaridan tuzilgan podsho kengashi Bilan cheklangan. U o’z navbatida podsholar ham urug’ zoda-Gonlari kshatriylarning imtiyozlarini cheklashga harakat qilgan. Ulami o’z tarafdorlari bilan almashtirishga harakat qiladi. Pod-Sholar o’z qo’llariga moliyaviy boshqaruvni to’plab davlat xazina-Sini to’ldirishga uringanlar. 150 Mauriylar davrida madaniyat
Hindistondagi barcha davlatlarning hukmdorlari noan’anaviy Dinlarga, asosan budda diniga homiylik qilganlar. Mauriylar Budda dini targ’ibotiga jiddiy e’tibor berganlar. Turli mamlakat-Laiga budda g’oyalarini targ’ib qilish uchun missionerlar yuboril-Gan. Ayniqsa, Hindiston bilan yaqin aloqa bo’lgan viloyatlarda Budda ta’limoti tez qabul qilinadi. Shri-Lankada bu jarayon tez Yoyiladi.Maurilar davridan so’ng, g’isht va toshdan qurilishda keng Foydalaniladi. Hozirgacha saqlangan obidalar g’arbiy Hindistondagi Budda monastirlari diqqatga sazovorYer ustidagi monastirlardan biri Sanchida bunyod qilingan. Sanchida tepalik ustida ulkan budda monastiri qurilgan. Yana bir Noyob san’at yodgorligi Ashoki yozuvlari bitilgan tosh ustunlardir 151 .Mauriya davlati diniy oqimlari
Ҳиндистондаги диний эътиқодлардан яна бири буддизм бўлган. БуДин М. Ав. VIII—VI асрларда вужудга келган. Днннинг асосчиси шаҳзодаСиддҳартҳа Гаутама бўлган. У Будда— „Маърифатпарвар” лақабиБилан ўз таълимотини мамлакат бўйлаб 40 йил давомида тарғиб қилган. УБрахман-хикидаги каста-табақаларга бўлинишни қоралаб, жамиятдагиБарча кишилар худо олдида тенг ҳуқуққа эгадирлар, деб таълим берган. Кейинчалик буддийлик давлат дини даражасига кўтарилиб, аввалТуроннинг жанубий ҳудудлари, кейин Хитой ва Марказий Осиёга ёйилади.Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, Қадимги Ҳиндистонда зардуштлик Динининг анъаналари ҳам сақланиб қолган ва ҳозирда ҳам улар худаднинг Ғарбида фаолият кўрсатар эканлар 152 .Antik davr tarixchilari ning Hindiston tarixini yoritilishi
Bizgacha faqat eramizdan awalgi III—II ming yilliklarga oid O’qish qiyin boigan Hind sivilizatsiyasiga oid muhrlardagi qisqa Yozuvlar va Ashoki davri (er. Aw. Ill asr) yozuvlarigina yetib kel-Gan.Qadimgi Hindistonda qurilish materiali sifatida asosan yog‘och Ishlatilgan. Tosh va bronza haykaltaroshligi keyingi asrlardagina Paydo bo’lgan. Yana shuningdek, Hind qadimiy obidalarini O’rganish asoan XX asrda boshlandi. Faqat ozgina shaharlar, Mox-Enjo-Daro, Xarappa katta maydonlarda qazib ochilgan. 153 Al Beruniy asarlarida Hindiston Берунийнинг “Ҳиндистон” номли машҳур йирик асари “Ҳиндларнинг ақлга сиғадиган ва сиғмайдиган таълимотларини аниқлаш китоби” номи билан 1030 йилда ёзилган бўлиб, бу шоҳ асар Ғарб ва Шарқ олимлари, шу жумладан, ҳозирги замон хинд олимлари томонидан юксак баҳоланган.Маҳмуд Ғазнавийнинг Ҳиндистонга қилган юришларидан бирида шоҳга ҳамроҳ бўлган Беруний, у ерда санскрит тилини пухта ўрганиши, ҳинд маданияти, адабиёти ва Ҳиндистоннинг ўша давр олимлари билан яқиндан танишишга ҳамда бу мамлакат ҳақида ўлмас асар яратишг имкон берди. “Ҳиндистон” асари ёзиб тугатилган йили Маҳмуд Ғазнавий вафот этди ва унинг ўрнига тахтга ўғли Масъуд ўтирди. Бу даврда Берунийнинг аҳволи анча яхшиланди. Астрономияга оид “Масъуд қонуни” асарини султон Масъудга бағишлади. Chandragupta II (380—445-yillar davrida) Gupta davlati gullab-yashnadi. Uning Davri hind tarixining «oltin davri» hisoblanadi. Uning vorislaridavrida o’zaro urushlar kuchayib ketadi. O’rta Osiyodan kelgan ef-Talitlar V asrda Gupta davlatini qulatdi. V asrda shimoliy Hindiston Kichik davlatchalarga bo’linib ketadi 155 Hindistonda Kasta va varnalar Qishloq ichida mulkiy tengsizlik juda kuchli bo’lgan. Yer Egalari boy jamoa a’zolarini tashkil qilganlar va yerlarini Ijaraga berganlar. Yollanib ishlovchilar, qarzdorlar ko’p bo’lgan. Jamoada kir yuvuvchilar, qorovul, duradgor va kulollar Ko’pchilikni tashkil qilgan. Har bir toifadagi kishilaming Mavqei o’zgarmas bo’lgan. Har bir hududda bir xil mavqedaboigan oilalar epik birdamlik kastani tashkil qilganlar. Har bir Kasta endogam boigan, chunki uning a’zolari bir-biri bilan Qarindosh boigan. Kasta a’zolarini iqtisodiy va diniy marosim-Lar, urf-odatlar boglab turgan.Boylar va yer egalari o’zlarini braxma-kshatriylarga mansub Deb, shahar savdogar sudxoilari o‘zlarini vayshilar deb Hisoblaganlar. Mehnatkashlarning asosiy ommasi hunarmand-Dehqonlar va shudra kastasi eng oglr ishlarni bajarganlar. Qulchilik Mavjud boiib, qulchilik manbai urush, qarzi uchun qul qilish Boiib, qashshoqlik natijasida o‘zini, o’z bolalarini sotish ham Mumkin bo’lgan.
156 Qadimgi Hindiston da iqtisodiy taraqqiyot М. Ав. VI асрдан милодий V асргача бўлган даврда ички ва ташқиСавдо ҳам муттасил ривожланиб борган. Мазкур подшоликлар, айниқса, Кушон салтанати даврида давлатлараро Буюк Ипак йўлидан унумли Фойдаланилган.М. Ав. VI асрнинг охири — V аср бошларидан бошлаб Ҳиндистонда Кумуш тангалар ҳам зарб этилган. Қадимги Ҳиндистон тарихининг ҳамма Даврларида ҳам йирик савдогарлар ва ҳунармандлар бадавлат бўлишган.М. Ав. VI—IV асрларда Ҳиндистондаги давлатлар ва савдогарлар сувВа қуруқлик йўли орқали Жануби-Шарқий Осиё, Цейлон, Арабистон, Африка, Эрон ва Турон ўлкалари билан қизғин савдо ишларини олибБорганлар. Кушонлар даврида эса Ҳиндистон юқорида номлари айтилганМамлакатлардан ташқари Рим, Месопотамия ва Хитой билан ҳам савдо-Сотиқ ишларини йўлга қўйганлар. 157 qadimgi Xitoy Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi eramizdan awalgi V—III ming Yilliklarda Xuanxe daryosining o’rta oqimida uzoq vaqt yopiq holda Shakllanadi. Er. Aw. I ming yillik o’rtalaridan boshlab Yanszi Daryosi havzasini ham qamrab oladi.Xuanxe daryosi havzasi qadimda qalin o’rmonlar bilan Qoplangan. Eramizdan awalgi IV—II ming yilliklarda Xuanxening O’rta oqimlarida karkidon, tapir, bambuq Icalamushlari yashagan, Bambuk daraxti o’sgan. Vodiyning yumshoq allyuvial tuprog’i Dehqonchilik uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Er. Aw. IV—III Ming yilliklarda Xuanxe havz^sida Yanshao madaniyatini bu Yerda yashagan poliosiyo aholisini siqib cliiqargan protosinotibet-Liklar yaratadilar. Er., aw. I ming yillikda Xuanxening o’rta Oqimida inlar va chjoularning o’zaro ta’siri natijasida qadimgi Xi-Toy etnosi vujudga keladi. Bu etnosning shakllanishida shimolda Poliosiyo va avstroosiyo janubiy Osiyo tillarida so’zlashuvchi et-Noslar ishtirok etadilar.
158 qadimgi Xitoy da xronologiya va davrlashtirish An’anaviy Xitoy tarixnavisligi fanida Xitoy tarixini suloialar Bo’yicha davrlashtirish xarakterlidir. Shunga ko’ra, afsonaviy «besh imperatorlar» davridan so’ng, «uch sulola» Sya, Shan-In va Chjou davrlari boshlandi. An’ana bo’yicha Chjou davri Chunsyu Va Chjango davrlarini o’z ichiga olgan ikki qism G’arbiy Chjou (er.aw XI—VIII asrlar) va Sharqiy Chjou (er.aw VIII—III asrlar) Ga bo’linadi. Sin sulolasi (er.aw. Ill asr) o’rniga hukmronlik vaqti G’arbiy va sharqiy davrlaiga bo’linadigan Xan sulolasi keladi. Su-Lolaviy davrlashtirish hozirgi tadqiqot talablariga javob bermaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotini ishlab chiqarish kuchlari va Mehnat qurollari, tayyorlangan asosiy buyumlar bo’yicha jamiyat Taraqqiyotini bosqichlaiga bo’ladigan arxeologik davrlashtirishdan Foydalanamiz. Demak, Xitoyda < 159 Qadimgi Xitoy tarixi manbalari Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko’p aniq davrlashtirilgan Yozma yodgorliklar mavjud. Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan Tarixiy asarlardir.Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng av-Valo, LU podsholigi davrida tuzilgan er. Aw. VIII—V asrlar vo-Qealari yoritilgan «Chun Syu» yilnomasi muhim ahamiyatga ega. «Chun Syu» matni bilan an’anaviy ravishda uning muallifi qadimgi Xitoy faylasufi Konfiisiya nomi bog’lanadi.Yilnomalar bilan yaqin bog’langan, eng awalo, «Shan-shu» («Shiszin»-qo‘shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadimgi Xitoy Tarixiy asarlari janridir. Bu asarlarda hukmdorlar va ularning Yaqinlarining so’zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan «Shan-shu» Matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki bu Manbaning ba’zi boblari keyingi davrlarga oid.Eramizdan awalgi I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy Asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar Xitoy tarixnavisligida katta o’rin Tutadi. Ana shunday asarlardan biri Sima Syanning (er. Aw. 105— 90-yillar) «Tarixiy yozfehmalar»i edi. Bu asar qadimgi Xitoy ijti-Moiy-siyosiy va madaniy hayoti to’g’risida boy maiumotlar Beradi. Sima Syan tarixiy voqealarni bayon qilishda kishilar faoliGYatini’ bayon qilish usulini tanlaydi.Sima Syanning tarixnavislik nsulidan «Xan tarixi» muallifi Gu Garbiy Xan (er.aw. 206-yil) sulolasining tarixini yozishda foy-Dalanadi. Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi «suloialar tarbd» Nomini olgan janr asoschisi bo’lgan.Xitoy tarixini arxeologik o’rganishda amalga oshirilgan ishlar Muhirtx ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shandavriga oid . Ermitou shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. Aw. Ill asr) topilgan. 160 Xitoyda tarixnavislik An’anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o‘ziga xos xususiyat:
161 Xitoyda ibtidoiy jamoaning yemirilishi va Er. Aw. V—III ming yilliklarda Xuanxe daryosi o’rta oqimida Yanshao madaniyati tipidagi neolit manzilgohlari vujudga keladi. Dehqonchilik, cho’chqa va it boqish asosiy mashg’ulot bo’ladi, Kulolchilik rivojlanadi.Er. Aw. Ill ming yillikning ikkinchi yarmida kulolchilik charxi Yordamida kulrang va qora rangli idishlar tayyoiianadi, dehqon-Chilikda o’roq va pichoqning takomillashgan shakli vujudga keladi. Ijtimoiy tabaqalashuv jarayoni tezlashadi. Bu davr Lunshan madani-Yati deb ataladi.Eng qadimgi jez davri buyumlari (er. Aw. II ming yillik bir-Inchi yarmi) Ermitou tipidagi manzilgohlarda topilgan. Er.. aw. XIV—XI asrlarda o’rta Xitoyda In davrida ilk shaharlar paydo Bo’ladi. Bu davrdagi ijtimoiy tabaqalanish izlarini In qabrlaridaKo’rish mumkin. In davlati tepasida Van (hokim) turgan.Hukmdoming yagona hokimiyati shakllanishidan dalolat beradi-Gan «Men kishilar orasida yagonaman* degan so’zini keltirish Mumkin. Van bir vaqtni o‘zida oliy kohin vazifasini ham bajaigan. In davlatining eng qudratli davri er. Aw. XIII asming ikkinchi Yarmida hukmronlik qilgan Van U Di davriga to’g’ri keladi. Uning Davrida Shan shahrida saroy va ibodatxonalar quriladi, mamlakat Hududi kengayadi.Er. Aw. 1027-yilda chjoular boshchilik qilgan g’arbiy qabilalar In davlatini ag’darib tashlaydilar. Chjoular Inlardan jez quyish San’atini, yozuvni o’zlashtiradilar. Ular harbiy jang aravalarini Ham inlardan o’rganadilar. Chjou davrida jamiyat besh ijtimoiy Qatlamga ajralgan:
162. Mil av VIII. III asrlarda Xitoy Er. Aw VIII asr boshlarida chjoularning Xuanxe daryosi yuqori Oqimi havzasida yashagan lun qabilalari bilan to’qnashuvi kucha-Yadi. Junlar kelib chiqishi chjoularga qarindosh edilar, lekin tur-Mush tarzi va xo’jalik yuritish shakli bilan farq qilganlar. 10 — van Davrida (781—771-yillar) yarim ko’chmanchi junlar bilan hal qiluv-Chi to’qnashuv yuz beradi. Merosiy yer mulklarni ko’payishi, ijoxou (merosiy hudud hokimlari) mustaqilligini kuchayishi Van hokimi-Yatini zaiflashtirdi. Chjou Pix-van isenchi chjouxoular va junlar Hujumini qaytara olmadi. U poytaxt hududini tashlab ketishiga ma-Jbur bo’ladi. Bu voqea Xitoy an’anasida G’arbiy Chjou davriqisTugashi deb hisoblanadi.O’rta Xitoy tekisligida birinchilik uchun bo’lgan kurashda Xuanxe quyi qism Sin podsholigi (eramizdan awalgi 650-yil), Keyinroq Szin podsholigi (er. Aw. 630-yil) yetakchi o’ringa Chiqadi. Szin va janubiy Chu podsholiklari raqobati er. Aw. VII—VI asrlar siyosiy tarixida asosiy davr bo’ladi. Raqobatda Chu Yengib chiqdi va er. Aw. 575-yilgacha u yetakchi o’ringa chiqib Oladi. Shundan so’ng, boshqa podsholiklar ham o’zaro urushda Ishtirok etadilar. Er. Aw. 403-yilda Tsizin davlatini yemirilishidan Xitoy an’anasi shartli hisobi bilan Chjan’go (Urushayotgan davlat-Lar er. Aw. 403—221-yillar) davri boshlandi.Xitoyda er. Aw. VI—IV asrlarda temir tarqaldi. Temir mehnat Qurollarini keskin ko’payishi aholini tez o’sishiga olib keldi. Hay-Vonlardan yemi haydashda foydalanila boshlandi. Mahsulotni, ekia Yerlarini ko’payishi va umumiy beqarorlik ijtimoiy siljishlaiga’ olib Keldi. Yerga jamoa mulkchiligi tizimi tugadi. Er. Aw. 1000 yillik O’rtalaridan yemi sotish va olish huquqi bilan yeiga xususiy mulk-Chilik paydo bo’ldi. Davlat yer egalaridlan yer solig’ini olishni joriy Qildi, boy hunarmand-savdogarlar tabaqasi shakllandi. Shaharlami Va shahar aholisini ko’payishi kuzatildi. Er. Aw. IV—III asrlarda Metall tanga tarqaldi.Er. av. IV asrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlami barqaror Holatga keltirish uchun ko’pgina podsholiklarda islohotlar O’tkaziladi. Ana shunday islohotlardan biri er. aV. 350-yilda Sin Podsholigida oliy amaldor Shan Yan tomonidan o’tkaziladi. Mam-Lakat uyiezdlarga bo’linadi, yer sotib olishga ruxsat beriladi, o’lchov Birliklari unifikatsiya qilinadi, urag’ zodagonlaming ayrim imti-Yozlari bekor qilinadi. 163 Sin davlati Er. Aw. 246-yil Sin taxtiga o’n yoshli Chjen chiqdi. Er. Aw. 238-yil yosh podsho Chjen o’ziga qarshi fitnani fosh qiladi. Eramizdan awalgi 230-yil asosiy raqib Xan podsholigini, er. Aw. 228—221-yillarida esa boshqa beshta podsholiklami bosib oladi. Eramizdan awalgi 221 mamlakatni birlashtirish tugallanadi. 28 yo-Shli In Chjen «Sin sulolasining birinchi imperatori* Sin Shixuandi unvonini qabul qiladi. U «Bizning avlodimiz vorislik Tartibiga ko’ra ershi («ikkinchi»), san’shi («uchinchi») va toki o’n Ming avlodgacha ular nihoyasiga merosxo’r bo’ladilar deb tan-Tanali e’lon qiladi. Ammo bu davlat bor yo’g’i 14 yil yashadi.Mamlakat hududi 36 yirik ma’muriy okrugga bo’lingan, har Bir okrug uyezdlaiga, uyezdlar volostlarga, volostlar esa bir necha Jamoadan iborat edi. Okrug boshlig’i va okrug qo’shin boshlig’l Imperator tomonidan tayinlangan. Okrug boshlig’i esa uyezd bosh-Lig’i va ularning muovinlarini tayinlagan. Imperatoming ikki Maslahatchisi bo’lib, ular markaziy davlat apparatini boshqarganlar.Markazlashgan davlat apparati harbiy, moliya, sud, imperator Oilasi bo’limi va inspeksiya nazorat bo limlaridan tashkil topgan. Qat’iy markazlashgan davlat boshqamvi aparatida eng quyi Bo’g’inda jamoa oqsoqollari turar edi. Davlat aholi hayotini barcha Jabhalarini qat’iy bir qolipga soldi: aliolidan barcha qurollar tortib Olinib, qo’ng’iroqlar qo’yildi. Mamlakat bo’yicha yozuv, pul, tanga, O’lchov birliklari unifikatsiya qilindi, beqiyos, shavqatsiz ruhda Bo’lgan yagona qonunchilik tizimi joriy qilindi. Jinoyati uchun Butun oila jazolangan, o’lim jazosi barcha ayblar uchun Qo’llanUgan. Ommaviy ravishda katorga ishlariga surgun qilingan. Odamlar Sin davridan oldingi davrlami xotirasidan chiqarishiuchun Sin podsholigidan oldingi yozuvdagi asarlami yo‘q qilishga Buyruq berilgan. Qadimiyatga e’tiqod qilganlari uchun yuzlab Kon-Fiitsiy ta’limoti muxlislari, olimlar jismoniy yo‘q qilingan. Butun Xitoy aholisi og’ir mehnatga duchor qilindi. Misli ko’rilmagan Qurilish: 5 ming km.‘uzunlikdagi buyuk devomi bunyod qilishga Kirishildi.Yapon imperator saroyi va tog* ichida o‘yilgan imperator Sog’onasi qurilib, sog’onaga balandligi o’rtacha odam o‘lchovida Bo’lgan 6 ming jangchi haykallari joylashtirildi va Xitoyni butun Hududi aholisi bu qurilishlaiga zo’rlik bilan haydab kelindi. Impera-Tor qo’shinni shimolga xunlaiga qarshi va Yanszi daryosi va Janubiy Xitoy dengizi oralig’i havzasidagi mamlakatlami ishg’ol qilishga yubo-Rildi.
164 Shan in davlati Шан-Инь Хитойдаги энг қадимги давлатларданБиридир. М. Ав. III минг йилликда Хитойдаги қабилалари тарқоқ яшарэдилар. Хўжаликнинг аста-сэкинлик билан ривожланиши натижасида Қабилалар бирлаша бошлаганлар. М. Ав. II минг йиллик бошларига келиб Ся хонадонига мансуб кишилар қабилаларни бирлаштириб, ШарқийХитойда давлат барпо этганлар. Ся хонадонига мансуб подшолар кучайиб, Бошқа қўшни қабилаларни ўзларига итоат эттирганлар. Ся сулоласининг Сўнгги подшоси бошқа қабилалар устидан зулмни кучайтирган. Шу даврда Хуанхэ соҳилларига кўчиб келган Шан қабиласи кучайиб, қаттиқ Жанглардан сўнг сяларни енгиб уларни ўзларига итоат эттирадилар. Улар Хуанхэ дарёси ҳавзаЦининг катта қисмини эгаллайдилар.М. Ав. ХVIII асрда Чен Тан деган киши давлат тузиб, уни ўз қабиласи Шан номи билан атайди. У янги сулоланинг асосчиси бўлган. М. Ав. ХVIII асрдан бошлаб сулола Шан-Инь деб атала бошлаган. БуДавлатнинг пойтахти Шан шаҳри бўлган. У-Дин деган подшо даврида Шан-Инь давлати кучайиб, атрофдаги жойларни босиб олади. Аммо ХIIIАср охири ва ХII аср бошларидан бошлаб Шан-Инь давлати кучсизланиб Қолади. Бундан фойдаланган қўшни қабилалар бирин-кетин Шан-ИньгаҲужум бошлайдилар ва унинг ерларини босиб оладилар.
165 Chou davlati Подшо У-Дин вафотидан кейин Шан-Инь давлати кучсизлана бошлайди. Шан-Иньга қарам бўлган Қабилалар мустақил бўлиб оладилар. Шундай қабилалардан бири Хуанхэ Дарёсининг ирмоғи Вей дарёси бўйларида яшаган жанговар ЧжоуҚабилалари эдилар. Улар асосан чорвачилик, қисман деҳқончилик, Ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан шуғулланиб ҳаёт кечирганлар. Шан-Инь давлати кучайган вақтларида чжоулар унга тобе бўлиб, бож-хирож Тўлар эдилар. Шан-Инь давлатини кучсизланганлигидан фойдаланганчжоу қабила сардорлари Шан-Иньга тез-тез ҳужумлар уюштириб, унинг Шаҳар ва қишлоқларини талаб қайтганлар. Чжоу қабилалари хўжалик ваМаданият жиҳатидан Шан-Иньлардан анча орқада эдилар.Чжоу подшолигининг ташкил топиши. М. Ав.XIII аср охири XII Аср бошларида чжоу қабилалари ҳукмдор Чан — “Маърифатпарвар Ҳукмдор” қўл остида бирлашиб кучайганлар.М. Ав. 1027 йили Чаннинг ўғли У-Ван — “маърифатпарварҲукмдор” бошчилигидаги катта қўшин Шан-Иньга бостириб кирган. Шиддатли жанглардан сўнг У-Ван қўшинлари подшо Шоу Цин бошлиқШан-Инь қўшинларини тор-мор келтирганлар. Бу мағлубиятдан сўнг Подшо Шоу Цин ўзини ўзи ўлдирган. Шундан кейин Шан-Инь давлатиҚулаган ва Хитойда Чжоу подшолиги ташкил топган. Хитой тарихида буПодшолик Ғарби ва Шарқий Чжоу подшоликлари даврига бўлинади.
166 chjuo davlatining inqirozga uchrashi М. Ав. VII—IV асрларда Шарқий Хитой майда подшоликлари Бўлиниб кета бошлаган. Бу подшоликларнинг йириклари У, Чу, Ци, ЦЦзян Ва Юз каби давлатлар эди. Бу Хитой тарихида “Чжанчо” —“Адоватлашувчи подшоликлар” даври деб аталган. Бу вақтда улар Шарқий Хитойда ҳукмронлик қилиш учун узоқ йиллар давомида ўзаро кураш олиб Борганлар. Узлуксиз жанг-у жадаллар, қонли урушлар натижасида гоҳ Цзин, Юз, гоҳ Чу, У, Ци ва Цинлар ғолиб чиққан ёки мағлубият га Учраганлар. Узоқ давои этган урушлар ва халқ ғалаёнлари туфайли М. Ав. IАср охирлари — III аср бошларига келиб Чжоу подшолиги ҳамКучсизланиб барҳам топган.
167 Si shinduandening ichki va tashqi siyosati M.av. 246-yili Sin podsholi-Gi taxtiga 13 yoshli In Chjen (m.av. 246-210) o’tiradi. U qo’shnipodsholikiarni o’z davlatiga qo’shib olish uchun katta tayyorgarlik Ko’radi. Qo’shin saflanni mustahkamlagach, m.av. 230-yili Xan Podsholigi qo’shinlariga qat’iy zarba berib uni bosib oladi. M. Av. 228—221 -yillar orasida olib borilgan shiddatli. G‘olibona urushlar Natijasida Sharqiy Xitoydagi Chjao, Vey, Chu. Si, Yan podsholikla-Rining qo’shinlari tor-mor etiladi. M.av. 221-vili yuqorida nomlari Keltirilgan davlatlar Sin podsholigiga qo’shib olingach, Sharqiy Xi-Toyni birlashtirishjarayoni hamnihoyasigayetadi. Shu tariqa Xitoy – Da Sin saltanati qaror topadi. In Chjen saltanat taxtiga o’tirar ekan, O’zini “Sin Shi Xuandi” – Sin saltanatining birinchi podshosi deb E’lon qiladi. In Chjen shimolda xunnlar bilan zafarli urushlar olib Borib, ularni Xitoy chegaralaridan nariga chekintirgan. Sin qo’shin-Lari Yanszi daryosi quyi qismining janubidagi Yuz podsholigi bilan G’olibona umshlar olib borib, uni ham Sin ga itoat ettirgan. Sin Shi Xuandi mamlakatni birlashtirgaeh, podsholikni islohotehi Shan-Yan tuzgan qonun-qoidalarga ama.1 qilib idora etgan. U mamlakatni 36 viloyatga bo’lib, ularni boshqarishni o’z amaldorlari zimmasiga Yuklagan. Eski zodagon-aslzodalar esa davlat ishidan chetlatilgan. Chunki ular eskilikning jonkuyar tarafdorlari, yangilikning ashad-Diy dushmani edi.Sin Shi Xuandi buyrug’i bilan yangilikning dushmani hisoblan-Gan 460 konfutsiychi olim tiriklayin yerga ko’mdirilgan. Boshqa Tartiblar hukm surgan zamonni eslatadigan yoki maqtab yozilgan Asarlar. Sotnomalar kuydirilgan. Bularning barchasi keng xalq om-Masi orasida Sin Shi Xuandiga nisbatan nafrat uyg’otgan.
168 Qadimgi Xitoy Xan sulolasi davrida Er. Aw. 207-yilda xalq qo’zg’oloni Sin sulolasini ag’darib tash-Ladi. Qo’zgolon boshliqlaridan biri mayda amaldor Lyu Ban era-Mizdan awalgi 202-yil «Xan vani» unvoni;>; qabul qilib, Xan im-Periyasiga asos soladi. Bu sulola Xitoyda eramizning III asrigacha Hukmronlik qiladi. Imperator Gao-szu (Lyu-Van) (er. Aw. 202—195- уШаг) xalqni ahvolini yengillashtiradigan tadbirlami amalga oshiradi. Qarzi uchun qul qilinganlar qullikdan ozod qiUnadilar, jamoalarga vaqtinchalik imtiyozlar berilib, soliqlar Sin davridagidan 10 marta kamaytirilib, hosilni 1/15 qismini tashkil etdi. Keyingi im-Perator Syao Ven-di (er. Aw. 180—165-yillar) xalqni ahvolini yana Yengillashtirdi. U saroy xarajatlarini kamaytiradi, dehqonlardahaqorat Nadigan yer solig‘ini kamaytiradi. Qarindoshining jinoyati uchun jazo Berishni, imperatorni haqorat qilgani uchun jazoni bekor qiladi. Iqti-Sodiy taraqqiyot er. Aw. II asrda Sariq dengizdan boshlanib O’rtayer Dengizigacha borgan Buyuk ipak yo’li shakllandi.Imperator U-di (eramizdan awalgi 104—87-yillar) boshqaruvi Yillari Xan imperiyasining eng gullab-yashanagan davri edi. U-di Markazlashtirish siyosatini olib boradi. Vanlarga meros mulkni Faqat katta o’g’li emas, balki barcha o‘g‘illari o’rtasida taqsim-Lash joriy etiladi. Natijada merosiy mulklarning hajmi keskin Qisqarib ular amalda hokimiyatdan mahrum bo’ladilar. Markaziy Davlat apparati mustahkamlanadi. Okrug amaldorlari faoliyatini Nazorat qiladigan nazorat inspektori qayta tiklanadi. Okrug bjoriLiqlari tomonidan amaldorlik vazifasiga qobiliyatli kishilami munta-Zam tavsiya etish tizimi joriy qilinadi. Imperatoming birinchi. Maslahatchisining vakolat doirasi cheklanadi. Imperator kanselyari-Yasi tashkil etilib, U-di joylarni boshqarish tizimlarini faoliyatini Nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
169 Van Man islohotlari 170 Qadimgi Xitoy madaniyati Eng qadimgi Xitoy she’riyati namunalari eramizdan awalgi XI—VI asrlarda jez ko‘zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. «Shiszin» («qo‘shiqlar kitobi») — qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy xazina-Sidir. Bu yodgorlik 4 bo‘limga boiingan («Podsholik axloqi», «Ki-Chik odalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar Majmuasidan iborat.2«Shiszin an’analari eramizdan awalgi IV asrda poetik asarlar Mualliflari tomonidan o’zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar Do‘mbira shaklini eslatadigan tosh uyumlarda yetib kelgan, shu sa-Babli, ular «Tosh do‘mbiralar»dagi matnlar deb ataladi. Eramizdan Awalgi IV asrda mashhur Syu Yuan, Xan davrida Sima Syan-Ju Kabi shoirlar ijod qilgan.
171 Qadimgi Xitoyda mifologiya va din Qadimgi Xitoy mifologiyasi to‘g‘risidagi manbalar asosan er. Aw. XI asiga oid. Bu afsonalar mazmuniga ko’ra ikki guruh yoki Sikllarga boiinadi.Kosmogonik miflar ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat va in-Sonning paydo bo’lishi to’g’risidagi asosiy konsepsiya, bo’linish va Aylanish berilgan. Ulardan birinchisi jonsiz va tirik mavjudotlar Tartibsizligi, ikki ilk unsur (erkak)ning boshlanishi, Yan va Qorong’ulik (ayol)ning boshlanishi – In paydo bo’lgan. Ikkinchi Konsepsiya barcha mavjudotlarning paydo bo’lishi bu transformat-Siya natijasidir deb tushuntiradi. Odam Nyuy ismli ma’buda to-Monidan loydan yaratilgan.Tabiat stixiyalari va ulardan odamlarrJ qutqargan qah-Ramonlar to’g’risida afsonalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Toshqin Va qurg’oqchilik hodisalari afsonalarda ko’p tilga olinadi. Qadimgi Qahramonlar to’g’risidagi afsonalarda qahramonlar odamlami Olovdan foydalanishga o’rgatgan; ilk bor shox-shabba chaylani Ko’rgan. Baliq ovi va ovchilik usulini kashf qilgan; ilk dehqon-Chilik qurollarini yasagan, donni bug’da pishirishni o’rgatgan qah-Ramonlar mavzusi yetakchi o’rinni tutadi. Ko’pgina qah-Ramonlar ilon gavdali, buqaning kallasi bilan yarim hayvon, yarim Odam qiyofasida tasvirlanganlar. Bu qadimgi totemistik tasawur-Lami aks ettirishdir
173 Xitoyda konfutsiyning paydo boshli va tarqalishi Konfutsiylikni paydo bo’lishi va tarqalishi ajdodlarga e’tiqod qil-Ishni kuchaytirdi. Konfutsiy (er. Aw. 551—479-yillar)ning axloqiy-Siyosiy ta’limotida markaziy o’rinni «oliyjanob kishi» (SzyanSzi) To’g’risidagi tushuncha egallaydi. Konfutsiylik gumanizm (Jen), sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat (Syuo), kishilar o’rtasidagi mu-Nosabatlarga rioya qilish (Li)dan iborat. Konfiitsiy ochko’zlik, Zo’ravonlikka qarshi axloq va burchni qarama-qarshi qo’yadi..
174 Qadimgi Xitoy yozuvi Ilk Xitoy yozuvining eng qadimgi yodgorliklari er. Aw. XIV—XI asrlarga oid fol ko’rish yozuvlaridir. In yozuvlarining Ko’pchilik qismi buyumlar tasviridir. In belgilari buyumlar tasviri Yoki mutakkab tushunchalami ifodalaydigan ko’pgina tasvirlar Qo’shilmasi ideogramma ko’rmishidadir.In belgilarining hoziigi Xitoy iyerogliflaridan 3 xil farqU to-Moni bor. Birinchidan, har bir elementar belgi qandaydir buyumning Konturini tasviriagan, ikkinchidan, bir belgihni yozilishida ko’p Xilma-xillik mavjud. Uchinchidan,belgini qatoming nisbiy Yo’nalishiga tomon harakati hali barqaror bo’lmagan. In yozuvining Er. Aw. I ming yillikda Chjoular tomonidan o’zlashtirilishi, uning ta-Raqqiyotini uzib qo’ymadi. Er.aw. II—I ming yilliklarda iypayd Gliflarning mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilami yozish-Ning yangi husnixati paydo bo’ldi.Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog’och yoki bambuk tax-Tachalariga yozilgan. Tushli mo’yqalam bilan yozuv ana shu tax-Tachalarga tushirilgan va yozuvlar metall pichoq bilan tozalangan. Eramizdan awalgi I ming yillikning o’rtalarida ipak matoga ham Yozilgan. Yangi era boshida qog’oz kashf qilinib ishlatila boshlandi Va qog’oz boshqa materiallami siqib chiqardi.
175 qadimgi Xitoy da adabiyot va tabiiy bilimlar Eng qadimgi Xitoy she’riyati namunalari eramizdan awalgi XI—VI asrlarda jez ko‘zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. «Shiszin» («qo‘shiqlar kitobi») — qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy xazina-Sidir. Bu yodgorlik 4 bo‘limga boiingan («Podsholik axloqi», «Ki-Chik odalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar Majmuasidan iborat.«Shiszin» an’analari eramizdan awalgi IV asrda poetik asarlar Mualliflari tomonidan o’zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar Do‘mbira shaklini eslatadigan tosh uyumlarda yetib kelgan, shu sa-Babli, ular «Tosh do‘mbiralar»dagi matnlar deb ataladi. Eramizdan Awalgi IV asrda mashhur Syu Yuan, Xan davrida Sima Syan-Ju Kabi shoirlar ijod qilgan.Musiqa, poeziya va raqs kabi san’at janrlari Xitoyda yuqori Darajada shakllangan. Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, Tovush va urib chalinadigan asboblatga’bo‘lingan. Ko’pgina Musiqa asboblari eramizning birinchi, ikkinchi asrlarida 0 ‘rta Osi-Yodan o‘zlashtirib olingan.Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar, ayniqsa, matematika rivojlan-Gan. Eramizdan awalgi ikkinchi asrda to’qqiz kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda oldingi olimlaming bilimlari Proporsiya, progress, bo’lishlar bayon etilgan. Pifagor teoremasi va Boshqalar to’plangan. Matematika bilan yonma-yon astronomiya Fani ham rivojlandi. Er. Aw. 104-yilda bir yil 365,25 kun hisoblab Chiqildi. Shu yil qabul qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha Foydalanildi. Bu kalendar bo’yicha yil 12 oyga bo’lindi.Qo’shimcha-Oy kabisa yiliga qo’shilib 3 yilda bir marta belgilangan. Quyosh^-oy Kalendari qishloq xo’jalik ishlariga moslashtirilgan. Qadimgi Xi-Toyda tibbiyot sohasida katta yutuqlaiga erishildi. Er. Aw. Ill asrda Xitoy shifokorlari igna bilan davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 Kasallikni davolashni bilganlar. 280 davolash usulini qo’llaganlar.
176 Buyuk Xitoy devori Qadimgi tarixchilarning, Xususanm.av. II asrdayashagan Xitoy tarixchisi Sim-Syanningber-Gan ma’lumotlariga ko’ra, m.av. VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo Va unga tuitash bo’lgan ulkan hududda jun. Dunxu. Xurrn (syunnu), Yuechji va boshqa jangari ko’chmanchi qabilalar yashagan. Ayniq-Sa, junlar va xunnlar xitoyliklarning ashaddiy dushmanlari edi.Asrlar davomida junlar ham, xunnlar ham ba’zan ular birlashib Xitoy podsholiklari ustiga bir emas, bir necha marta bostirib kirib, Xitoy shahar va qishloqlarinvayron etib, ekinzor va bog’I ami pay-Hon qilgarilar. Ular aholini qirg’in barot-qilib, ko’plarini asir qilibolib ketar edilar. Xitoy podsholari raamlakatni ko‘chmanchilar hu-Jumidan himoya qilish maqsadida “Buyuk Xitoy devori’’ni qurdir-Ganlar. M aium ki. Buyuk Xitoy devorining qurilishi m. Av. IV asrlar-Da boshlangan edi. Sin Shi Xuandi Buyuk Xitoy devori qurilishiga Juda katta e’tibor bergan. Solnomachilarning bergan maiumotlari-Ga qaraganda. Devor qurilishi ishiga sarkarda MinTyan qo‘shinidan Uch yuz ming askar jalb qilingan. Devor qurilishida ikki millionga Vaqin harbiy askar. Qul va mahbuslar, shuningdek oddiy dehqon Va hunarmandlar jami 2300000 kishi ishlatilgan. Devor Lyaodun Qo’ltig’i qirg’ogidagi Shanxayguan shahridan boshlangan. Shar-Qiv Xitoyning shimol tomonidagi tog’, tog’ yonbag’ri, tekisliklarni Oralab ikki joyda Xuanxe sohillariga kelib taqalgan. Devor Xu-Anxening chap sohilidan g‘arb tomon yo’nalib Alashon dashtining Janubi, kichik yuyechjilar yashaydigan tog’laming shimoliy yon-Bag’ri bilan davom ettirilib, Xitoyning mashhur Dunxuan harbiy Qal’a-istehkomiga borib tutashadi. Devorning umumiy uzunligi 4000 km bo’lib. Dunyoda qurilgan hamma devorlardan uzun va Kattadir. Ba’zi adabiyotlarda uning uzunligi 5000-6000 km deb yo-Zilgan. Balandligi 10 metrdan ziyod, qalinligi 5,5-7 metr boigan. Devor tosh, g’isht, loy, paxsa va maxsus qotishmalardan qurilgan. Devor bo’yiab har 60-100 metrda mustahkam mudofaa minoralari Bino qilingan. Devor va istehkomlarning yuqori qismi kungurador Bezaklar bilan jihozlangan. Ayni paytda devorlarning yuqori qis-Mida kamondan dushmanlarga o’q otish uchun maxsus teshiklar
- Shinaklar qoldirilgan.Devor usti shunchalar qalin boiganki, unda besh qator otliq Askar yonma-von yura olgan. “Buyuk Xitoy devori” aslida harbiy Mudofaa maqsadlarida qurilgan. Lekin undan savdo-sotiq maqsad-Larini amalga oshirish uchun ham foydalanilgan. “Saddi Chiniy” Dunyodagi eng ulkan, eng katta devor boigani uchun u “Buyuk Xitoy devori” deb ataladi. Devor bundan 2400-2200 yillar ilgari Qurib bitkazilganligiga qaramav uning ko’p qismi hozirgacha yax-Shi saqlanib qolgan. Devor hozir ham uni ilgari ko’rmagan xitoy-Liklarni va xorijiy sayyohlarni hayratga solib kelmoqda. 177 Qadimgi Sharq davlatlarining huquq tizimi
Qadimgi Sharq davlatchiligi harbiy demokratik an’analarini sekin-asta tugatgan holda uzoq davom etgan jarayonda shakllandi. Ibtidoiy monarxiyaning ilk shakllari sekin-asta u yoki bu shakl-Dagi mutlaq hokimiyatga aylandi. Qadimgi Sharq mutlaq hokimi-Yatining o’ziga xos xususiyati davlat boshlig‘i hukmdor despotning Alohida mavqei edi. Podsho sud, ijroiya va qonunchilik hokimi-Yatini o‘z qo’lida to’plagan bo’lib, shu bilan birga u eng oliy Odam, xudolaming noibi, ulaming avlodi yoki xudolardan biri Hisoblangan. Mutlaq hokimiyat turli mamlakatlarda turli darajada Edi, uning to’liq ko’rinishini Qadimgi Misrda, Eron va Xitoyda Cheklangan ko‘rinishini esa Xett davlati podshosi misolida ko‘rish Mumkin.Qadimgi Sharqda o‘ziga xos oligarxik respublikalarni Hindis-Ton va Finikiya shahar-davlatlari misolida ko’rish mumkin.Qadimgi Sharq davlat hokimiyatini g’arb tarixchilari deb tu-Shuncha beradilar despotiya («despotes» yunoncha «xo’jayin») va G’arb davlatchiligidan keskin farq qiladi. Sharqda davlat hokimi-Yati, podsho qo‘lida turlanib barcha Sharq mamlakatlarida podsho Hokimiyati ilohiy darajada, mutlaq, ya’ni cheksiz edi. Sharqdan Farqli, g‘arbda podsho hokimiyati ayrim hududlarda (misol uchun Qadimgi Rim, Makedoniya) cheksiz bo’lib, ular ham ilohiylashtiril-Gan. Umuman olganda, Sharq davlatchiligi o’ziga xos va betakror Bo’lgan, buni biz qadimgi Misr misolida yaqqol ko‘rishimiz mum-Kin. 178 Qadimgi Misr huquqining asosiy belgilari
Qulga esa boigan mayda quldorlar paydo boigan. Hukmron tabaqa Va uning tarkibida keskin o’zgarishlar yuz beigan. Aslzoda Bo‘lmagan, ma’muriyatda o‘rta va kichik lavozimlami egallagan, Fir’avnga qaram bo‘lgan kichik va o’rta quldorlar paydo boidi. Ular Fir’avn hokimiyatini asosiy tayanchi edilar.Hukmron tabaqa ichida xizmatdagi zodagonlar, qo‘shinning Qo’mondon tarkibi, merosiy zodagonlar, xudo Amon boshchiligidagi Ohy kohinlar alohida o‘rin egallaganlar. Nom zodagonlari va oliy Kohinlar XVIII sulola davrida istilochilik urushlaridan ulkan boylik Orttirdilar. Yillar davomida moddiy boyliklarni to‘plab olgan. Fiva Kohinlari davlat hokimiyatiga kuchli ta’sir o‘tkazib fir’avnlami siyo-Satiga faol aralashganlar. Fiva kohinlari bilan nom zodagonlari va Xizmatdagi zodagonlar o‘rtasida kuchli qamma-qarshilik paydo boi-Gan. Natijada bu kurash Exnatonning diniy islohotlari bilan tugagan.Misrdagi ijtimoiy vaziyat ziddiyatli edi. Istilochilik yurishlari Davrda iqtisodiy o‘sish ma’lum holda barqaror bo‘lgan, ammo Mehnatkash aholining ahvoli og‘. boiib qolaveigan. 179 Qadimgi Mesopatamiya huquqining asosiy belgilari
Hammurapi kodeksi va bu davrga oid rasmiy hujjatlardan I Bobil dinastiyasiDavridagi konunlar va ma’muriyatning sinfiy harakteri ochiq-ravshan ko’rinib turadi. Qonun chiqaruvchn va davlat hokimiyati hukmron quldorlar sinfi manfaatlariniHimoya qilgan. Xususiy mulkni qo’riqlash eng muhim masala bo’lgan. Bu, Kodeksning o’g’irlikka oid ishlar ayniksa mufassal yozilgan bir qancha moddalardan Ko’rinib turibdi, shu moddalarga muvofiq narsa o’g’irlab qo’lga tushgan o’g’riga, Xuddi shuningdeq o’g’irlangan buyumlarni sotgan yoki sotib olgan kishiga o’lim Jazosi berilgan Qonunga ko’ra, erkin kishini, aynnksa «mavqyei yuqori bo’lgan Kyshini» haqorat qilgan odam qattiq jazolangan. Masalan. 202-moddaga muvofiq «agar biron kishi mavqyei yuqori bo’lgan kimsaning yuziga bir shapaloq ursa, urgan Odam bu kimsadan xaloyiq o’rtasida 50 marta qamchi yeyishi kerak». 20-moddaga Muvofiq «agar biron-bir kishining quli erkin odamning yuziga bir shapaloq ursa, Qulnnng qulog’i kesilishi kerak».Urug’chilik tuzumidan qolgan qadimgi rasm-odatlarnnng quldorlik xukuqining Yangi qoidalari bilan qo’shilishi Hammurapi kodeksiii o’rganishda alohida ahamiyatgaEga. Davlat hokimiyati qisman qonunlashtirgan olomon qilish tartibi o’sha eskiZamondan qolgan. Masalan, biror kimsaning uyini teshib kirib o’g’irlik qilgan odam, Qonunning 21-moddasiga muvofiq, shu teshilgan joy (devor) yonida o’ldirilgan va shuYerga ko’milgan, o’t chiqib ketib, o’t o’chirish vaqtida biron kishi o’g’rlik qilsa, u Odam qonunning 25-moddasiga muvofiq, xuddi shu o’tga tashlab kuydirilgan. O’z-O’zidan ma’lumki, bunday g’ollarda ishni sudda tekshirib o’tirish va hukm chiqarish Imkoni bo’lmaganligi uchun qonun bu o’rinda olomon qilib jazolashga yo’l kuygan, Bu esa eski rasm-odat hukuqining qoldig’idir. «Talion huquqi»’deb ataluvchi qasos Konunining ayrim elementlari Hammurapi kodeksida saqlangan, bu ham urug’chilikTuzumi davridan qolgan eski huquqning koldiqlaridan biridir. Chunonchi, biron odamBoshqa bir kishining ko’ziga qanday shikast yetkazsa, «uning ko’ziga ham xuddiShunday shikast yetkazilgan». Agar biron kishi boshqa odamning suyagini sindirsa, Sindirgan odamning ham suyagi sindirilgan. 180 Qadimgi Hindiston huquqining asosiy belgilari
Qadimgi Hindiston huquqining asosiy belgilari . Qadimgi Hindiston davlati va huquqi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlari avvalo huquq manbalarida oʻz aksini topgan . Qadimgi Hindistonning huquq manbalari sifatida vedalami , dxarmashastralar , artxashastralari , Manu qonunlarini va podsholar ediktlarini koʻrsatish kerak . Qadimgi Hindiston huquqi manbalari vedalar , dxarmashastra ( diniyhuquqly , axloqiy yo’l – yoʻriq ) lar , artxashastralar ( siyosat va huquq haqidagi asarlar ) hisoblanadi . Artxashastra oʻziga xos yozma yodgorlik boʻlib , uni Iskandar Maqduniyning zamondoshi mashhur mansabdor shaxs jamlagan . Davlatni idora qilish to’g’risidagi bu ajoyib asarda mamlakatning markazlashtirilgan va byurokratlashtirilgan davrining sharoitini aks ettiradigan bir qancha muhim maslahatlar va yoʻl – yo’riqlar , farmoyishlar mavjud . Dxarmash astralar dastlab braxman lar tomonidan shogirdlari uchun qoʻllanma sifatida tuzilgan . Keyinchalik u artxashastralardan ham muhim huquq manbaiga aylangan . Eng qadimgi dxarmashastralar bo’lmish Gautama , Baudxayana , Apastamba va Vasishtxa « cxarmasutralar ( sutratizma ) degan nom bilan yuritilgan . Ular taxminan miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi yarmida va yangi era oralig’ida paydo bo’lgan . Ana shu dxamashastra asosida miloddan avvalgi II asr va mllodning II asrida vujudga kelgan Manu qonunlari qadimgi hind qonunchiligida alohida o’rin tutadi. 181 Qadimgi Xitoy huquqining asosiy belgilari
Qadimgi Xitoyning huquq manbalari sifatida ilk yozma qonunlar miloddan awalgi . II ming yillikdayoq paydo bo’lgan . Podsholar chiqargan qonun va farmoyishlarning ko’payib borishi va ularda ziddiyatlarning kelib chiqishi huquqni kodifikatsiya qilish zaruratini keltirib chiqargan . Miloddan avvalgi X asrda Chjou davlatida van – Mu tomonidan 3000 ta moddaga ega Jinoyat kodeksi Unda avvalo , odat huquqi mustahkamlangan . Og’irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlar va jinoyatlar turlari ko’rsatilgan . Yozma qonunlarning ancha keng tarqalishi miloddan avvalgi VI – V asrlarga toʻgʻri keladi . Qonunchilik faoliyati , ayniqsa miloddan avvalgi V – III asrlarda juda tez rivojlangan . Asosiy maqsad siyosiy barqarorlikka erishish hisoblangan . Tik muhim yozma qonunlar qatoriga miloddan avvalgi 536 – yilgi « Qanunlar sharhi » nomli hamda miloddan avvalgi V – IV asrlardagi « Vey podsholigi qonunlari kitobi » nomli qonunlar to’plamini kiritish mumkin . Ularning har ikkalasi Jinoyatlar tarkibini izohlagan va ularga jazo belgilashga mo’ljallangan . Miloddan avvalgi I – II asrlarda qadimgi qonunlarni bayon qilish , yozish , sharhlash va qayta tiklash bo’yicha juda katta Ishlar amalga oshirilgan . Bu vaqtga kelib « Vey podsholigi qonunlari kitobbw harbly , mollyaviy va davlat ot – ulovi toʻgʻrisidagi me’yorlar ga bag’ishlangan boblar bilan to’ldirilgan . Xitoy an’anaviy huquqida xususiy huquq mustaqil ravishda rivojlanmagan . Miloddan avvalgi IV – III asrlarga kelib yer huquqi shakllana boshlagan . Mulk huquqining predmeti asosan yer va qullar bo’lgan . Majburiyatlarning shartnomalardan kelib chiqadigan turlari keng tarqalgan 182 mil av XII VIII asrlarda Mesopatamiyada siyosiy ahvol
183 Tutanxaton davrida Misr siyosiy ahvoli Quyosh ruhoniysi bo’lib Olgan. Ammo yangi din Eski din ruhoniylari va aho-Li tomonidan qo’llab-quv-Vatlanmagan. Misr zoda-Gonlari ham Exnatonning Diniy islohotiga qarshi Turgan. Exnaton vafotidan So’ng uning yaqin qarin-Doshlari va amaldorlari il-Garigi dinning ruhoniylari Bilan murosa qilishga maj-Bur bo’lgan lar. Zodagon Va ruhoniylar Exnatonning Kuyovi Tutanxamonni taxt-Ga o ‘tqizadi. M amlakatda eski din tartibi o’rnatilib. Uning kohinlari
184 Mil av 2 mingyilliklarda O’rta dengizning sharqiy hududlari uchun kurash Suriya va Finikiya 0 ‘rtayer dengizining Sharqiy sohilidagi qadimgi mam-Lakatlar hisoblanadi. Dengiz sohili bo‘ylab Finikiya, undan sharq Va janubi-sharqda Suriya joylashgan edi. Mamlakatlarning g’arb Tomoni dengiz suvlari bilan, Sharq tomondan Suriya-Mesopotami-Ya dashti bilan o’ralgan bo’lib, Suriya va Finikiya yerlarining bir Qismini Livan va Antilivan tog‘lari qoplab yotadi. Togiar orasi-Dan Iordcm, Oront daryolari, ko’plab soy va jilg’alar oqib chiqadi. 0 ‘lka iqlimi o‘ziga xos, g‘arb tomoni iliq, yoqimli shuningdek ser-Yomg‘ir. Sharq tomoni dashtlik, issiq, kamyog’in va qurg’oqchil. Qishning harorati ham xilma-xil. Qishda togiarga ko’p qor yog’ib, Bahorda esa tog’ yonbag’irlarida yog’ingarchilik ko’proq b o ia di. Bir arab maqolida „Mamlakatning boshidu qish, kaftida kuz,oyog’ida esa doim bahordir”, deyilgan ekan.Finikiya va Suriyada odatnlar o‘ta qadim zamonlardan beri Yashab kelganlar. Bu oikaning eng qadimgi aliolisi hurriylar, amoRiylar va “Sharq bo/alari” deb ataigan qabilalar boiishgan. Ke-Yinchalik bu yerga xettlar. Somiylar. Eroniylar, yunonlar va rim-Liklar kelib joylashgan. 183 Qadimgi Mitanni davlati geografik joylashuvi
Mitanni (akkad tilida—Xanigalabat) davlatida (er. Aw. 1560— 1260-yillar) yuqori Mesopotamoyada Xurrit qabilasi mitannilarXVI asrda asOs soldilar. Mitanni poytaxti yuqori Xaburdagi Vassokanda joylashgan edi. Mitanni podsholari hind-oriy sulola Ismlarini saqlab qolib «Mand jangchilari podshosi» va «Xurri Jangchilari podshosi» unvonlariga ega edilar. Hind-oriy ma’budlari Indra, Mitra-Varuna va Nasati hukmron sulolarining homiy Xudolari Adv. XVI asr oxirida podsho Suttami I davrida Mitanni Zagros va Nine viyadan Shimoliy Suriyagacha boigan hududni Egallab, ulkan davlatga aylandi. Shu vaqtdan boshlab bir yuz ellik Yil davomida Old Qsiyoda Mitannidan kuchli boigan qudratli Davlat yo‘q edi. Mitanni bu davrda Misr bilan Mesopotamiya va Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi havzasi uchun uzoq kurash olib bordi. XV asrda xalqaro vaziyat o’zgarib Misr bilan Mitanni o‘rtasida Ittifoqchilik munosabatlari o‘matildi va sulolaviy nikohlar tuzildi. Tutmos IV va Amenemxotep III Mitanni malikalariga uylandilar.Er. Aw. XIV asr boshlaridagi Mitannidagi sulolaviy nizo, saroy Fitnalari davlatni zaiflashtirdi. Xett podshosi Suppilium Mitanniga Qarshi urush ochib Suriyani tortib oldi va Mitanniga bostirib kirdi. Yordamga chaqirilgan Osuriya hukmdori Ashshurballit I Mamlakatni Sharqiy viloyatlarini anneksiya qildi. Shu vaqtdan Mitanni shimoliy Mesopotamiyadagi kichik bir davlatchaga Aylanib qoldi. Uni ustidan nazorat qilish uchun osur va xettlar O‘zaro kurash olib bordilar. Qachonlardir qudratli davlat qoldigi Sifatida Mitanni Er. Aw. 1260-yilda Ossuriya podshosi SalmanasarI tomonidan tugatildi. 184 Qadimgi Falastin davlati
Er. Aw. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi is-Roil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini Shakllantiradilar.Er. Aw. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab Chiqarishda yetakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Is-Roil qabilalari fllistimlaiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda is-Roil qabilalari Misrdan kelib о mashadilar. Er. Aw. XIII asrda o’n Ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan Shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. Yahudiy so’zi etimologik ji-Hatdan «daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi. Saylab Qo’yiladigan yo’lboshchi-Shofetlar («Qozi»), oliy kohinlar vazifasini Bajarib, qabila ko’ngilli qo’shinlariga boshchilik qilganlar va tinch-Lik paytida ajrini ishlari bilan shug’ullanganlar. Er. Aw. XI asming Oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jami-Yatga o’tish yuz beigan. Saylab qo’yiladigan yo’lboshchi ar o’rniga Merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Filimstyanlar bilanbo’lgan janglar davomida podsho qilib Saul saylanadi. U birinchi Merosiy podsho bo’ladi. 185 Kambiz 2 va Misr davlati
Er. Aw. 530-yil avgust oyida fors taxtiga Kambiz (Kombiz) O’tiradi. Misr ichki nizo-g’alayonlar girdobida qolgan edi. Forslar Misrga yurish qilib, uning qo’shinini tez tor-mor qiladilar. Flot Urushsiz taslim boiadi, fir’avn Psammetix III asirga tushadi. Bu Voqea er. Aw. 525-yilda yuz beradi.Mismi bosib olgach, Kambiz Efiopiyaga qarshi urush bosh-Laydi. Yetarlicha oziq-ovqatga ega boimagan qo’shin suvsiz Sahroga tushib qoiadilar. Qo’shinda odamxo’rlik boshlanib, Kam-Biz chekinishga majbur boiadi. Kambiz Memfisga qaytib, Misrda Boshlangan qo’zg’olonni bostiradi. Kambizning vorisi Doro 1 ning Bexistun qoya yozuvlarida bayon qilihgan, (rasmiy farazlariga Ko’ra) Kambiz Misiga kelguniga qadar o’zining ukasi Bardi-Yadan shubhalanib, uni maxfiy ravishda oidmshga buyruq beradi. Mag Gaumata ismli kimsa bundan foydalanib, o’zini Bardiya deb E’lon qiladi va u 522-yil 2-martda Bardiya nomi bilan taxtga O’tiradi. Bardiya-Gaumata qaram xalqlami o’ziga moyil qilish Uchun soliq va harbiy majburiyatlami uch yilga bekor qiladi. U Fors urug’-zodagonlarining imtiyozlarini bekor qilish, ularning iqti-Sodiy va siyosatdagi hukmronligini o’mini tugatish siyosatini yu-Ritadi. Shu sababli, u mamlakatdagi keng xalq ommasini qo’llab-Quwatlashiga erishadi. 186 Moxendajaro va Xarappa madaniyati
Moxenjo-Daro bir necha o’n ming kishi yashaydigan 2 kv. Km. Maydondan iborat. To’g’ri ko’chalar o’n metrgacha kenglikda Qurilgan. Uylar 2 qavatli, kanalizatsiyaga ega. Shahar hunar-Mandchiligi to’g’risida aniq tasawur hosil qilish mumkin. Kulol-Chilik, to’qimachilik yuqori darajada rivojlangan. Haykalchalar Kichik hajmda, hokim-kohin, yalang’och ayolning (raqqosa deb Taxmin qilinadi), jez haykalchalari topilgan. Ikki to’g’ri burchakli Muhrlar topilib, ularning ko’pchiligida mifologik manzaralar tas-Viri tushirilgan. Bu yerda topilgan boshqa muhrlarga o’xshash bu-Yumlar Hind vodiysidan uzoq boigan Baxreyn orollari, Mesopo-Tamiyadan, Eron va Turkmanistondan topilgan. Bu Moxenjo-Daro Va Xarappaning qadimgi Sharq sivilizatsiyalari bilan keng aloqada Bo’lganidan dalolat beradi.,Er. Aw. XVIII asr oxirida Xarappa madaniyati tushkunlikka tu-Shib, sekin-asta halok boiadi. Hind sivilizatsiyasining siyosiy va ijti-Moiy tizimi to’g’risida faqat umumiy tasawur qilish mumkin. Qal’a Va shahar rejasi davlat hokimiyati mavjudligidan darak beradi. G’alla Ombori va ishchilar uchun xonalar mavjudligi bu hududni aynan Mesopotamiyadagi mavjud ibodatxona, davlat xo’jaligi bilan O’xshashligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi, sha-Harlar va yozuvning mavjudligi, uy-joy inshootlari hajmlarining Katta-kichikligi aholi o’rtasida ijtimoiy tengsizlikni mavjudligidan da-Rak beradi. 187 Mil av 1 ming yillikda Hindistonda mahhaliy davlatlar
Er. Aw. I ming yillik o’rtalarida Hindistonda yirik davlatlar Paydo bo’ladi. Ularning ko’pcliiligida alohida suloialar, faqat ayrim-Larida oligarxiya hukmron edi. Magatxa va Koshala Gang daryosi-Ning quyi oqimida, Gang va Yamun oralig’ida Vatsa, Avanti davlat-Lari o’rtasida yetakchilik uchun kurash olib boradilar. Er. Aw. IV Asrda Magatxa davlati kuchli ta’siiga ega bo’ladi va yuz yil O’tgach u birinchi umumhind davlatiga asos soladi. 188 Qadimgi Shan in davlati
Шан-Инь Хитойдаги энг қадимги давлатларданБиридир. М. Ав. III минг йилликда Хитойдаги қабилалари тарқоқ яшарэдилар. Хўжаликнинг аста-сэкинлик билан ривожланиши натижасида Қабилалар бирлаша бошлаганлар. М. Ав. II минг йиллик бошларига келиб Ся хонадонига мансуб кишилар қабилаларни бирлаштириб, ШарқийХитойда давлат барпо этганлар. Ся хонадонига мансуб подшолар кучайиб, Бошқа қўшни қабилаларни ўзларига итоат эттирганлар. Ся сулоласининг Сўнгги подшоси бошқа қабилалар устидан зулмни кучайтирган. Шу даврда Хуанхэ соҳилларига кўчиб келган Шан қабиласи кучайиб, қаттиқ Жанглардан сўнг сяларни енгиб уларни ўзларига итоат эттирадилар. Улар Хуанхэ дарёси ҳавзаЦининг катта қисмини эгаллайдилар.М. Ав. ХVIII асрда Чен Тан деган киши давлат тузиб, уни ўз қабиласи Шан номи билан атайди. У янги сулоланинг асосчиси бўлган. М. Ав. ХVIII асрдан бошлаб сулола Шан-Инь деб атала бошлаган. БуДавлатнинг пойтахти Шан шаҳри бўлган. У-Дин деган подшо даврида Шан-Инь давлати кучайиб, атрофдаги жойларни босиб олади. Аммо ХIIIАср охири ва ХII аср бошларидан бошлаб Шан-Инь давлати кучсизланиб Қолади. Бундан фойдаланган қўшни қабилалар бирин-кетин Шан-ИньгаҲужум бошлайдилар ва унинг ерларини босиб оладилар. 189 Qadimgi Chjouni g ijtimoiy tuzumi
Chjou podsholigi davrida hunarmandchilikka katta e’tibor Berilgan. U yerda to‘qimachilik. Kulolchilik. Qurolsozlik. Zargarlik, Ko’nchilik. Uysozlik, tunukasozlik, ternirchilik va hunarmandchilik-Ning bosbqa sohalari taraqqiy etgan edi.Dehqonchilik, chorvachilik, avniqsa hunarmandchilikning Rivojlanishi savdo-sotiqning ravnaqiga yo’l ochgan. Savdoning Rivojlanishi munosabati bilan savdogarlar va savdogarchilik kelib Chiqqan va rivoj topgan. Bozorlar bino qilinib, ular alohida rasta-Larga ajratilgan. Masai an. G’alla sotuvchilar, qurol sotuvchilar. Tu-Nukasozlar, kulolchilik va gazlama sotuvchilar rastasi alohida-alo-Hida bo’lgan. Bozorda sotiladigan mollarning sifati va narxi davlat Tomonidan chiqarilgan farmon asosida qattiq nazorat qilingan. Xi-Yonatchi, qallob va ko’zbo‘vamachilar qattiq jazolangan.Bozorlardagi tartibni bozor boshliqlari o’z xizmatchilari bilan Hamisha kuzatib turganlar. Bozorda mol o’lchab beriladigan taro-Zilar ham tekshirib turilgan. Bozor boshliqlarining idorasi bozor Maydonining o’rtasida bo’lgan. Chjou podsholigi davrida savdog-Arlar uzoq-yaqin mamlakatlar bilan suv va quruqlik yo’llari orqaii Qizg’in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Mamlakat ichkarisida-Gi viloyatlar, qishloqlar o’rtasida ichki bozor ishlari yaxshi yoMga Qo’yilgan. 190 Qadimgi Sin Podsholigi 191 IN Chjen va uning hokimiyati M.av. 246-yili Sin podsholi-Gi taxtiga 13 yoshli In Chjen (m.av. 246-210) o’tiradi. U qo’shnipodsholikiarni o’z davlatiga qo’shib olish uchun katta tayyorgarlik Ko’radi. Qo’shin saflanni mustahkamlagach, m.av. 230-yili Xan Podsholigi qo’shinlariga qat’iy zarba berib uni bosib oladi. M. Av. 228—221 -yillar orasida olib borilgan shiddatli. G‘olibona urushlar Natijasida Sharqiy Xitoydagi Chjao, Vey, Chu. Si, Yan podsholikla-Rining qo’shinlari tor-mor etiladi. M.av. 221-vili yuqorida nomlari Keltirilgan davlatlar Sin podsholigiga qo’shib olingach, Sharqiy Xi-Toyni birlashtirishjarayoni hamnihoyasigayetadi. Shu tariqa Xitoy – Da Sin saltanati qaror topadi. In Chjen saltanat taxtiga o’tirar ekan, O’zini “Sin Shi Xuandi” – Sin saltanatining birinchi podshosi deb E’lon qiladi. In Chjen shimolda xunnlar bilan zafarli urushlar olib Borib, ularni Xitoy chegaralaridan nariga chekintirgan. Sin qo’shin-Lari Yanszi daryosi quyi qismining janubidagi Yuz podsholigi bilan G’olibona umshlar olib borib, uni ham Sin ga itoat ettirgan. Sin Shi Xuandi mamlakatni birlashtirgaeh, podsholikni islohotehi Shan-Yan tuzgan qonun-qoidalarga ama.1 qilib idora etgan. U mamlakatni 36 viloyatga bo’lib, ularni boshqarishni o’z amaldorlari zimmasiga Yuklagan. Eski zodagon-aslzodalar esa davlat ishidan chetlatilgan. Chunki ular eskilikning jonkuyar tarafdorlari, yangilikning ashad-Diy dushmani edi.Sin Shi Xuandi buyrug’i bilan yangilikning dushmani hisoblan-Gan 460 konfutsiychi olim tiriklayin yerga ko’mdirilgan. Boshqa Tartiblar hukm surgan zamonni eslatadigan yoki maqtab yozilgan Asarlar. Sotnomalar kuydirilgan. Bularning barchasi keng xalq om-Masi orasida Sin Shi Xuandiga nisbatan nafrat uyg’otgan.
192 Gligamish dostoni Mesopotarniyada xalq Og‘zaki ijodiyoti -m aqollar, matallar, qo’shiqlar, dostonlar, afsona-Larning paydo bo’lishi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Bu borada Mesopotamiyaliklar katta yutuqlarga erishgan. Ammo Mesopota-Miyada ilk yozma adabiyot asarlari m.av. IV mingyilliklarga borib Taqaladi. Shuni ta’kidlash kerakki Mesopotamiya adabiyoti xalq Og’zaki ijodiyoti bilan chambarchas bog’liq bo’lgan.“Dunyoning yaratilishi haqida mif“ Adapa haqidagi doston”, “Etana haqidagi doston”, “Agushaya haqidagi doston’lar mesopo-Tamiyaliklar adabiyotining eng nodir namunalari hisoblanadi.‘‘Agushaya haqidagi doston” Ishtar va Saltu o’rtasidagi kurash-Ga bag’ishlangan. “Gilgamish haqidagi doston”da esa Gilgamish Va Enkidularning sarguzashtlari, qahramonliklari va do stliklari Haqida hikoya qilinadi.
193 Qadimgi Misr adabiyoti Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri Toiaroq aks etgan. Nasihatnomalardan eng qadimgisi «Ptaxotep Nasihatnomasi»dir. Keyingilari «Gerakleopol podshosi Axtoyning O‘g‘li Merikaraga nasihati», «Fir’avn Amenxemxet I ning nasihatNomasi» kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilin-Gan. «Axtoyning o‘g ii Dauafaga nasihatbda mirzolikni boshqa Kasblardan afzalligi ko‘rsatiladi.Yangi podsholik davrida nasihatnomalardan «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush axloqi va an’anaviy axloq qoi-Dalari batafsil bayon qilinadi.Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shaklla-Nadi. Ulardan eng mashhurlari «Fir’avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to‘g‘risida», «Egri va to‘g‘ri To‘g‘risida», «Ikki aka-uka to‘g‘risida» fir’avnlar Petubastis To‘g‘risidagi bir necha ertaklardir. *Misr adabiyotining «Sinuxet hikoyasi» qissasi, «Arfa chaluvchi Qo‘shig‘i» poetik asari kabi namunalari o’sha davr to‘g‘risida va Yuksak adabiy janr shakllanganligining dalilidir. Turli janrlar ora-Sida adabiyot alohida o‘rin tutadi.Ko’pgina afsonalar, qayta ishlangan diniy madhiyalar Osiris mashaqqatlari, xudo Raning yer osti podsholigiga sayohati Hikoya qilingan sikllari mashhur boigan. «Ko’ngli qolgan ki- ^lining o‘z ruhi bilan suhbati* nomli falsafiy dialog shaklida Yozilgan asar diqqatga sazovor. Dialogda dunyodagi adolatsizlik, Huquqsizlik va yovuzlikdan azob chekkan kishi taqdiri hikoya Qilinadi. 194 Qadimgi Hindiston aholisi Janubiy Osiyoning hoziigi aholisining katta qismi asosiy yevro-Poid irqiga mansub. Faqat yarim orolning janubiy qismi va Shri-Lankaning aholisi irqiy belgilariga qarab (badani, sochining qora Rangi va boshqalar) avstroloidlaiga yaqin turadi. Shimoliy Sharqning qator qabilalari janubiy mongoloid irqiga mansub.Shimolda hind-yevropa tillari (hind, bengal va boshqalar), Janubda dravid (masalan, tamil.) Dekan va shimoliy-sharqiy Hindistonning qator tillari janubiy-sharqiy Osiyo, Tibetda va Xi-Toyda tibet-birma va mund tillari bilan yaqin turadi. Shri-Lanka Aholisining ko’pchilik qismi hind-yevropa (singal) tilida ozchilik Qismi dravid (tamil) tilida so’zlashadi.Maiumki, hind-yevropa tillarida so’zlashuvchi oriylar Hindis-Tonga er.aw. II ming yillikda kirib kelganlar. Singallar materik-Dan Shri-Lankada er.aw. I ming yillikda paydo bo’lganlar.
195 Qadimgi hind xudolari Hindistonda diniy e’tiqodlarning kelib chiqishi ham bosh-Qa xalqlar kabi ularning turmush tarzi va xo‘jaligi bilan bog’liq Bo’lgan.Davlatlar vujudga kelishi munosabati bilan Hindistonning ko’p Joylarida braxman dini keng yoyilgan. Bu din m.av. IX-VIII asrda Vujudga kelib, uning xudosi Braxma bo’lgan. Bu dinning ruhoniy-Lari braxmanlar deyilgan. Ularning taiim oti bo’vicha Braxma Olam va odamning yaratuvchisi hisoblangan. Aditinani “hamma-Ning onasi”, “hamma narsaning mohiyati”, “abadiyat”, “yaratilgan Va yaratuvchi” kabi nomlar bilan ulugiaganlar. Dastlab momaqal-Diroq. Hosildorlik xudosi hisoblangan Indra keyinchalik hokim, Hukmdor va podsholar homiysiga aylangan. Indra so’zining o’zi Ham podsho, hokim, hukmdor kabi ma’noni anglata boshlagan.
196 Qadimgi Xitoy adabiyoti Eng qadimgi Xitoy she’riyati namunalari eramizdan awalgi XI—VI asrlarda jez ko‘zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. «Shiszin» («qo‘shiqlar kitobi») — qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy xazina-Sidir. Bu yodgorlik 4 bo‘limga boiingan («Podsholik axloqi», «Ki-Chik odalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar Majmuasidan iborat.«Shiszin» an’analari eramizdan awalgi IV asrda poetik asarlar Mualliflari tomonidan o’zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar Do‘mbira shaklini eslatadigan tosh uyumlarda yetib kelgan, shu sa-Babli, ular «Tosh do‘mbiralar»dagi matnlar deb ataladi. Eramizdan Awalgi IV asrda mashhur Syu Yuan, Xan davrida Sima Syan-Ju Kabi shoirlar ijod qilgan.Musiqa, poeziya va raqs kabi san’at janrlari Xitoyda yuqori Darajada shakllangan. Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, Tovush va urib chalinadigan asboblatga’bo‘lingan. Ko’pgina Musiqa asboblari eramizning birinchi, ikkinchi asrlarida 0 ‘rta Osi-Yodan o‘zlashtirib olingan.
197 Qadimgi Midiya Midiya shimoliy-g’arbiy Eronda joylashgan edi. Mamlakatning G’arbiy qismi Zagros tog‘i hududi boiib, keyinchalik Midiya At-Ropatenasi deb atalgan. Atropatenadan sharqda Midiyani tekislik Qismi joylashgan. Er. Aw. Ill—II ming yilliklarda bu hududlarda Kassit, kutiy, xurrit tillarida so’zlashadigan o’troq va ko’chmanchi Chorvadorlar yashaganlar.Er. Aw. VII asrda g’arbiy Eronda ilk siyosiy birlashmalar Paydo boiadi. Shunday birlashmalardan biri Manna podsholigi edi. Er. Aw. 672-yilda Midiya qabilalari yo’lboshchi Kashtariti bosh-Chiligida Osuriyaga qarshi qo’zg’olon ko’taradilar. Er. Aw. 671- Yilda midiyaliklar o’z hududlarining g’arbiy qismidan osuriyalik-Lami haydab chiqarib, mustaqil davlat tuzganlar. Kashtariti sekin-Asta Midiya qabilalarini birlashtiradi. Er. Aw. VII asr o’rtalarida Midiya qadimgi sharqda kuchli davlatga aylanadi. Er. Aw. 625-yil Kashtaritining o’g’li Kiaksar skiflarning bosqinini bartaraf qilib, Barcha midiya qabilalarini birlashuvini to’liq tugallaydi va poytaxti Ekbatana boigan yagona davlat tuzadi. U qurol turlari bo’yicha (nayzabardorlar, kamonchilar, otliqlar) boiingan muntazam Qo’shin tuzadi. Shundan so’ng, Midiya raqibi Osuriyaga qarshi Dastlab o’zi, keyin Bobil bilan ittifoq boiib kurash boshlaydi. Er. Aw. 612-yil avgustida Midiya va Bobil qo’shinlari Osuriyaning Poytaxti Nineviyani yer bilan yakson qiladilar. Er. Aw. 609-yilda Ular Xarran shahrida osur qo’shinlari qoldiqlarini tor-mor qil-Ganlar. Midiya shimoliy Mesopotamiya va Xarran viloyatini, Janubda fors, Kaspiy dengizini janubi-sharqidagi Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. Aw. 593-yilda midiyaliklar Urartu, skif Davlatlarini Sakasena va Mannani o’ziga qo’shib oladi. Er. Aw. 585—550-yillarda podsholik qilgan Astiag davrida Midiya katta vaqudratli davlatga aylanadi. Bu vaqtda Elam ham qo‘shib olinadi. Er. Aw. 550-yilda Midiyaga qarshi forslar qo’zg’olon ko’tarib, Uni bosib oladilar. 198 Qadimgi Arabiston dini Arabiston yarim oroli dini politeistik xarakterda bo’lgan. Janubiy Arabistonda bosh xudo Astar bo’lgan. Saba qabilalarida Almakaxon oy xudosi hisoblanib, unga ho’kiz qurbonlik keltirilgan. Osmon, quyosh va bir necha sayyoralarga ham e’tiqod qilingan. Nabateylar Ilaxu yoki Alloh («xudo»), Dushaig (chaqmoq xudosi, Dunyo boshqaruvchisi)ga sig’inganlar.
199 Supillium 1 va uning davomchilari davrida Xit davlati Xett podsholari ichida eng taniqli diplomat, uzoqni ko‘ra Oladigan siyosatchi, mohir sarkarda Suppilium I (Er. Aw. 1380— 1335-yillar atrofida) davlatni harbiy qudratini oshiradi. U yengil, Tez yuradigan jang aravalari bilan qo‘shinni ta’minlaydi. Xett Shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusining mudofaa inshootlari Mustahkamlanadi. Suppilium I Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘i Mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o’ziga bo‘ysundiradi. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o’z kuyovini Mitanni taxtiga o’tkazadi. U Suriyada Markazi Karxamish va Xalpa bo’lgan xettlarga qaram davlatlaiga Asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o’z o’g’illarini tayinladi. Bobil va Axey (miken Yunonistoni) davlatlari Suppilium bilan Do’stlik aloqalarini o’rnatishga majbur bo’ldilar.Uning vorisi Mursili II ( er. Aw. 1335—1305-yillar atrofida) Otasining davlatini to’la hajmda saqlab qoldi, lekin qaram Hududlardagi isyonlar, qo’zg’olonlar va boshqa qudratli davlatlarni Mamlakat hududiga tazyiqiga qarshi to’xtovsiz urushlar olib Borishga majbur boidi. Mursili II Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo’ysundiradi. U An’anaviy raqib Arsava podsholigiga (Kichik Osiyo) qarshi G’olibona yurish qilib Egey dengizi qirg’og’igacha chiqadi.
200 Qadimgi Xitoy tarixi manbalari Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko’p aniq davrlashtirilgan Yozma yodgorliklar mavjud. Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan Tarixiy asarlardir.Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng av-Valo, LU podsholigi davrida tuzilgan er. Aw. VIII—V asrlar vo-Qealari yoritilgan «Chun Syu» yilnomasi muhim ahamiyatga ega. «Chun Syu» matni bilan an’anaviy ravishda uning muallifi qadimgi Xitoy faylasufi Konfiisiya nomi bog’lanadi.Yilnomalar bilan yaqin bog’langan, eng awalo, «Shan-shu» («Shiszin»-qo‘shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadimgi Xitoy Tarixiy asarlari janridir. Bu asarlarda hukmdorlar va ularning Yaqinlarining so’zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan «Shan-shu» Matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki bu Manbaning ba’zi boblari keyingi davrlarga oid.Eramizdan awalgi I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy Asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar Xitoy tarixnavisligida katta o’rin Tutadi. Ana shunday asarlardan biri Sima Syanning (er. Aw. 105— 90-yillar) «Tarixiy yozfehmalar»i edi. Bu asar qadimgi Xitoy ijti-Moiy-siyosiy va madaniy hayoti to’g’risida boy maiumotlar Beradi. Sima Syan tarixiy voqealarni bayon qilishda kishilar faoliGYatini’ bayon qilish usulini tanlaydi.Sima Syanning tarixnavislik nsulidan «Xan tarixi» muallifi Gu Garbiy Xan (er.aw. 206-yil) sulolasining tarixini yozishda foy-Dalanadi. Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi «suloialar tarbd» Nomini olgan janr asoschisi bo’lgan.Xitoy tarixini arxeologik o’rganishda amalga oshirilgan ishlar Muhirtx ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shandavriga oid . Ermitou shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. Aw. Ill asr) topilgan.
2021 Qadimgi yakuniy savol javobi Download 128,94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish