1. Портлатиб пайванлаш усули. Пайвандлашни амалга ошириш йўллари

Плазмали пайвандлаш

Ер шароитида хар қандай моддани учта ҳолатга (қаттиқ, суюқ, газ) ўтказиш мумкин. Моддани ўта юқори температурагача қиздирилса, у плазма ҳолатига ўтади. Моддани 3000-5000 К температурагача қиздирилса, унинг атоми хоссалари ўзгариб янги жараён ҳосил қилади.

Маълумки, модда атомлари ядроси атрофида айланувчи ташқи электронлар, ядрога анча бўш тортилиб туради. Атомлар тўқнашиши натижасида ташқи электронлар бошқа атомларига ўтиб кетади, натижада атомлар мусбат зарядланган зарядларига айланади, яъни ионлашиш ходисаси содир бўлади.
Плазма – 10000 К ва ундан юқори температурадаги модданинг бир ҳолати ҳисобланади ва уни паст температурали плазма дейилади. Юқори температурали плазма учун температура 10¹⁰К ва ундан юқори бўлади.
Лаборатория шароитида, паст температурали плазмани, газларда хар хил электр зарядлардан: чақмоқ разрядидан, электр ёйидан, ёриғлик лампалари разрядидан олиш мумкин. Пайвандлаш ва қирқиш учун ёйсимон плазма оқимини олиш қурилмасининг схемаси 1-а,б расмларда келтирилган. Плазма оқимини олиш учун, унда махсус горелка ёки плазматрон қўлланилади. Плазма оқимини тўғри таъсир эттириб пайвандлашда, пайвандланаётган махсулот пайванд занжирига уланади. Плазма оқимини уринма йўналишда таъсир эттириб пайвандлашда, махсулот занжирига уланмайди. Бу схема бўйича пайвандлашдан ташқари бошқа турдаги ишлов беришни хам амалга ошириш мумкин. Масалан: кесиш, кавшарлаш, термик ишлов бериш. Бунда металл ва қотишмалар билан бирга, металлмасларга, керамика ва шишаларга хам ишлов бериш мумкин.
Плазма оқимини тўғри таъсир эттириб пайвандлаш усули (1-а расм) қўйидагича ишлайди: плазматронга плазма ҳосил қилувчи 3 – газ оқими юборилади. 2 – вольфрамли электрод ва 4 – сопло орасидаги ёрдамчи ёйни ёқилади (ўзгарувчан токли юқори частотали генератор ёрдамида). Ёрдамчи ёйнинг токини 7 қаршилик ёрдамида ростлаш мумкин.
Асосий ишчи ёйни 2 – электрод ва 6 – махсулот орасида ҳосил қилинади. Ёйнинг сиқилган устунини сопло ва газ оқимини хайдаш орқали ҳосил қилинади. Плазма ҳосил қилувчи газ сифатида аргон, гелий, азон, водород ва бу газлар аралашмаси қўлланилади. Махсулотни қирқиш учун, оддий шароитда ва сувда – ҳаво ва сув бўғи қўлланилади.
Хозирги вақтда янги технологиялар ишлаб чиқарилмоқда. Шулардан бири микроплазмали пайвандлаш технологиясидир. Унинг схемаси 2-расмда келтирилган. Вольфрамли учи ўткир 1 – электрод (0,8-2мм диаметрда), уни диаметрига мос келувчи, сув билан совутиладиган 2 – сопло ичига ўрнатилган. Электрод соплога чиқиш диаметри масофасида аниқ қилиб ўрнатилади. Электрод ва сопло орасидаги плазма ҳосил қилувчи газ юборилади. Ёрдамчи 6 – манбаи ёрдамида сопло ва электрод орасида доим ёниб турувчи кичик амперли ёй ҳосил қилинади. Плазма ҳосил қилувчи газни хайдаш орқали, сопло тешигида плазма оқими чиқарилади.
4 – махсулотга 1-2мм масофада горелкани олиб келиниб, 5 – асосий ток манбаи ёрдамида ишчи ёйи ҳосил қилинади.
Эриган ва қиздирилган металлни ҳимоялаш, плазма устуни устиворлигини ортириш учун, кичик диаметрли зазор бўйича, сув билан совитилувчи сопло ва 3 – керамик мундштук орасидан ҳимояловчи газ берилади. Микроплазмали пайвандлаш, тўғри қутбли доимий ток ёйида (узлуксиз ёки импульсли режимда ёнувчи) амалга оширилади.
Плазма оқими концентрациясига ва иссиқлик оқимини актив тарқатишга эга бўлиб, уни кенг оралиқда ростлаш мумкин. Плазматрон ёйи асосан доимий ток манбаидан ток олади. Ёйни осцилятор ёрдамида пайдо қилинади. Плазма ҳосил қилувчи ёйни таъминлаш учун 20-120В ва ундан юқори бўлган ишчи кучланишли ток манбаи керак бўлади.
Плазма оқими хамма металл ва қотишмаларни (қалинлиги 0,1-60мм гача) пайвандлайди. У ёрдамида туташувчи бурчакли, таврли бирикмалар олиш мумкин (3-расм). у ёрдамида қалинлиги 0,1-2мм бўлган деталларни хам бириктириш мумкин.
Ёйли плазма оқимида пайвандлашнинг асосий режими қўйидагилар: ишчи ёйининг ток кучи ва кучланиш; плазма ҳосил қилувчи ва ҳимоя газларининг таркиби, сарфи ва тезлиги; соплодан махсулот юзасигача бўлган масофа; пайвандлаш тезлиги.
Керакли режимни танлаб олишда пайвандланаётган материал турига ва қалинлигига, бирикма конструкциясига, плазматроннинг техник кўрсаткичлари ва конструкциясига, шу каби бошқа кўрсаткичларга эътибор берилади.