1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
10.2. O‘simlik virus kasalliklarini tabiiy o‘choqlari va tiplari 
Tipik tabiiy-o‘choqli kasalliklarga yovvoyi o‘simliklar – tashuvchilar - 
yovvoyi o‘simliklar sxema bo‘yicha sirkulyasiya qiladigan kasalliklar kiradi. Bu 
guruhga kiruvchi viruslar ba’zan madaniy o‘simliklarda epifitotiylarga sabab 
bo‘lsa ham, bu viruslarni sirkulyasiyasida madaniy o‘simliklar majburiy zveno 
hisoblanmaydi. Mazkur virus yoki virus kasalliklarini quyidagi guruhlari mavjud:
1. Tipik tabiiy-o‘choqli kasalliklar; 

---

 
 
273 
2.Qo‘zg‘atuvchisi madaniy o‘simliklar orasida ham muqim sirkulyasiyaga 
ega tabiiy o‘choqli kasalliklar;
3.Qo‘zg‘atuvchilari tabiiy o‘choqlar bilan qisman aloqani saqlagan 
kasalliklar; 
4. Tabiiy o‘choqlar bilan aloqasi tasdiqlanmagan kasalliklar 
10.2.1. Tipik tabiiy-o‘choqli kasalliklar 
 
Virus ko‘p yillik begona o‘tlarda qishlaydi. Bahorda, yozning boshlarida 
Aphis fabae birlamchi xo‘jayinidan (kalina, jasmin) begona o‘tlarga o‘tadi, 
yuqadi va undan ekilgan dukkaklarga o‘tadi. Shiralarni bir qismi esa begona 
o‘tlarga o‘tib yangi o‘choq hosil qiladi. Demak, virus doimo tabiiy o‘choqlarda 
begona o‘t – shira- begona o‘tda sirkulyasiya qiladi. Uning tabiatda muqim 
saqlanishi dukkaklilarni bor yo‘qligiga bog‘liq emas. Virusning biologiyasini 
o‘rganish quyidagi faktorlarga e’tiborni tortadi. Birinchidan tabiiy o‘choq 
yashirin latent bo‘lishi mumkin, chunki ko‘pincha begona o‘tlarda kasallik
simptomlari yorqin bo‘lmaydi. Ikkinchidan, bitta emas balki birnecha begona 
o‘tlar “virus –tashuvchi” bo‘lishi mumkin. Bularni barchasi dukkaklilar sariqligi 
va unga yaqin viruslar tabiiy o‘choqlarda sirkulyasiyasi muqim bo‘lishini 
tasdiqlaydi (19-jadval). 
Beda jarohati o‘smasi, Oddiy bodiring mozaikasi, G‘o‘za bargini buralishi, 
Qiltanoqsiz koster mozaikasi, SHoli pakanaligi viruslari ham “Tipik tabiiy-
o‘choqli kasalliklari” guruhiga kiradi. Ularni ham o‘z spetsifik kasallantiruvchi
o‘simliklari, tashuvchi hasharotlari, o‘z sirkulyasiyalari mavjud. Bu
qonuniyatlarni, xususiyatlarni o‘rganish va ularga amal qilish virus 
epifitotiylarini oldini oladi.