1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

36 
2.4-jadval (davomi) 
Munosabatlar 
marketingi 
(1990 yy.- xozirgi 
vaqtga qadar) 
Muvofiqlashtirish, 
integratsiyalashuv va 
tarmoqlarni tashkil etish orqali 
iste’molchilar va biznes 
hamkorlar talabini qondirishga 
qaratilgan tovarlar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish
Marketing kompleksining 
barcha elementlari to‘g‘risida 
maqsadli auditoriyani xabardor 
etish va marketing muhiti 
sub’ektlari bilan faol 
hamkorlikni yo‘lga qo‘yish 
Kommunikatsion 
marketing 
konsepsiyasi 
(1990 yy.- xozirgi 
vaqtga qadar) 
Axborotlashgan jamiyat 
sharoitida korxona faoliyatining 
barcha bosqichlarida samarali 
kommunikatsiyani tashkil qilish
Brending kommunikatsiyasi 
konsepsiyasi 
Marketing kommunikatsiyasi tizimi bozor to‘g‘risida, bozorga chiqarilayotgan 
tovar va xizmatlar to‘g‘risidagi axborotlar, savdo bitimlarini tuzish, sotuvlarni tashkil 
qilishni o‘z ichiga oladi.
Marketing kommunikatsiyasi marketing tizimi sub’ektlarining faoliyati bilan 
bog‘liq taktik va strategik qarorlarni qabul qilish maqsadidagi o‘zaro aloqasidir. 
Marketing tizimi sub’ektlari tovar va xizmatlar bozorining barcha ishtirokchilari 
hisoblanadi. 
Kommunikatsion marketing konsepsiyasiga ko‘ra marketing kompleksini 
quyidagicha tariflashimiz mumkin: Marketing kompleksi yoki marketing-miks – 
marketing faoliyatining boshqariluvchi elementlari va o‘lchamlari majmui bo‘lib, 
ularning oqilona nisbatdagi to‘plami kompaniyaning qo‘yilgan marketing 
maqsadlariga erishish imkonini beradi. 
2.2. Turizmda marketing kommunikatsiyasining tuzilishi, elementlari va 
tasniflanishi 
Ko‘pchilik mutaxassislar marketing kommunikatsiyasi elementlari tarkibini 
yanada kengaytirishni taklif qilishadi. Ayrim manbalarda ularning soni 11 tagacha 
yetadi:
−
reklama,
−
direkt-marketing,
−
sotishni jadallashtirish va rag‘batlantirish,
−
jamoatchilik bilan aloqalar,
−
qadoqlash, tovarlarni bezash,
−
kompaniyaning stili, brendi va savdo belgisi,
−
Event-marketing,
−
sport marketingi,
−
Internet,
−
ko‘rgazma va yarmarklarni tashkil etish,

---

37 
−
shaxsiy sotuvlar.
Haqiqatan ham marketing kommunikatsiyalari soni cheklanmaydi. Masalan, 
tovar kommunikatsiyasi tovar o‘rami, qadog‘ining iste’molchilarga ta’sir etishiga 
asoslangan. Tarqatish kanallari va o‘tkazilish joyiga ko‘ra kommunikatsiyalar 
merchendayzing
 
va Event-promotionda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
 
Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, yuqorida sanab o‘tilgan kommunikatsiya 
elementlari ayrim hollarda bir-birini to‘ldiradi yoki takrorlash xususiyatiga ega. 
Masalan, tovarlarni bezash, qadoqlash merchendayzingning yo‘nalishi hisoblanadi. 
O‘z navbatida ko‘rgazma va yarmarkalarda ishtirok etish jamoatchilik bilan aloqalar 
(Public relations) va sotishni rag‘batlantirish (Sales Promotion)ga taalluqli. 
Bugungi kunda aksariyat yirik firma va kompaniyalar o‘z faoliyatini ko‘proq 
merchendayzingga qaratishmoqda.
 
Merchendayzing (Merchandising)
– sotuvlar hajmini oshrish maqsadida savdo 
zallari, savdo belgilarining iste’molchilar diqqatini jalb qilishini o‘rganish va bu 
imkoniyatlardan foydalanishga qaratilgan faoliyatdir. Savdo zalini jihozlash, 
xonalarining turlari, texnologik planirovkasini takomillashtirish, magazinlarda 
haridorlarga 
ko‘rsatiladigan 
xizmatlarni 
takomillashtirish 
orqali 
sotuvni 
jadallashtirish faoliyatidir. Bugungi kunda merchendayzingning asosiy vazifalariga 
quyidagilar kiradi: 
−
sotish joylarini bezash; 
−
POS-materialarni tayyorlash; 
−
feysing (facing) –iste’molchilarning tovarlarni yuqor ehtimol bilan topa 
olishini kuchaytirish maqsadida peshtaxtalarga joylashtirish; 
−
chakana savdoni maxsus savdo jihozlari bilan ta’minlash; 
−
geografik tahlil asosida chakana savdo nuqtalarini joylashtirish. 
Voqea marketingi
(Event promotion) – bu turli voqea-hodisalar bilan bog‘liq 
tadbirlarni uyushtirish va o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyat bo‘lib, iste’molchilarning 
tovarga bo‘lgan e’tiborini tez jalb qiladi. Event promotion bayramlar, milliy 
bayramlar, tantanali sanalarni nishonlash, konsertlar orqali amalga oshiriladi [27, 42-
44]. 
Bugungi kunda marketing amaliyotida 
BTL (below the line) 
atamasi ham paydo 
bo‘ldi. 
BTL 
bevosita sotuv joylarida iste’molchilarga ta’sir ko‘rsatish orqali sotishni 
jadallashtirishdir.
BTL tadbirlari asosan sotishni rag‘batlantirish, merchendayzing va voqea 
marketingidan iborat.
Zamonaviy marketing faoliyati bugungi kunda asosan ommaviy va to‘g‘ridan-
to‘g‘ri marketing strategiyasi asosida amalga oshirilmoqda. To‘g‘ridan-to‘g‘ri 
marketing har bir iste’molchi to‘g‘risida ma’lumotlar bazasini shakllantirish va ularga 
bir nechta kommunikatsiya vositalarini qo‘llash orqali ta’sir ko‘rsatishdan iborat.
Kommunikatsiya jarayoni axborot yoki xabarlarni kommunikatsiya kanallari 
orqali tarqatishni anglatadi. Ammo xabar jo‘natish uchun kommunikatsiya kanallari, 
texnik vositalari bo‘lishi shart emas. Buni oddiy sotuvchi shaxsiy sotish chog‘ida 
ham amalga oshirishi mumkin.

---

38 
Shuning uchun kommunikatsiya jarayoni keng tushuncha va uning ko‘plab 
elementlari mavjud. Shunga ko‘ra axborot tarqatish kanallarini ommaviy, shaxsiy va 
mahalliy kanallarga bo‘lishimiz mumkin.
 
Ommaviy kanallar – 
barcha xabarlarni ommaga qaratadi va bunda asosan 
ommaviy iste’mol tovarlari to‘g‘risidagi axborotlar tarqatiladi. Ommaviy kanallar 
marketingning maqsadli auditoriyasini ommaga uyg‘unlashtirib yuboradi va bu 
xabarlar ayrim kishilarga zarur bo‘lmasada, tarqatilishi amalga oshiriladi. Ommaviy 
kanallarga OAV, tashqi reklama, Internet va tovarlar o‘ramini kiritishimiz mumkin. 
Ayrim mutaxassislar ommaviy kanallar sifatida paketlarni ham kiritishadi. Buning 
sababi bugungi kunda ko‘pchilik magazinlar va supermarketlar o‘z xususiy 
paketlariga ega bo‘lib, iste’molchilar undan boshqa maqsadlarda ham 
foydalanishadi.
Shaxsiy kanallar– 
tovarlarning sotilishi uchun xizmat qiladi.
 
Shaxsiy 
kanallarning ahamiyatini mutaxassislar fikri orqali to‘ldiriladi. Bunda mutaxassislar 
deganda muayyan tovarlar bilan bog‘liq zaruriy axborotlarga ega va maqsadli 
guruhlar ishonchini qozongan shaxslar tushuniladi. Masalan, iste’molchilar mebel 
harid qilishda, tishlarni davolashda, ko‘zoynaklar harid qilishda aynan shu sohani 
yaxshi biladigan mutaxassislarga murojaat qilishadi. 
Mahalliy kanallar 
– maxsus harid qilinadigan tovarlar sotuvida ahamiyatli 
bo‘lib, ommaviy harakterga ega bo‘lmaydi. Mahalliy kanallar moddiy va axborotli 
kanallarga bo‘linadi. Moddiy mahalliy kanallar tovarlarni sotish joyi va sotishni 
rag‘batlantirish bilan bog‘liq turli tadbirlardir. Masalan, turli attraksion o‘yinlarni 
park va hiyobonlarda ko‘proq uchratish mumkin. Chunki bu joylarga ko‘proq dam 
oluvchilar tashrif buyuradi.
Axborotli mahalliy kanallarga mavzuli ma’lumotnoma-spravochniklar, davriy 
byulletenlar va gazeta varaqalari kiradi. 

---