1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Elektron tovar va xizmatlar. 
Elektron bozorning asosiy ishtirokchilari tovar 
ishlab chiqaruvchi va xizmatlar ko‘rsatuvchi korxonalar hisoblanib, ular internetdan 
o‘z tovar va xizmatlarini iste’molchilarning yangi guruhlariga taklif qilish, marketing 
tadqiqotlari o‘tkazish, kommunikatsiya o‘rnatish, bitimlar tuzish va to‘lovni amalga 
oshirishda foydalanadilar. 
Internet bozor sifatida o‘zining elektron, raqamli yoki axborot ko‘rinishidagi 
maxsus tovariga ega. Masalan, elektron to‘lov, elektron xatlar, jurnal, gazeta va 
kitoblarning elektron shaklini elektron bozor tovarlari hisoblanadi. 
Bugungi kunda xizmatlar ham elektron shaklda bo‘lishi mumkin. Masalan, 
Amazon.com sayti doimiy mijozlar uchun maxsus oyna orqali elektron kitoblar 
savdosiga oid eng so‘nggi yangiliklar berib boriladi. Ushbu sayt orqali harid qilinsa, 
soliq to‘lovlari, pochta xizmati va boshqa qo‘shimcha xizmatlar to‘lov amalga 
oshirilishi bilan bir vaqtda to‘ldiriladi va shu ondayoq to‘lab beriladi. Shuningdek, 
dunyoning yetakchi muzeylari ham ma’lum to‘lov amalga oshirilishi bilan o‘z 
zallarida virtual ekskursiyani taklif etadi. 
Ayrim moddiy shaklga keltirib bo‘lmaydigan tovar va xizmatlarni ham 
elektron shaklda ifodalash mumkin. Masalan, insonning bilimi, malakasi, tajribalarini 
maxsus dasturlar, amaliy dasturlar paketi orqali elektron magazindan harid qilish, 
yoki sovg‘a tariqasida yuklab olish mumkin. Kutubxonalarda kitob, jurnal, gazeta, 
ilmiy maqola va dissertatsiyalardan nusxa olish, ayrim jumla va havolalarni ko‘chirib 
olish xizmatlari ham bugungi kunda elektron shaklda amalga oshiriladi.
Elektron tovarlarning konvergensiyasi, nomoddiy shaklga ega bo‘lishiga 
qaramasdan ularni tasniflash mumkin. 

---

195 
7.7-jadval 
Elektron tovarlarning tasniflanishi 
axborot ko‘ngilochar 
mahsulotlar 
−
ommaviy axborot vositalari; 
−
tovarlarning xususiyati, tarkibi foydalanish yo‘riqnomasi; 
−
grafik materiallar: fotosurat, tabrik otkritkalari, kalendar, 
haritalar; 
−
audio-materiallar: musiqa, nutq, chiqish, taqdimotlar; 
−
video-materiallar: kino, televizion dasturlar. 
belgi, jetonlar
−
aviabiletlar, mehmonxona, konsert nomerlarini bron qilish, 
sport tadbirlari; 
−
moliyaviy sertifikatlar: chek, elektron to‘lov, kredit 
kartochkalar 
xizmatlar 
−
turli to‘lov shakllari; 
−
elektron xabarlar: xat, faks, telefon qo‘ng‘iroqlari; 
−
biznes-jarayonlar: buyurtma, buxgalteriya o‘tkazmalari, 
hisob, shartnomalar; 
−
auksion va elektron tijorat; 
−
masofaviy o‘qitish, tibbiy va boshqa interaktiv xizmatlar; 
−
interaktiv o‘yinlar 
Elektron tovarlarning o‘ziga xos jihatlari quyidagilar: 
– buzilmasligi. 
Elektron tovar va xizmatlar eskirmaganligi bois bozorda har 
doim mavjud bo‘ladi va istalgan vaqtda iste’mol qilinishi mumkin. Bu 
korxonalarning nafaqat yangi tovarlari bilan, balki ilgari ishlab chiqarilgan 
mahsulotlari bilan ham raqobatlashish imkonini beradi. 
– o‘zgaruvchanligi. 
Elektron tovarlar o‘zgaruvchan bo‘ladi. Masalan, turistik 
shahar ob-havosi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni istalgancha uzoq vaqt saqlash mumkin. 
Kun o‘zgarishi bilan ob-havo ma’lumotlari ham o‘zgaradi. Natijada ushbu xizmat 
ham o‘zgargan hisoblanadi. Shu bois elektron tovarlarni istalgan vaqtda yangilash 
mumkin. Aksincha, ularni yangilash salbiy oqibatlarga olib kelishi, ma’lumotlarning 
qo‘pol ravishda o‘zgartirilishi yoki mualliflik huquqining buzilishiga olib keladigan 
bo‘lsa, maxsus dasturiy vositalar yordamida himoya choralari ko‘riladi. Masalan, 
turli Farmon, qaror, buyruqlar, fotosuratlar yoki elektron kitoblar aksariyat hollarda 
*.pdf shaklda yaratiladi. Bu shakldagi ma’lumotlarni maxsus yaratilgan Adobe’s 
Acrobat, FoxitFantom Adobe Acrobat Reader dasturlari yordamida o‘qish mumkin.
Xizmatlarning
sezilmaslik, saqlanmaslik, sifatning doimiy emasligi, servisning 
manbaidan ajralmasligi
kabi o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligi bois, elektron 
bozorda sotish murakkabdek tuyuladi. Biroq, elektron shaklga o‘tish xizmatlarning 
ushbu xususiyatlarini bartaraf yetishga imkon beradi (7.8-jadval).