1. Мулк ҳуқуқлари назариясининг асосий қоидалари Мулкчилик таърифларининг таҳлили

Мулкчилик институтига оид талқинларнинг туркумланиши
Жадвалдан кўриб турганимиздек, мулкчиликни ўзлаштириб олиш билан тенглаштириш неоклассик иқтисодий тафаккур вакилларига хос бўлса, ҳуқуқшунослар учун шахснинг буюм устидан ҳукумронлиги имкониятларини чегаралаш мулкдан бошқа шахсларнинг зиёнига фойдаланишга рухсат бермаслик сифатида таърифланади.
Мулкчилик – бу шахс ва буюм ўртасидаги эмас, балки инсонлар ўртасидаги муносабат сифатида гавдаланиши керак.
Хуқуқшуносларнинг фикрича, мулк – бу мутлақ ҳуқуқ. Мулкдорга қонун билан тақиқланмаган ҳамма нарса рухсат этилган. Мутлақ ҳуқуқ ижобий чеклов эмас, балки салбий чеклов (нима мумкин эмас) билан ёритилади.
Мулкчилик ҳуқуқлари назарияси нафақат бошқарув, хавфсизлик, меросга топшириш ҳуқуқларини қўшган ҳолда ҳуқуқлар тўпламини кенгайтиради, балки ҳуқуқларнинг ўзларининг айланувчанлигига, олди-сотди объектлари бўлиб буюмларнинг ўзи эмас, балки уларга нисбатан ҳуқуқ ҳисобланишига эътиборни қаратади. Масалан, ер участкасидан фойдаланиш ҳуқуқи; мол-мулкдан фойдаланишдан келадиган даромадни олиш ҳуқуқи ва б.
Агар ҳуқуқларнинг муайян тўплами, масалан, А.Оноре томонидан санаб ўтилган 11 та ҳуқуқнинг аксарияти иккиламчи ҳисобланади. Мисол учун, хавфсизлик ҳуқуқини олайлик. Унинг ўзи етарли эмас, чунки ҳуқуқ фақат давлат томонидан муҳофаза қилинган тақдирда, классик нуқтаи назардан ҳуқуқ ҳисобланади. Воз кечиш ҳуқуқи – бу тасарруф этиш ҳуқуқининг бир қисми. Жавобгарлик ҳуқуқи мулкчилик ҳуқуқини эмас, умуман фуқаролик ҳуқуқини ўзида намоён этади.
3. Мулкчилик муносабатларини амалга оширишнинг тарихий шакллари
Олий
Табақали
Кўп поғонали
Хусусий
Тоталитар
Бюрократик
Корпоратив
Ижтимоий
Жамоавий
Мулк шаклларининг ривожланиши
а) бошқариш (тақсимлаш) ижтимоий;
б) эгалик қилиш хусусий;
в) жамоавий мулк объектидан воз кечиш тақиқланган;
г) ижтимоий мажбуриятлар тизими;
д) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги.
1. Жамоавий мулк
Мулкчиликнинг энг дастлабки шакли Ғарб ҳуқуқий тизимининг асос (антик тараққиёт)ини ташкил этади. У учта асосий хусусият билан тавсифланади:

• жамоавий мулк жамиятга – уни тўлақонли аъзолар деб тан олувчи индвидлар йиғиндисига тегишли;
• жамоавий мулкни қайта тақсимлаш ҳуқуқи мутлақ жамиятга тегишли;
• жамоавий мулк жамоавий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади.

Жамоавий мулкнинг асосий тавсифлари қуйидагилардан иборат:
а) мулк ва ҳокимиятнинг бўлинмаслиги;
б) хизмат учун мукофот сифатида ресурсни ҳадя қилиш шаклида фаолият билан алмашиш;
в) меҳнат шароитларини ишлаб чиқарувчиларга бириктириш (хусусий эгалик);
г) бириктирилган ресурсларни тасарруф этиш учун давлат монополияси;
д) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги.
2.
Олий мулк
Давлат мулкининг дастлабки шаклидир. Давлатни ташкил этиш кўп ҳолларда мулкни, масалан, ерни зўрлик билан тортиб ва босиб олишлар оқибати бўлган. Олий мулкнинг асосий тавсифлари қуйидагилардан иборат:
3.
Табақали мулк
Олдинги даврда асосий меҳнат шарти бўлган табиий ресурсларга табақали монополияларнинг шаклланиши билан тавсифланади, дворянларнинг ўзларига «бириктирилган» мол-мулкни тасарруф этиш ҳуқуқининг кенгайиб бориши билан изоҳланади.
Табақали мулкчиликнинг асосий хусусиятлари:
мулкдорлар синфининг пайдо бўлиши;
б) ишлаб чиқариш воситалари чекланган айланмасининг пайдо бўлиши;
в) ҳокимият ҳуқуқларига нисбатан мулкий ҳуқуқларнинг чекланган хусусияти;
г) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги;
д) мулкдан олинадиган даромадни қайта тақсимлаш янги шаклининг пайдо бўлиши.