1. Мулк ҳуқуқлари назариясининг асосий қоидалари Мулкчилик таърифларининг таҳлили

Мулк ҳуқуқлари назарияси ва мулкчилик шакллари ривожланишининг эволюцияси
Мулк ҳуқуқлари назарияси ва мулкчилик шакллари ривожланишининг эволюцияси
РЕЖА
1. Мулк ҳуқуқлари назариясининг асосий қоидалари
2. Мулкчилик таърифларининг таҳлили
3. Мулкчилик муносабатларини амалга оширишнинг тарихий шакллари
4. Мулкий хуқуқлар
5. Мулкий хуқуқлар тақсимотининг таҳлили
1. Мулк ҳуқуқлари назариясининг асосий қоидалари
Ўтган асрнинг 60-70 йиларида шаклланди. Ҳозирги вақтда унинг ривожланиши алоҳида мустақил концепция сифатида эмас, балки иқтисодий таҳлилнинг учта йўналиши –
Мулк ҳуқуқлари назарияси
янги иқтисодий тарих
ҳуқуқ иқтисодиёти
иқтисодий ташкилот назарияси

Тараққиёт мулк ҳуқуқлари назариясининг методологик ва умумназарий асоси сифатида давом этмоқда
Америкалик машҳур иқтисодчилар – Р.Коуз ва А.Алчиян мулк ҳуқуқлари назариясиинг асосчилари ҳисобланади. Мазкур назариянинг кейинги ривожига узоқ хориж мамлакатларининг Й.Барцель, Д.Норт, Р.Познер, С.Пейович, О.Уильямсон, Ю.Фама, Э.Фуруботн, С.Чунг каби олимлари ўз ҳиссасини қўшишди. Россия иқтисодий адабиётларида мулк ҳуқуқлари назарияси Р.Капелюшников, В.Радаев, А.Радигин ва бошқаларнинг ишларида ривожлантирилди.
Ўзбекистонда мулкий муносабатларини ислоҳ қилиш, мулкнинг ҳуқуқий асослари ва мулк назариясининг бошқа жиҳатлари Х.Абилқосимов, Н.Юсупова, Н.Неделькина, Ш.Шодмонов, Т.Шодиев, С.Ғуломов ва бошқарларнинг ишларида кўриб чиқилган.
Институционал иқтисодиёт назариясига кўра, ким мулкдор ҳисобланиши тўғрисидаги масала эмас, балқи мулк ҳуқуқларини тафсирлаш тўғрисидаги масала анча муҳим ҳисобланади.
Мулк ҳуқуқлари назарияси ҳуқуқий механизмнинг жамиятнинг кундалик хўжалик ҳаётидаги ролини ўрганади.
Бунда мулк ҳуқуқларини оптимал тақсимлаш масаласи марказий муаммо сифатида эътироф этилади
Мулк ҳуқуқлари деганда, неъматларнинг мавжуд бўлиши муносабати билан инсонлар ўртасида юзага келадиган ва улардан фойдаланишга тааллуқли бўлган рухсат этилган кундалик муносабатлар тушунилади
Р.Капелюшников қоидалари
1
- мулкчилик муносабатлари “инсон/ашё” муносабатлари сифатида эмас, балки инсонлар ўртасидаги муносабатлар сифатида талқин этилади: мулк ҳуқуқлари атамаси инсонлар билан ашёлар ўртасидаги муносабатларни эмас, балки инсонлар ўртасидаги ноёб ашёлардан фойдаланиш борасидаги муносабатларни ёритади
Р.Капелюшников қоидалари
2
- мулкчилик муносабатлари ноёблик муаммосидан келиб чиқади: ноёбликниг қандайдир омилисиз мулкчилик ва адолатлилик ҳақида гапиришдан маъно йўқ
Р.Капелюшников қоидалари
3
- мулк ҳуқуқларининг талқини ўзига ҳам моддий, ҳам жисмсиз объектларни (шахсий эркинликкача) ўзлаштирган ҳолда, барча нарсаларни қамраб олувчи хусусиятга эга. Мулк ҳуқуқлари инсоннинг исталган турдаги ноёб ресурслардан фойдаланишга нисбатан нуқтаи назарини қайд этади
Р.Капелюшников қоидалари
4
мулкчилик муносабатларига жамият томонидан рухсат этилган муносабатлар сифатида қаралади (давлат томонидан рухсат этилган муносабатлар бўлиши шарт эмас). Ўз навбатида, улар нафақат қонунлар ва суд қарорлари кўринишида, балки ёзилмаган қоидалар, анъаналар, аҳлоқий нормалар кўринишида ҳимоя қилиниши мумкин
Р.Капелюшников қоидалари
5
- мулк ҳуқуқларига хатти-ҳаракат маъноси берилади – бир хатти-ҳаракат усулларини улар қўллаб-қувватлайди, бошқаларини эса йўқ қилади
Мулк ҳуқуқларининг инглиз ҳуқуқшуноси А.Оноре томонидан таклиф этилган (Оноре рўйхати) ва қуйидаги 11 та унсурни ўз ичига олган таърифи “тўлиқ” ҳисобланади:
1
эгалик қилиш, яъни ашё устидан мутлақ назорат қилиш ҳуқуқи
2
фойдаланиш, яъни ашёдан шахсий фойдаланиш ҳуқуқи
3
бошқариш, яъни ашё ким томонидан ва қандай фойдаланилиши мумкинлигини ҳал этиш ҳуқуқи
4
даромад олиш, ашёдан аввалги шахсий фойдаланишдан ёки башқа шахсларга ундан фойдаланишга рухсат этишдан келиб чиқадиган неъматларни олиш ҳуқуқи (бошқача айтганда – ўзлаштириш ҳуқуқи)
5
6
ашёдан ўзгалар фойдасига воз кечиш, уни истеъмол қилиш, ўзгартириш ёки йўқ қилиш ҳуқуқини назарда тутувчи “капитал қиймат” ҳуқуқи
хавфсизлик ҳуқуқи, яъни экспроприацияга қарши иммунитет
7
8
ашёнинг мерос бўйича ёки васиятнома бўйича ўтиши ҳуқуқи
муддатсизлик
9
10
зарарли фойдаланишни тақиқлаш, яъни ашёдан ўзгалар учун зарарли усул билан фойдаланишдан ўзини тийиш
ундириш кўринишидаги жавобгарлик, яъни ашёни қарзни тўлаш учун олиб қўйиш имконияти
11
қолдиқ хусусият, яъни кимгадир ўтказилган ваколатларнинг уларнинг ўтказиш муддати тугагач ёки исталган бошқа сабабга кўра ушбу ўтказиш ўз кучини йўқотган ҳолларда, “табиий” равишда қайтарилишини кутиш